Hoe dient de zorg georganiseerd te worden rondom de in het ziekenhuis opgenomen patiënten met somatische complicaties ten gevolge van alcoholgebruik?

Hieronder vallen twee subvragen:

• Hoe dient de zorg tijdens ziekenhuis opname georganiseerd te worden voor patiënten met somatische complicaties ten gevolge van alcoholgebruik?
• Hoe dient de follow-up na ontslag uit het ziekenhuis georganiseerd te worden voor patiënten die opgenomen waren met somatische complicaties ten gevolge van alcoholgebruik?

Ketenzorg

Ketenzorg moet vanzelfsprekend een samenwerking tussen verschillende gremia zijn, in dit geval in het bijzonder het ziekenhuis, verslavingszorg, de huisarts, maatschappelijk werk en overige extramurale zorgverleners om succesvol te kunnen zijn. Patiënten met risicovol alcoholgebruik lopen het risico om zich te presenteren op de SEH of opgenomen te worden in het ziekenhuis, al dan niet direct ten gevolge van hun alcoholgebruik (bijvoorbeeld alcoholvergiftiging) dan wel indirect (bijvoorbeeld alcohol-geïnduceerde leverontsteking, alvleesklierontsteking, vallen en betrokkenheid bij geweldincidenten). De volgende stappen kunnen dan genomen worden:

1. Herkenning alcoholgebruik

Als eerste stap dient in het ziekenhuis het instrument te bestaan om patiënten die zich presenteren op SEH of polikliniek met een verhoogd risico op risicovol alcoholgebruik te herkennen. Scholing gericht op het herkennen van risicovol alcoholgebruik dient ontwikkeld en geïmplementeerd te worden. Het is hierbij zinvol om een interne verwijsstructuur in te richten voor het screenen van patiënten. Voor overwegingen en aanbevelingen t.a.v. screening en diagnostiek, zie de module over screening bij somatische klachten en de module over detectie overmatig en zwaar alcoholgebruik.

2. Verwijzing/consult structuren

Wanneer een patiënt met risicovol alcoholgebruik geïdentificeerd is, dienen er interne verwijs/consult structuren te bestaan om daadwerkelijk ook te acteren op het vermoeden van risicovol alcoholgebruik. Denk hierbij aan een consultatieve dienst van de geestelijke gezondheidszorg in het ziekenhuis of aan de (lokale) verslavingszorg, die tijdens dezelfde ziekenhuisopname betrokken kan worden. Zo kan tijdens de ziekenhuisopname al gestart worden met de bewustwording van het risicovol alcoholgebruik en kan de lijn uitgezet worden voor de periode na ontslag, waarbij patiënt in zijn eigen omgeving via het netwerk van extramurale zorgverleners (denk bijvoorbeeld aan GGZ en maatschappelijk werk) begeleid kan worden (Akwa GGZ, 2017).

3. Na ontslag uit ziekenhuis

Een patiënt bij wie risicovol alcoholgebruik werd geïdentificeerd tijdens ziekenhuispresentatie of ziekenhuisopname, loopt een risico om uit beeld te raken na ontslag naar huis. Goede registratie van het alcoholgebruik en berichtgeving hierover naar de eerste lijn zijn daarom belangrijk. In de organisatie van de zorg voor deze patiënt is het belangrijk dat er goede communicatie is tussen het ziekenhuis en zorgverleners buiten het ziekenhuis. Hierbij is mogelijkheid tot laagdrempelig overleg noodzakelijk tussen zorgverleners binnen en buiten het ziekenhuis. Idealiter zou er een centraal patiënten informatiesysteem bestaan waarin diverse zorgverleners betrokken bij de patiënt binnen en buiten het ziekenhuis toegang hebben tot informatie van de patiënt. Een soortgelijk universeel patiëntendossier toegankelijk voor alle zorgverleners van patiënt bestaat op dit moment niet. Regelgeving beperkt tot op heden nog de ontwikkeling van een dergelijk initiatief. Als tussenoplossing is het belangrijk dat de informatiestroom vanuit het ziekenhuis naar de extramurale zorgverleners eenduidig, tijdig en bij de juiste zorgverleners afgeleverd wordt.  

Er zijn diverse initiatieven ontplooid in de afgelopen jaren waarin zorgpaden zijn ontwikkeld om deze patiënten enerzijds te identificeren (vroegsignalering) en anderzijds in zorg te brengen voor hun alcoholgebruik (psychologische en maatschappelijke ondersteuning naast medische behandeling). Als voorbeeld het zorgpad vroegsignalering alcoholproblematiek in het Jeroen Bosch Ziekenhuis, vanuit de Werkgroep Tweedelijn van het Samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcoholproblematiek (SVA; Kools, 2022). Daarnaast zijn er initiatieven vanuit de huisartsgeneeskunde (NHG-Standaard problematisch alcoholgebruik) en thuisarts.nl om voorlichting en ondersteunende gesprekken te bieden aan patiënten met risicovol alcoholgebruik.

Overwegingen t.a.v. haalbaarheid en implementatie netwerkzorg

Bij de organisatie van (keten)zorg voor patiënten met somatische complicaties als het gevolg van alcoholgebruik spelen de beschikbaarheid (scholing, financiën, mensen en middelen), de werkbaarheid en de wenselijkheid een belangrijke rol in de overwegingen. Hieronder worden de belangrijkste overwegingen verder uitgewerkt en worden suggesties gedaan die de haalbaarheid en implementatie van de eerder beschreven ketenzorg kunnen bevorderen.

Verwijsstructuren

Allereerst is het zinvol om een interne verwijsstructuur in te richten voor het screenen van patiënten op risicovol alcoholgebruik, zodat er bij verdenking op risicovol alcoholgebruik ook gescreend kan worden. Vervolgens dient er een interne verwijsstructuur te bestaan waarnaar de geïdentificeerde patiënten verwezen kunnen worden, bij voorkeur naar een consultatieve dienst van de geestelijke gezondheidszorg in het ziekenhuis zelf, die beschikbaar is gedurende minimaal werkdagen tijdens kantooruren. Wanneer een dergelijke dienst niet aanwezig is in het ziekenhuis, dienen afspraken gemaakt te worden met regionale zorgpartners (bijvoorbeeld verslavingszorg) omtrent doorverwijzing van deze patiënten na ziekenhuisbezoek. Financieel dient afgebakend te zijn wie verantwoordelijk is voor het budget van het vrijspelen van tijd van bovengenoemd personeel en hoe een dergelijke doorverwijzing gefinancierd wordt.

Taakverdeling, verantwoordelijkheden en coördinatie

Er dient in het ziekenhuis tijd en scholing beschikbaar te zijn voor personeel om patiënten met risicovol alcoholgebruik te identificeren. In de praktijk zal ‘extra tijd' gecreëerd kunnen worden door het aanstellen van extra personeel specifiek geschoold op herkenning en screening van patiënten met risicovol alcoholgebruik. Hiernaast moeten de zorgverleners ook geïnformeerd worden over het bestaan van een zorgpad vroegsignalering risicovol alcoholgebruik en geïnstrueerd worden over hoe ze patiënten intern kunnen laten instromen in het betreffende zorgpad. De zorgketen dient op zo’n manier ingericht te zijn dat er een aanspreekpunt is, die de voortgang van de individuele patiënt door het zorgpad kan monitoren en zo nodig kan bijsturen. Een zorgpad vroegsignalering, diagnostiek en behandeling risicovol alcoholgebruik dient geborgd te zijn in een protocol. Er kunnen checklists worden gevormd, waarin patiënten gescreend worden op risicovol alcoholgebruik. Deze checklists kunnen ingebouwd worden in de patiënten informatie systemen van het ziekenhuis. In het protocol moeten goede afspraken gemaakt worden over wie patiënten identificeert, wie diagnosticeert, wie behandeling uitvoert en deze opvolgt bij patiënten met risicovol alcoholgebruik. Deze afspraken dienen vastgelegd te worden, regelmatig geëvalueerd te worden en bij nieuwe werknemers te worden geïntroduceerd. Paramedici dienen goed op de hoogte te zijn van het zorgpad en dit zorgpad en protocollen dienen in afstemming met paramedici vormgegeven te worden.

Gegevensverwerking

Het is noodzakelijk dat er een patiënten informatiesysteem is dat goed toegankelijk is voor alle zorgverleners betrokken bij de zorg van een individuele patiënt met risicovol alcoholgebruik. Wanneer het niet mogelijk is om zorgverleners buiten het ziekenhuis toegang te verlenen tot het patiënten informatiesysteem, dient er sprake te zijn van een adequate overdracht en informatievoorziening door de klinisch betrokken zorgverleners naar de ambulante zorgverleners. Er dient vastgelegd te zijn hoe deze overdracht vormgegeven is. Daarnaast dient een aanspreekpunt te bestaan die zo nodig aanvullende informatie kan aanleveren. Gegevens van de patiënt dienen vastgelegd te worden op een veilige manier in lijn met de Wet omtrent Bescherming Persoonsgegevens. Op dit moment is een dergelijk systeem nog niet beschikbaar. Er zal een initiatief moeten worden gestart om te exploreren met beleidsmakers om te bezien wat de mogelijkheden zijn om een dergelijk systeem te laten ontwikkelen binnen de kaders van de huidige wetgeving. Tot die tijd zal de huidige manier van informatieoverdracht (papier, email, beveiligde digitale lijn) moeten worden geoptimaliseerd. Dit zal berusten op drie pijlers:

1. volledigheid van de overdracht (compleet overzicht van de diagnose, beleid en interventies ten aanzien van het risicovol alcoholgebruik tijdens ziekenhuisbezoek);
2. tijdigheid (op dag van ontslag een brief en bij voorkeur telefonisch vooroverleg over de verwijzing indien van toepassing);
3. ontvangstzekerheid (bevestiging/terugkoppeling dat de verzonden informatie ontvangen is door de betreffende zorgverleners).

Communicatie

In de huidige tijd is het vanzelfsprekend dat er meerdere communicatievormen beschikbaar zijn om zorg te coördineren. Echter, iedere patiënt en zorgverlener heeft hierin voorkeuren. Voor sommige patiënten zijn specifieke vormen van communicatie minder geschikt. Ouderen kunnen bijvoorbeeld problemen ervaren met digitale manieren van communicatie en voor patiënten met een taalbarrière of verminderd gehoor is een telefoongesprek vaak lastig te voeren. Hier dient aandacht voor te zijn. Een belangrijk aspect is dat risicovol alcoholgebruik een stigma kan vormen voor patiënten, waar rekening mee gehouden dient te worden, gedurende het gehele proces (Vaz, 2024). Voor aanbevelingen t.a.v. communicatie met en bejegening van patiënten met risicovol alcoholgebruik, zie module over communicatie en bejegening.

Locatie van zorg

Zorg voor patiënten met risicovol alcoholgebruik zal in niet-academische maar ook academische ziekenhuizen plaatsvinden. Patiënten zouden idealiter in beide typen ziekenhuizen gescreend moeten kunnen worden op risicovol alcoholgebruik. Op basis van regionale afspraken kunnen er wel afspraken gemaakt worden over lateralisatie van diagnostiek en behandeling van risicovol alcoholgebruik naar een gecentraliseerde zorginstelling in de eigen regio. De uitdagingen zullen zijn dat de informatieoverdracht tussen de verschillende ziekenhuizen en zorginstellingen problemen kan vormen, naast het feit dat diagnostiek en behandeling van risicovol alcoholgebruik niet op afstand kan worden opgestart als een patiënt opgenomen is in het ziekenhuis waar dit niet plaatsvindt. Een oplossing zou zijn dat de consultatieve dienst, bijvoorbeeld van de GGZ, naar het ziekenhuis toe komt waar patiënt ligt opgenomen.