Terug naar zoekresultaten

Somatische complicaties van risicovol alcoholgebruik

Volgen
Initiatief: NVMDL Aantal modules: 24
Bijlagen
Download richtlijn

Screening bij somatische klachten

Beoordeeld: 10-09-2025

Uitgangsvraag

Bij welke somatische klachten zouden patiënten gescreend moeten worden op alcoholgebruik?

Aanbeveling

Overweeg screening op alcoholgebruik bij het optreden van de volgende symptomen:

 

Leverziekten

  • Spider naevi;
  • Ascites en perifeer oedeem;
  • Hepatische encefalopathie;
  • Bloedingen door portale hypertensie;
  • Caput medusae;
  • Erythema palmare;
  • Icterus;
  • Algehele malaise met verlies van eetlust en gewichtsverlies;
  • Koorts;
  • Pijnlijke bovenbuik door hepatomegalie;
  • Tekenen van lever decompensatie.

Neurologische en psychiatrische klachten

  • Perifere neuropathie;
  • Auditieve hallucinaties;
  • Depressieve stoornissen;
  • Verwardheid;
  • Visuele hallucinaties;
  • Desoriëntatie;
  • Loopstoornis;
  • Oogbewegingsstoornis;
  • Veranderde mentale staat;
  • Anhedonie;
  • Waanideeën, waaronder jaloersheidswaan;
  • Angst;
  • Collaps en blackouts;
  • Psychosociale problemen;
  • (sub)acute ataxie.

Onthoudingssymptomen

  • Autonome hyperactiviteit (bijvoorbeeld transpireren of een polsfrequentie hoger dan 100 p/min);
  • Toegenomen tremor van de handen;
  • Insomnia;
  • Passagère visuele, tactiele of auditieve hallucinaties of illusoire vervalsingen;
  • Psychomotorische agitatie;
  • Gegeneraliseerde tonisch-clonische insulten.

Gastro-intestinale klachten

  • Zuurbranden;
  • Misselijkheid;
  • Diarree;
  • Voedingsdeficiëntie.

Mond en keel

  • Slikklachten;
  • Heesheid; 
  • Ulcus van het mondslijmvlies.

Cardiale klachten

  • Benauwdheid;
  • Moeheid;
  • Palpitaties;
  • Tachycardie;
  • Perifeer oedeem;
  • Hypertensie.

Urogenitale klachten

  • Erectiele disfunctie;
  • Testiculaire atrofie;
  • Amenorroe;
  • Infertiliteit;
  • Spontane abortus;
  • Seksuele problemen.

Overige klachten

  • Bilaterale parotisklier hypertrofie;
  • Traanklier hypertrofie;
  • Spieratrofie;
  • Ondervoeding/ afvallen/ anorexia;
  • Contractuur van Dupuytren;
  • Gynaecomastie;
  • Bacteriële infectie;
  • Pijnlijke en gezwollen spieren;
  • Botfracturen;
  • Trauma en verwondingen;
  • Bleekheid;
  • Verhoogde bloedingsneiging;
  • (onbegrepen) Incontinentie;
  • Afname in zelfredzaamheid.

NB: deze lijst van symptomen is niet volledig, er kunnen meer symptomen zijn die kunnen wijzen op risicovol alcoholgebruik. Daarnaast is het belangrijk om ook andere potentiële oorzaken uit te sluiten.

Overwegingen

Voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs

Voor het beantwoorden van deze uitgangsvraag zijn alleen narratieve reviews geïncludeerd. Aangezien deze reviews niet systematisch hebben gezocht naar literatuur, is de bewijskracht niet beoordeeld en zijn er geen literatuurconclusies opgesteld.

 

Er dient te worden opgemerkt dat de bovenstaande analyse van de literatuur zich richt op de klinische symptomen van risicovol alcoholgebruik en niet een eventuele etiologische relatie tussen alcoholgebruik en het ontstaan van diverse ziekten. Zo komen de symptomen die een uiting zijn van de onderliggende ziekte uit de literatuur naar voren, maar worden geen resultaten gevonden bij een oorzakelijk verband, bijvoorbeeld zoals bekend is dat alcoholgebruik een risicofactor is voor cardiovasculaire aandoeningen of kanker. In deze module wordt verder niet ingegaan op deze associaties tussen alcoholgebruik en de diverse aandoeningen, maar worden met name symptomen/ klachten benoemd waarbij er gescreend dient te worden op risicovol alcoholgebruik. Daarnaast is het van belang om op te merken dat in deze module diverse termen worden gebruikt, zoals symptomen, klachten en condities. Hoewel de werkgroep heeft geprobeerd om hierin eenduidig te zijn, bleek geen van de gekozen termen geheel te voldoen. Temeer omdat in de literatuur ook geen eenduidige lijn aangehouden wordt en ervoor is gekozen om zo dicht mogelijk bij de vertaling van de bronnen te blijven. 

 

Overige belangrijke klachten

Om een zo compleet mogelijk overzicht te geven van symptomen worden de gevonden resultaten uit de literatuur aangevuld met andere kennisbronnen, waaronder leerboeken, websites en de NHG-Standaard Problematisch alcoholgebruik. Hieronder worden symptomen benoemd die niet direct uit de literatuur search naar voren kwamen.

  • Vanuit de klinische praktijk is bekend dat alcoholgebruik kan leiden tot een scala aan gastro-enterologische klachten, zoals bijvoorbeeld zuurbranden, misselijkheid of een veranderd ontlastingspatroon. Multipele factoren spelen een rol in het ontstaan van diarree. Zo heeft alcohol een effect op de motiliteit en permeabiliteit van de darm en de bloedstroom, en ook voedingsdeficiënties kunnen optreden (Haber, 2021). Daarnaast is mucosale schade van de dunne darm na acute en chronische alcoholinname beschreven (Bode, 1997). Ook kan alcoholgebruik leiden tot kwantitatieve en kwalitatieve veranderingen aan het microbioom, met inflammatie en hyperpermeabiliteit als gevolg (Engen, 2015). Indien een andere etiologie en/of andere verklarende ziektebeelden uitgesloten is/zijn of er een sterk verhoogde a priori kans van de associatie tussen alcohol en gastro-enterologische klachten is, is het goed dit te overwegen in de spreekkamer en hiervoor ook aandacht te hebben in het gesprek met de patiënt; 
  • Tumoren van de slokdarm en in het mond-en KNO-gebied komen meer voor bij alcoholgebruik (Boomsma, 2014). Symptomen hiervan zijn bijvoorbeeld reflux- of slikklachten, heesheid en een ulcus van het mondslijmvlies;
  • Een alcoholische cardiomyopathie geeft symptomen van hartfalen, zoals benauwdheid, moeheid, palpitaties, tachycardie of perifeer oedeem. Alcoholgebruik heeft tijdsgebonden effecten op de bloeddruk. Binnen zes uur veroorzaakt het een bloeddrukdaling en na 13 uur een bloeddrukstijging (Tasnim, 2020). Langdurig alcoholgebruik kan hypertensie veroorzaken;
  • Alcoholgebruik kan obstructief slaapapneusyndroom verergeren. Symptomen hiervan zijn nachtelijke ademstops, moeheid overdag en snurken (Taveira, 2018);
  • Naast een caput medusae kunnen ook spider naevi en erythema een uiting zijn van levercirrose (Boomsma, 2014);
  • Collaps en blackouts, seksuele problemen, psychosociale problemen (Boomsma, 2014 );
  • Slecht slapen komt voor door een verminderde REM-slaap en een deficiënte diepe slaap (Fauci, 1998);
  • Alcoholische myopathie kan zich uiten in pijnlijke en gezwollen spieren (Fauci, 1998) en tot proximale spierzwakte. Het kent een acute en een chronische vorm;
  • Fracturen kunnen sneller ontstaan door een veranderd calcium metabolisme (Fauci, 1998);
  • Bij mannen komt erectiele dysfunctie en testiculaire atrofie voor. Bij vrouwen kan alcoholgebruik leiden tot amenorroe, infertiliteit en spontane abortus (Fauci, 1998);
  • Trauma of verwondingen (Mukamal, 2024);
  • Angst (Mukamal, 2024);
  • Bij oudere patiënten kunnen ook (onbegrepen) incontinentie en afname in zelfredzaamheid voorkomen.

De DSM-5 TR (American Psychiatric Association, 2022) beschrijft de onthoudingssymptomen van alcoholgebruik. Hierbij is er tolerantie opgetreden bij het alcoholgebruik en bij het staken van alcoholgebruik kunnen de volgende klachten optreden:

  • Autonome hyperactiviteit (bijvoorbeeld transpireren of een polsfrequentie hoger dan 100 p/min);
  • Toegenomen tremor van de handen;
  • Insomnia;
  • Misselijkheid of braken;
  • Passagère visuele, tactiele of auditieve hallucinaties of illusoire vervalsingen;
  • Psychomotorische agitatie;
  • Angst;
  • Gegeneraliseerde tonisch-clonische insulten.

Waarden en voorkeuren van patiënten (en evt. hun verzorgers)

Bij een verdenking op risicovol alcoholgebruik kan het onderzoek doen naar de tekenen hiervan voor een patiënt confronterend zijn, met name als de patiënt nog weinig inzicht heeft in zijn of haar alcoholgebruik of als deze nog niet klaar is om het alcoholgebruik te minderen. Het kan overkomen als stigmatiserend. Het kan voorkomen dat patiënten verdere diagnostiek weigeren door schaamte over het alcoholgebruik. De hulpverlener dient zich hiervan bewust te zijn. Tegelijkertijd zijn er ook patiënten die open zijn over het alcoholgebruik, zeker wanneer duidelijk wordt uitgelegd waarom hiernaar wordt gevraagd. Indien nodig, kan motiverende gesprekvoering worden ingezet om vooruitgang te boeken (zie ook module communicatie en bejegening).

 

Kosten (middelenbeslag)

Deze richtlijnmodule beoogt screening en diagnostiek naar risicovol alcoholgebruik te bevorderen door het meer bewust maken van de professional op mogelijke symptomen van risicovol alcoholgebruik. Dit zou kunnen leiden tot een toename van diagnostiek, wat zorgt voor verhoogde inzet van tijd van een professional en hogere diagnostiekkosten. Echter op langere termijn zal betere en vroegere detectie van risicovol alcoholgebruik kunnen zorgen voor het eerder interveniëren in het alcoholgebruik, wat kan leiden tot reductie van alcoholgebruik en het daarmee gepaard gaande risico op (somatische) complicaties. Dit leidt uiteindelijk tot verminderde zorgkosten voor de samenleving.

 

Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie

Voor het detecteren van en het handelen naar de genoemde symptomen vraagt een hoge mate van alertheid van de professional op deze symptomen. In het bijzonder is het van belang voor de professional om zich te scholen in het klinisch redeneren voor het koppelen van de symptomen aan de potentieel onderliggende ziekte. Meer aandacht voor de somatische klachten die kunnen voortkomen uit alcoholgebruik kan ervoor zorgen dat de professional beter geëquipeerd is om aan deze zorgvraag te voldoen.

 

Rationale van de aanbeveling: weging van argumenten voor en tegen de interventies

Enkele van de gevonden symptomen zijn weinig specifiek voor aandoeningen bij risicovol alcoholgebruik en kan je bij veel onderliggende aandoeningen aantreffen. Dit maakt dat het van belang is om bij symptomen die kunnen wijzen op meerdere aandoeningen de verschillende oorzaken uit te sluiten. Hierbij kan een screening op alcoholgebruik bij de diagnostiek horen, maar zal ook andere diagnostiek een belangrijke rol spelen.

Andere symptomen zijn meer specifiek te vinden bij een door alcohol uitgelokte aandoening. Hierbij is het meer van belang om te screenen naar alcoholgebruik. Het is dan echter van belang dat ook minder waarschijnlijke oorzaken niet over het hoofd worden gezien.

Onderbouwing

An alcohol use disorder is often missed. There is a taboo on discussing hazardous alcohol use and healthcare professionals do not always systematically ask about alcohol use.

There are many somatic conditions resulting from alcohol use. If the healthcare professional is aware of how these physical conditions can manifest, hazardous alcohol use can be detected more quickly. Early detection may lead to earlier intervention, which provides greater health benefits for patients.

Gastrointestinal conditions

No studies could be included that gave information on somatic conditions due to gastrointestinal problems related to alcohol use.

 

Liver abnormalities

Four studies (Hernandez-Evole, 2024; Hernandez-Tejero, 2023; Provan, 2023; Chernyavsky, 2020) reported on somatic conditions related to alcohol use and liver disease or abnormalities. In Table 3, an overview is given of the somatic conditions.

 

Table 3 Overview of somatic conditions (i.e. liver abnormalities) indicative of alcohol use and potential underlying disease.

Somatic conditions

Potential underlying disease

Bilateral parotid gland hypertrophy

Early ALD

Lacrimal gland hypertrophy

Muscle wasting

Malnutrition

Dupuytren's contractures

Peripheral neuropathy

Gynecomastia

Cirrhosis

Wide spider angiomas

Ascites and peripheral edema

Cirrhosis/liver decompensation

Liver encephalopathy

Portal hypertensive bleeding

Bacterial infection

Rapidly progressive jaundice

AH (with underlying ALD or ASH)

Malaise with anorexia and weight loss

Fever

Upper quadrant abdominal pain due to tender hepatomegaly

Signs of liver decompensations

Alcohol-related Liver Disorder/Disease, ALD; Alcohol-associated Hepatitis, AH; Alcoholic Steatohepatitis, ASH

 

Skin abnormalities

No studies were found on somatic conditions due to skin problems related to alcohol use.

 

Neurological conditions

Two studies (Skryabin, 2023; Barrio, 2021) reported on somatic conditions related to alcohol use and neurological problems. In Table 4, an overview is given of the somatic conditions.

 

Table 4 Overview of somatic conditions (i.e. neurological conditions) indicative of alcohol use and potential underlying disease.

Somatic conditions

Potential underlying disease

Auditory hallucinations*

Acute alcoholic hallucinosis related to alcohol withdrawal syndrome

Affective disorders

Acute alcoholic hallucinosis

Confusional state**

Alcohol withdrawal / delirium tremens

Visual hallucinations

Disorientation

Gait ataxia

Wernicke’s syndrome & if progression to permanent neurological dysfunction or Korsakoff’s syndrome

Ophthalmoplegia

Mental disturbances typical of confusional states

Anhedonia

Schizophrenia

Chronic and persistent delusions

Delusional disorder

Delusional or morbid jealousy

Othello’s syndrome

* Characteristics of auditory hallucinations are hearing one or two voices with repeating words or phrases (Skryabin, 2023). Also, the conversation may take place close to the patient, but not involve the patient. If the hallucinations change where the patient becomes involved, this could indicate an advanced stage of the alcoholic hallucinosis.

** Confusional state is characterised by a clouded and fluctuating sensorium that lasts for 2 to 4 days after alcohol intake has stopped (Barrio, 2021).

 

Cardiovascular symptoms

No studies were found on somatic conditions related to alcohol use and cardiovascular symptoms.

 

Cancer

No studies were found on somatic conditions related to alcohol use and cancer.

A systematic review of the literature was performed to answer the following question: Which somatic conditions indicative of certain diseases are also related to alcohol use?

 

Table 1: Description of the PICO, used for searching and selecting the literature. 

Patients All patients ≥ 18 years of age who present to a medical provider.
Somatic conditions resulting from alcohol use*
  • gastrointestinal conditions:

nausea, vomiting, heartburn, stomach bleeding, melena;

  • liver abnormalities:

hepatitis, cirrhosis, liver steatosis, liver fibrosis;

  • skin abnormalities:

caput medusa, spider nevi

  • neurological conditions:

seizure, delirium, Wernicke encephalopathy (nystagmus, confusion, disturbed gait), polyneuropathy;

  • cardiovascular symptoms:

hypertension, cardiomyopathy, arrhythmia, myocardial infarction;

  • carcinomas:
esophagus, colon, mouth, throat, liver, pancreas, breast.
Outcome Alcohol use
Other selection criteria

Study design: systematic and narrative reviews

Published in 2019 or more recent

* This list is non exhaustive and systematic literature search was not restricted to those terms. For details see search strategy.

** The working group acknowledges that the terms on this list reflect symptoms on the one hand and diseases on the other hand. During development of the module, the working group decided that the recommendations should focus on somatic conditions that are likely the result of hazardous alcohol use and not on the association between alcohol consumption and diseases. These conditions may however be a manifestation of a disease resulting from hazardous alcohol consumption, but this is not a condition for inclusion on the list.

 

Search and select (Methods)

The databases Medline (via OVID) and Embase (via Embase.com) were searched with relevant search terms until 1 February 2024. The detailed search strategy is depicted under the tab Methods. The systematic literature search resulted in 20990 hits of which 5517 hits were published in 2019 or later. Studies were selected based on the following criteria: a narrative or systematic review describing somatic conditions and associated underlying disease related to alcohol use. Therefore, studies focusing on the association between alcohol use and development of diseases were excluded. For the selection of relevant articles, ASReview was used. ASReview uses state-of-the-art active learning techniques to select the most relevant articles from a large number of potential hits. To run the program, priors need to be indicated. A prior is an article that is found in the current number of hits and complies (or not) to the current selection criteria. Since the literature was too diverse to be selected with ASReview, subsets were created based on the list with somatic conditions in Table 1. The working group is aware that this may have led to some relevant articles being missed. The standard (default) model specifications were used for the screening for these papers. Priors were searched for each area/subset. The results are given in Table 2.

 

Table 2 Results from ASReview per area of somatic conditions

Area

Total screened records

Stopped after x number of irrelevant records

Number of potentially relevant articles** (number finally included)

Gastrointestinal conditions

266

265

1 (0)

 

Liver abnormalities

250

152

14 (4)

Skin abnormalities*

0

 

 

Neurological conditions

208

105

9 (2)

Cardiovascular conditions

252

106

14 (0)

Carcinomas

297

108

10 (0)

* No priors could be found to use for ASReview. ** Reasons for exclusion are given in the exclusion table.

  1. American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5e editie, tekstherziening). American Psychiatric Publishing.
  2. Barrio P, Seeman M, González-Rodríguez A. Alcohol and Psychosis: A Narrative Review of the Prevalence, Clinical Manifestations, and Management of Alcohol-related Psychotic Symptoms. Current Psychiatry Research and Reviews. 2021;17(2):72-80.
  3. Bode C, Bode JC. Alcohol's role in gastrointestinal tract disorders. Alcohol Health Res World. 1997;21(1):76-83. PMID: 15706765; PMCID: PMC6826790.
  4. Boomsma LJ, Drost IM, Larsen IM, Luijkx JJHM, Meerkerk GJ, Valken N, Verduijn M, Burgers JS, Van der Weele GM, Sijbom M. NHG-Standaard problematisch alcoholgebruik. Gepubliceerd: september 2014, versie na laatste aanpassing april 2021.
  5. Chernyavsky S, Dharapak P, Hui J, Laskova V, Merrill E, Pillay K, Siau E, Rizk D. Alcohol and the Hospitalized Patient. Med Clin North Am. 2020 Jul;104(4):681-694.
  6. Engen PA, Green SJ, Voigt RM, Forsyth CB, Keshavarzian A. The Gastrointestinal Microbiome: Alcohol Effects on the Composition of Intestinal Microbiota. Alcohol Res. 2015;37(2):223-36. PMID: 26695747; PMCID: PMC4590619.
  7. Haber PS, Kortt NC. Alcohol use disorder and the gut. Addiction. 2021 Mar;116(3):658-667. doi: 10.1111/add.15147. Epub 2020 Jul 7. PMID: 32511812.
  8. Fauci AS, Braunwald E, Isselbacher KJ et al. Harrison's principles of internal medicine. McGraw-Hill. 1998; 14th edition.
  9. Hernández-Évole H, Jiménez-Esquivel N, Pose E, Bataller R. Alcohol-associated liver disease: Epidemiology and management. Ann Hepatol. 2024 Jan-Feb;29(1):101162.
  10. Hernandez-Tejero M, Clemente-Sanchez A, Bataller R. Spectrum, Screening, and Diagnosis of Alcohol-related Liver Disease. J Clin Exp Hepatol. 2023 Jan-Feb;13(1):75-87.
  11. Mukamal, KJ. Overview of the risks and benefits of alcohol consumption. In: UpToDate, Connor RF (Ed), Wolters Kluwer. Geraadpleegd op 9 september 2024 op https://www.uptodate.com/contents/overview-of-the-risks-and-benefits-of-alcohol-consumption.
  12. Provan L, Forrest EH. Alcohol and the liver. Medicine. 2023;51(5):331-335.
  13. Skryabin VY, Martinotti G, Franck J, Zastrozhin MS. Acute Alcoholic Hallucinosis: A Review. Psychopathology. 2023;56(5):383-390.
  14. Tasnim S, Tang C, Musini VM, Wright JM. Effect of alcohol on blood pressure. Cochrane Database Syst Rev. 2020 Jul 1;7(7):CD012787. doi: 10.1002/14651858.CD012787.pub2. PMID: 32609894; PMCID: PMC8130994.
  15. Taveira KVM, Kuntze MM, Berretta F, de Souza BDM, Godolfim LR, Demathe T, De Luca Canto G, Porporatti AL. Association between obstructive sleep apnea and alcohol, caffeine and tobacco: A meta-analysis. J Oral Rehabil. 2018 Nov;45(11):890-902. doi: 10.1111/joor.12686. Epub 2018 Jul 18. PMID: 29971810.

Table of excluded studies

Reference

Reason for exclusion

Liver abnormalities

 

Pekarska K, Parker R. Alcohol-Related Liver Disease: Is There a Safe Alcohol Consumption Limit for Liver Disease? Seminars in liver disease. 2023;43(3):305-310.

Somatic conditions not reported

Gómez-Medina C, Melo L, Martí-Aguado D, Bataller R. Subclinical versus advanced forms of alcohol-related liver disease: Need for early detection. Clinical and Molecular Hepatology. 2023;29(1):1-15.

Somatic conditions not reported

Addolorato G, Vassallo G, A, Mirijello A, Gasbarrini A. Diagnosis and Management of Alcohol Use Disorder in Patients with Liver Disease: Lights and Shadows. Neurotherapeutics. 2020;17(1):127-141.

Somatic conditions not reported

Green E, W, Byers I, S, Deutsch-Link S. Closing the Care Gap: Management of Alcohol Use Disorder in Patients with Alcohol-associated Liver Disease. Clinical Therapeutics. 2023;45(12):1189-1200.

Somatic conditions not reported

Abeysekera K, W, M, Macpherson I, Glyn-Owen K, McPherson S, Parker R, Harris R, Yeoman A, Rowe I, A, Dillon JF. Community pathways for the early detection and risk stratification of chronic liver disease: a narrative systematic review. The Lancet Gastroenterology and Hepatology. 2022;7(8):770-780.

Somatic conditions not reported

Bachrach RL, Rogal SS. Assessment of Alcohol and Other Substance Use in Patients With Chronic Liver Disease. Clinical Liver Disease. 2022;20(2):61-65.

Somatic conditions not reported

Amonker S, Houshmand A, Hinkson A, Rowe I, Parker R. Prevalence of alcohol-associated liver disease: a systematic review and meta-analysis. Hepatology communications. 2023;7(5):.

Somatic conditions not reported

Testino G, Fagoonee S, Caputo F, Pellicano R. The early identification of alcohol use disorders and liver injury: proposal for a diagnostic algorithm. Panminerva medica. 2021;63(3):361-367.

Fultext article not available

Hendriks HFJ. Alcohol and Human Health: What Is the Evidence?. Annual review of food science and technology. 2020;11():1-21.

Somatic conditions not reported

Chaudhary S, Forrest EH. Alcohol and the liver. Medicine (United Kingdom). 2019;47(11):723-727.

Update in 2023. Article from 2023 is included.

Neurological conditions

 

Kádár BK, Pribék IK, Gajdics J, Szemelyácz J, Andó B, Lázár BA. Assessment of alcohol withdrawal syndrome: new perspectives. Orvosi Hetilap. 2023;164(38):1487-1496.

Article written in Hungarian

Wang G, Li DY, Vance DE, Li W. Alcohol Use Disorder as a Risk Factor for Cognitive Impairment. Journal of Alzheimer's Disease. 2023;94(3):899-907.

No information on somatic conditions; only associations with alcohol use described.

Mewton L, Visontay R, Hoy N, Lipnicki DM, Sunderland M, Lipton RB, Guerchet M, Ritchie K, Najar J, Scarmeas N, Kim KW, Heller SR, van Boxtel M, Jacobsen E, Brodaty H, Anstey KJ, Haan M, Scazufca M, Lobo E, Sachdev PS. The relationship between alcohol use and dementia in adults aged over 60 years: A combined analysis of prospective, individual-participant data from 15 international studies. Addiction (Abingdon, England). 2022;():.

No information on somatic conditions; only associations with alcohol use described.

Deví-Bastida J, Xifré-Passols M, Oviedo-Penuela LM, Abellán-Vidal MT, López-Villegas MD. Relationship Between Alcohol Consumption and Cognitive Impairment in the Adult Population Over 60 Years of age: A Systematic Review. Revista Colombiana de Psiquiatria. 2022;():.

No information on somatic conditions; only associations with alcohol use described.

Maharjan S, Amjad Z, Abaza A, Vasavada AM, Sadhu A, Valencia C, Fatima H, Nwankwo I, Anam M, Mohammed L. Executive Dysfunction in Patients With Alcohol Use Disorder: A Systematic Review. Cureus. 2022;14(9):e29207.

No information on somatic conditions; only associations with alcohol use described.

Fouarge E, Maquet P. Neurological consequences of alcoholism. Revue Medicale de Liege. 2019;74(5):310-313.

Article written in French

Rehm J, Hasan OSM, Black SE, Shield KD, Schwarzinger M. Alcohol use and dementia: A systematic scoping review. Alzheimer's Research and Therapy. 2019;11(1):.

No information on somatic conditions; only associations with alcohol use described.

Cardiovascular symptoms

 

Levesque C, Sanger N, Edalati H, Sohi I, Shield KD, Sherk A, Stockwell T, Butt PR, Paradis C. A systematic review of relative risks for the relationship between chronic alcohol use and the occurrence of disease. Alcohol: Clinical and Experimental Research. 2023;47(7):1238-1255.

General review not specific for cardiovascular diseases

Rasoul D, Ajay A, Abdullah A, Mathew J, Lee Wei En B, Mashida K, Sankaranarayanan R. Alcohol and Heart Failure. European Cardiology Review. 2023;18():.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Vijna Sinha A. ROLE OF ALCOHOL IN DEVELOPMENT OF CHD (CORONARY HEART DISEASE). International Journal of Academic Medicine and Pharmacy. 2023;5(5):493-496.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Krittanawong C, Isath A, Rosenson R, S, Khawaja M, Wang Z, Fogg S, E, Virani S, S, Qi L, Cao Y, Long MT, Tangney CC, Lavie CJ. Alcohol Consumption and Cardiovascular Health. American Journal of Medicine. 2022;135(10):1213-1230.e3.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Manolis TA, Apostolopoulos EJ, Manolis AA, Melita H, Manolis AS. The proarrhythmic conundrum of alcohol intake. Trends in Cardiovascular Medicine. 2022;32(4):237-245.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Becker U, Tolstrup J. Alcohol-related morbidity and mortality. Ugeskrift for laeger. 2021;183(14):.

Written in Danish

Roerecke M. Alcohol’s impact on the cardiovascular system. Nutrients. 2021;13(10):.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Stătescu C, Clement A, Șerban IL, Sascău R. Consensus and controversy in the debate over the biphasic impact of alcohol consumption on the cardiovascular system. Nutrients. 2021;13(4):.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Fuchs FD, Fuchs SC. The Effect of Alcohol on Blood Pressure and Hypertension. Current Hypertension Reports. 2021;23(10):.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Manolis TA, Manolis AA, Manolis AS. Cardiovascular effects of alcohol: A double-edged sword / how to remain at the nadir point of the J-Curve?. Alcohol. 2019;76():117-129.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Chiva-Blanch G, Badimon L. Benefits and Risks of Moderate Alcohol Consumption on Cardiovascular Disease: Current Findings and Controversies. Nutrients. 2019;12(1):.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Puddey IB, Mori TA, Barden AE, Beilin LJ. Alcohol and Hypertension—New Insights and Lingering Controversies. Current Hypertension Reports. 2019;21(10):.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Diaz CE, Andrade ÁV, Intriago IG, Armas VN, Guanoluisa KC, Ludeña RE, García MV, Tapia AC. Cardiovascular disease and alcohol consumption: Current evidence. Archivos Venezolanos de Farmacologia y Terapeutica. 2019;38(6):744-747.

Written in Spanish

Day Ed Rudd James H, F, Alcohol use disorders and the heart. Addiction (Abingdon, England). 2019;114(9):1670-1678.

No information on somatic conditions, only potential association with alcohol use

Cancer

 

Jacob R, Prince DS, Kench C, Liu K. Alcohol and its associated liver carcinogenesis. Journal of gastroenterology and hepatology. 2023;38(8):1211-1217.

No information on somatic conditions

Huang DQ, Singal AG, Kanwal F, Lampertico P, Buti M, Sirlin CB, Nguyen MH, Loomba R. Hepatocellular carcinoma surveillance - utilization, barriers and the impact of changing aetiology. Nature reviews. Gastroenterology & hepatology. 2023;20(12):797-809.

Focus on surveillance for HCC

Cernea S, Onișor D. Screening and interventions to prevent nonalcoholic fatty liver disease/nonalcoholic steatohepatitis-associated hepatocellular carcinoma. World Journal of Gastroenterology. 2023;29(2):286-309.

No information on somatic conditions

Huang DQ, Mathurin P, Cortez-Pinto H, Loomba R. Global epidemiology of alcohol-associated cirrhosis and HCC: trends, projections and risk factors. Nature reviews. Gastroenterology & hepatology. 2023;20(1):37-49.

No information on somatic conditions

Haber P, S, Kortt N, C, Alcohol use disorder and the gut. Addiction (Abingdon, England). 2021;116(3):658-667.

Somatic conditions for only one condition

Rumgay H, Murphy N, Ferrari P, Soerjomataram I. Alcohol and Cancer: Epidemiology and Biological Mechanisms. Nutrients. 2021;13(9):.

No information on somatic conditions, only association with alcohol use

Rehm J, Shield KD. Alcohol Use and Cancer in the European Union. European Addiction Research. 2021;27(1):1-8.

No information on somatic conditions, only association with alcohol use

Scherübl H. Alcohol Use and Gastrointestinal Cancer Risk. Visceral Medicine. 2020;36(3):175-181.

No information on somatic conditions, only association with alcohol use

Ganne-Carrié N, Nahon P. Hepatocellular carcinoma in the setting of alcohol-related liver disease. Journal of Hepatology. 2019;70(2):284-293.

No information on somatic conditions

Pocha C, Xie C. Hepatocellular carcinoma in alcoholic and non-alcoholic fatty liver disease-one of a kind or two different enemies? Translational Gastroenterology and Hepatology. 2019;4():.

No information on somatic conditions

Beoordelingsdatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 10-09-2025

De Nederlandse Vereniging van Spoedeisende Hulp Artsen (NVSHA) autoriseert de richtlijn onder voorbehoud van goedkeuring tijdens de ALV in december 2025.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
  • Nederlandse Vereniging van Spoedeisende Hulp Artsen
  • Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
  • Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
  • Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
  • Nederlandse Vereniging voor Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Intensive Care
  • Vereniging voor Verslavingsgeneeskunde Nederland
  • Nederlandse Leverpatiënten Vereniging

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit [de Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2022 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de Samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met somatische complicaties als gevolg van risicovol alcoholgebruik.

 

Werkgroep

  • Dr. H. van Soest, MDL-arts, Haaglanden MC, NVMDL (voorzitter)
  • Dr. M.A. Lantinga, MDL-arts, Amsterdam UMC, NVMDL (vice-voorzitter)
  • Dr. R.B. Takkenberg, MDL-arts, Amsterdam UMC, NVMDL
  • Dr. H.J.M. de Jonge, MDL-arts, Jeroen Bosch Ziekenhuis, NVMDL
  • Prof. dr. A.F.A. Schellekens, psychiater, Radboudumc, NVVP
  • Drs. T. van Grinsven, verslavingsarts, Novadic Kentron, VVGN
  • Dr. M. van Loon, spoedeisende hulparts, Haaglanden MC, NVSHA
  • Drs. H. Lam, levertransplantatiechirurg, LUMC, NVvH (vanaf 2024)
  • Drs. J.A. Willemse, directeur, Nederlandse Leverpatienten Vereniging
  • Drs. P.J. van Dongen, ervaringsdeskundige en vrijwilliger, Hersenletsel.nl (tot 2023)
  • H.M. Luttikhuis Msc, ziekenhuisapotheker, Slingeland Ziekenhuis, NVZA (vanaf 2023)
  • Dr. R.A. Weersink, ziekenhuisapotheker, Deventer Ziekenhuis (tot 2024), NVZA (vanaf 2023)
  • Dr. J. Blokzijl, MDL-arts, UMCG, NTV/LOL (vanaf 2025, specifiek voor module levertransplantatie)

Klankbordgroep

  • J.E. de Haan, intensivist, Erasmus MC, NVIC
  • Drs. A.T. Timmer, klinisch geriater, Tjongerschans Ziekenhuis, NVKG
  • Dr. J.M.W. van den Ouweland, klinische chemie en endocrinologie, Canisius Wilhelmina Ziekenhuis, NVKC
  • Dhr. A. van den Berg, ervaringsdeskundige, Stichting het Zwarte Gat (vanaf 2024)

Met ondersteuning van

  • H. Olthuis-van Essen MSc, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • J.M.H. van der Hart MSc, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Belangenverklaringen

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten via secretariaat@kennisinstituut.nl.

 

Tabel 1 Gemelde (neven)functies en belangen werkgroep

Werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Dr. H. van Soest (voorzitter)

MDL-arts, Haaglanden MC

Voorzitter commissie hepatologie NVMDL; Voorzitter richtsnoer hepatitis C; Lid richtsnoer commissie hepatitis B; Lid medisch advies raad NLV; Lid visitatiecommissie NVMDL; Lid adviesraad MLDS/NAFLD-NL (initiation of a Dutch NAFLD consortium), lid werkgroep portale hypertensie

Geen

Geen restricties

Dr. M.A. Lantinga (vice-voorzitter)

MDL-arts, Amsterdam UMC, locatie VUmc

Post Doc, Radboudumc (onbetaald), copromotor. Co-voorzitter portale hypertensie werkgroep, Nederlandse Vereniging van Hepatologie (NVH), onbetaald.

Advisory Board - ERN RARE-LIVER // Training and Education Committee, onbetaald.

Geen

Geen restricties

Dr. R.B. Takkenberg

MDL-arts, Amsterdam UMC

Deelname werkgroep tweede lijn, lid alcoholalliantie, gesprekken in het kader van nationaal preventieakkoord, deelname adviesraad over hepatitis Delta, Gilead

ZonMw, Prevention of hepatic Encephalopathy by Administration of in patients with l, projectleider; Fonds-LVC, Neurofilament light chain and glial fibrillary acidic protein for

hepatic encephalopathy, projectleider;

KWF, Validation of a Short and Effective MRI Surveillance protocol for Hepatocellular Carcinoma Scr;

MLDS, Initiation of a Dutch NAFLD consortium, geen projectleider

Geen restricties (adviesraad betreft onderwerp dat niet relevant is voor deze richtlijnmodules)

Dr. H.J.M. de Jonge

MDL-arts, Jeroen Bosch Ziekenhuis

Lid AIH werkgroep, lid werkgroep portale hypertensie, deelname werkgroep tweede lijn

Geen

Geen restricties

Prof. dr. A.F.A. Schellekens

Psychiater, Radboudumc

Nationaal rapporteur verslavingen, adviescommissie alcohol van Gezondheidsraad

ZonMw, onderzoek over verslaving, projectleider; NWO, onderzoek over verslaving, geen projectleider

Geen restricties

Drs. T. van Grinsven

Verslavingsgeneeskundige, Novadic-Kentron

Geen

Dienstverband bij verslavingszorg Novadic-Kentron

Geen restricties

Dr. M. van Loon

SEH-arts in Haaglanden MC; onderzoeker bij LUMC, afdeling Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde

Promotieonderzoek naar effectiviteit screening/haalbaarheid op SEH (afgerond); lid werkgroep 2e Lijn, samenwerkingsverband Vroegsignalering Alcoholstoornissen, onbetaald;

Lid sectie Geriatrische Spoedzorg, NVSHA, scholing geven aan collega's m.b.t. acute geriatrie, betaald;

de NVSHA vertegenwoordigen op landelijke bijeenkomsten, waarbij gesproken en beleid gemaakt wordt over geriatrische zorg in de acute keten, onbetaald;

Instructeur voor aantal medische cursussen.

Geen

Geen restricties

Drs. J.A. Willemse

Directeur Nederlandse Leverpatienten Vereniging (betaald, tot 2024); bestuurslid/penningmeester Liver Patients International (onbetaald);

bestuurslid ERN RARE LIVER (onbetaald)

Deelname diverse commissies op gebied van leverziekten (onbetaald)

Geen

Geen restricties

Drs. P.J. van Dongen (tot 2023)

Patiëntenvertegenwoordiger bij Hersenletsel.nl (onbetaald)

Geen

Geen

Geen restricties

H.M. Luttikhuis Msc (vanaf 2023)

Ziekenhuisapotheker in Slingelandziekenhuis

Mede-eigenaar bij cooperatie Herenboerderij De Groote Modderkolk

Geen

Geen restricties

Dr. R.A. Weersink (vanaf 2023)

Ziekenhuisfarmacie, Deventer Ziekenhuis (tot 2024)

Geen

Geen

Geen restricties

Drs. H. Lam (vanaf 2024)

Levertransplantatiechirurg, LUMC

Geen

Geen

Geen restricties

Dr. J. Blokzijl (vanaf 2025)

MDL-arts, UMCG

Geen

Geen

Geen restricties

 

Klankbordgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

J.E. de Haan

Internist-intensivist

Geen

Geen

Geen restricties

Drs. A.T. Timmer

Klinisch geriater in het Tjongerschans Ziekenhuis

Geen

Geen

Geen restricties

Dr. J.M.W. van den Ouweland

Klinisch chemicus Dicoon, locatie Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis, Nijmegen

Geen

Geen

Geen restricties
  1. Van den Berg

Lid algemeen bestuur Stichting het Zwarte Gat

Lid cliëntenraad verslavingszorg;

Lid werkgroepen Verslavingskunde Nederland;

Lid expertcommissie MIND/LpGgz;

Cliëntdeskundige bij twee zorgstandaarden, twee werkwijzers/richtlijnen voor alcohol/verslaving en werk en/of leefstijl, etc.

Bij werken aan herstel van verslaving is er baat voor familie vanwege werk aan herstel.

Verder zijn de uitkomsten altijd van nut bij naasten (b.v. cliënten die ik vertegenwoordig)

Geen restricties

Inbreng patiëntenperspectief

De werkgroep besteedde aandacht aan het patiëntenperspectief door het uitnodigen van patiëntenverenigingen voor de invitational conference, focusgroep en afgevaardigde patiëntenverenigingen in de werkgroep. Het verslag van de invitational conference is besproken in de werkgroep. De verkregen input is meegenomen bij het opstellen van de uitgangsvragen, de keuze voor de uitkomstmaten en bij het opstellen van de overwegingen. De conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan Hersenletsel.nl, de Nederlandse Leverpatienten Vereniging en Stichting het Zwarte Gat en de eventueel aangeleverde commentaren zijn bekeken en verwerkt.

 

Kwalitatieve raming van mogelijke financiële gevolgen in het kader van de Wkkgz

Bij de richtlijnmodule is conform de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) een kwalitatieve raming uitgevoerd om te beoordelen of de aanbevelingen mogelijk leiden tot substantiële financiële gevolgen. Bij het uitvoeren van deze beoordeling is de richtlijnmodule op verschillende domeinen getoetst (zie het stroomschema op de Richtlijnendatabase).

 

Module

Uitkomst raming

Toelichting

Module Screening bij somatische klachten

geen financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht.

Werkwijze

Voor meer details over de gebruikte richtlijnmethodologie verwijzen wij u naar de Werkwijze. Relevante informatie voor de ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule is hieronder weergegeven.

Zoekverantwoording

Literature search strategy 

Richtlijn:  Richtlijnmodules somatische complicaties van alcoholstoornissen

UV5 - Bij welke somatische klachten zouden patiënten gescreend moeten worden op alcoholgebruik?

Database(s): Ovid/Medline, Embase

Datum: 1-2-2024

Periode: 2000-heden

Talen: nvt

Literatuurspecialist: Eugenie Delvaux

BMI zoekblokken: voor verschillende opdrachten wordt (deels) gebruik gemaakt van de zoekblokken van BMI-Online https://blocks.bmi-online.nl/ Bij gebruikmaking van een volledig zoekblok zal naar de betreffende link op de website worden verwezen.

Toelichting:

Voor deze vraag is gezocht met de volgende concepten:

‘alcohol-disorders/use’ AND volwassen.

De 2 sleutelartikelen worden gevonden.

Te gebruiken voor richtlijnen tekst:

In de databases Embase en Ovid/Medline is op 1-2-2024 met relevante zoektermen gezocht vanaf 2000 naar reviews over alcohol gerelateerde ‘stoornissen’.

In verband met veel resultaten is in overleg met de adviseur besloten niet op outcome te zoeken aangezien dit te heterogeen is. Risico is dat we dan studies missen. Vandaar ‘overall’ search met alleen de Reviews.

De literatuurzoekactie leverde 20990  unieke treffers op.

 Zoekopbrengst

 

EMBASE

OVID/MEDLINE

Ontdubbeld

Reviews

16860

9555

20990

Totaal

 

 

 

 

Zoekstrategie

Embase

No.

Query

Results

#5

#3 AND #4

16860

#4

'meta analysis'/exp OR 'meta analysis (topic)'/exp OR metaanaly*:ti,ab OR 'meta analy*':ti,ab OR metanaly*:ti,ab OR 'systematic review'/de OR 'cochrane database of systematic reviews'/jt OR prisma:ti,ab OR prospero:ti,ab OR (((systemati* OR scoping OR umbrella OR 'structured literature') NEAR/3 (review* OR overview*)):ti,ab) OR ((systemic* NEAR/1 review*):ti,ab) OR (((systemati* OR literature OR database* OR 'data base*') NEAR/10 search*):ti,ab) OR (((structured OR comprehensive* OR systemic*) NEAR/3 search*):ti,ab) OR (((literature NEAR/3 review*):ti,ab) AND (search*:ti,ab OR database*:ti,ab OR 'data base*':ti,ab)) OR (('data extraction':ti,ab OR 'data source*':ti,ab) AND 'study selection':ti,ab) OR ('search strategy':ti,ab AND 'selection criteria':ti,ab) OR ('data source*':ti,ab AND 'data synthesis':ti,ab) OR medline:ab OR pubmed:ab OR embase:ab OR cochrane:ab OR (((critical OR rapid) NEAR/2 (review* OR overview* OR synthes*)):ti) OR ((((critical* OR rapid*) NEAR/3 (review* OR overview* OR synthes*)):ab) AND (search*:ab OR database*:ab OR 'data base*':ab)) OR metasynthes*:ti,ab OR 'meta synthes*':ti,ab OR 'review'/exp OR review:ti,ab

4899474

#3

#2 AND [1-1-2000]/sd NOT ('conference abstract'/it OR 'editorial'/it OR 'letter'/it OR 'note'/it) NOT (('animal'/exp OR 'animal experiment'/exp OR 'animal model'/exp OR 'nonhuman'/exp) NOT 'human'/exp)

93553

#2

#1 NOT (('adolescent'/exp OR 'child'/exp OR adolescent*:ti,ab,kw OR child*:ti,ab,kw OR schoolchild*:ti,ab,kw OR infant*:ti,ab,kw OR girl*:ti,ab,kw OR boy*:ti,ab,kw OR teen:ti,ab,kw OR teens:ti,ab,kw OR teenager*:ti,ab,kw OR youth*:ti,ab,kw OR pediatr*:ti,ab,kw OR paediatr*:ti,ab,kw OR puber*:ti,ab,kw) NOT ('adult'/exp OR 'aged'/exp OR 'middle aged'/exp OR adult*:ti,ab,kw OR man:ti,ab,kw OR men:ti,ab,kw OR woman:ti,ab,kw OR women:ti,ab,kw))

212362

#1

'alcoholism'/exp OR ((alcohol* NEAR/4 (dependenc* OR dependent* OR addiction OR 'use disorder' OR 'dependant individual' OR 'induced disorder*' OR 'alcohol-related disorder*' OR polyneuropathy OR individual OR neuropathy OR polyneuritis OR polyneuropathy OR intoxication OR intoxification OR poisoning OR drunkeness OR use OR harm*)):ti,ab,kw) OR dipsomania*:ti,ab,kw OR 'ethanol dependence':ti,ab,kw

226929

 

Ovid/Medline

#

Searches

Results

6

4 and 5

9555

5

meta-analysis/ or meta-analysis as topic/ or (metaanaly* or meta-analy* or metanaly*).ti,ab,kf. or systematic review/ or cochrane.jw. or (prisma or prospero).ti,ab,kf. or ((systemati* or scoping or umbrella or "structured literature") adj3 (review* or overview*)).ti,ab,kf. or (systemic* adj1 review*).ti,ab,kf. or ((systemati* or literature or database* or data-base*) adj10 search*).ti,ab,kf. or ((structured or comprehensive* or systemic*) adj3 search*).ti,ab,kf. or ((literature adj3 review*) and (search* or database* or data-base*)).ti,ab,kf. or (("data extraction" or "data source*") and "study selection").ti,ab,kf. or ("search strategy" and "selection criteria").ti,ab,kf. or ("data source*" and "data synthesis").ti,ab,kf. or (medline or pubmed or embase or cochrane).ab. or ((critical or rapid) adj2 (review* or overview* or synthes*)).ti. or (((critical* or rapid*) adj3 (review* or overview* or synthes*)) and (search* or database* or data-base*)).ab. or (metasynthes* or meta-synthes*).ti,ab,kf. or exp "review"/ or review.ti,ab,kf.

4269131

4

limit 3 to yr="2000-Current"

51114

3

2 not ((exp animals/ or exp models, animal/) not humans/) not (letter/ or comment/ or editorial/)

107638

2

1 not (child* or schoolchild* or infan* or adolescen* or pediatri* or paediatr* or neonat* or boy or boys or boyhood or girl or girls or girlhood or youth or youths or baby or babies or toddler* or childhood or teen or teens or teenager* or newborn* or postneonat* or postnat* or puberty or preschool* or suckling* or picu or nicu or juvenile?).tw.

123080

1

exp Alcohol-Related Disorders/ or (alcohol* adj3 (dependenc* or dependent* or addiction or 'use disorder' or 'dependant individual' or 'induced disorder*' or 'alcohol-related disorder*' or polyneuropathy or individual or neuropathy or polyneuritis or polyneuropathy or intoxication or intoxification or poisoning or drunkeness)).ti,ab,kf. or dipsomania*.ti,ab,kf. or ethanol dependence.ti,ab,kf.

137085
Volgende:
Detectie overmatig en zwaar alcoholgebruik