Welke aspecten zijn belangrijk in het bespreekbaar maken van alcoholgebruik en in de bejegening van patiënten met somatische complicaties ten gevolge van alcoholgebruik?

Bespreekbaar maken van alcoholgebruik als probleem

Medisch specialisten/zorgprofessionals krijgen op verschillende manieren te maken met patiënten die somatische complicaties van alcoholgebruik hebben. Dit kan zijn omdat het alcoholgebruik direct geleid heeft tot lichamelijke schade zoals bij levercirrose. Communicatie over alcoholgebruik en uitleg over het nadelig effect hiervan door de zorgprofessional mag in zo’n geval als vanzelfsprekend worden verondersteld.

Alcoholgebruik kan echter ook indirect hebben geleid tot lichamelijke schade, zoals een val van de trap bij een patiënt onder invloed van alcohol. Ook hier is een leidende rol weggelegd voor de zorgprofessional in de (vroeg)signalering en het bespreekbaar maken van alcoholgebruik, in het motiveren van de patiënt het gedrag te veranderen en zo nodig door te verwijzen naar passende hulp (zie hiervoor ook de module ketenzorg).

Onvoldoende tijd, onvoldoende kennis over alcoholgebruik, onzekerheid over eigen communicatievaardigheden, een (voor)oordeel over alcohol en eigen alcoholgebruik zijn redenen waarom communicatie over alcoholgebruik door de zorgprofessional wordt vermeden (Gargaritano, 2020). De zorgprofessional dient zich bewust te zijn van deze mogelijke onderliggende beperkende factoren.

Stigmatisering – gepast taalgebruik

Gepast taalgebruik door - en een niet veroordelende houding van de zorgprofessionals zijn van groot belang bij het bespreken van (risicovol) alcoholgebruik. In een systematische review (Boekel, 2013) wordt geconcludeerd dat zorgprofessionals een negatieve houding hebben ten opzichte van patiënten met een stoornis in het gebruik van alcohol. Patiënten ervaren gedurende de behandeling belemmerende factoren als geweld, manipulatie, gebrek aan vertrouwen in herstel en slechte motivatie van de zorgprofessionals. Daarnaast ontbreekt het de zorgprofessionals ook aan goede educatie en scholing om deze patiëntengroep op een adequate manier te benaderen, resulterend in suboptimale zorg aan deze groep patiënten (Van Boekel 2013).

Ook vanuit de maatschappij veroordeelt men patiënten die door alcoholgebruik somatische problemen hebben opgelopen en heeft men weinig vertrouwen in herstelmogelijkheden (van Boekel, 2015). Dit terwijl zogenaamd “sociaal” alcoholgebruik vanuit de maatschappij als vanzelfsprekend gezien wordt. Stigmatiserend taalgebruik en de veroordeling vanuit de maatschappij kunnen, in combinatie met een negatieve houding van zorgprofessionals, leiden tot een gevoel van schuld en schaamte. Hierdoor wordt voorbijgegaan aan individuele kwaliteiten en de identiteit van de persoon die door alcoholgebruik somatische problemen heeft opgelopen. Dit kan tot gevolg hebben dat patiënten met risicovol alcoholgebruik een negatief zelfbeeld ontwikkelen en dat het vermogen om hun gedrag te veranderen negatief wordt beïnvloed (Shi, 2022; Schomerus, 2022; Vaz, 2024 en van Boekel, 2013).

Bij het bespreken van (risicovol) alcoholgebruik is het belangrijk om eerst te refereren aan het individu en pas daarna aan het gedrag of condities en te kiezen voor oordeelsvrij taalgebruik. Bijvoorbeeld: ‘U heeft een leven waar stress een grote rol speelt en door het drinken van alcohol kunt u zich waarschijnlijk beter ontspannen’, in plaats van ‘U een bent een alcoholist’. Communicatie op deze manier doet recht aan het feit dat het gedrag van een patiënt met risicovol alcoholgebruik slechts een aspect is van deze persoon, en de persoon niet per definitie karakteriseert. Termen als alcoholist, verslaafde of gebruiker labelen individuen naar hun ziekte en doen geen recht aan individuele verschillen in het alcoholgebruik, de onderliggende redenen voor het gebruik en de ervaringen daarbij en moeten worden beschouwd als stigmatiserend. In de DSM-5 wordt bij de classificatie van alcoholstoornis dan ook niet gesproken over verslaafden of alcoholisten, maar wordt uitgegaan van gedrag dat classificeert voor de af- of aanwezigheid van een alcoholstoornis (zie Tekstvak; APA, 2013).

Tabel 1: Definitie stoornis in het gebruik van alcohol volgens de DSM-5 (APA, 2013)

Fysiologische, sociologische, psychologische, economische, politieke en andere omgevingsfactoren zijn van invloed op het ontstaan risicovol alcoholgebruik. Echter, classificatie van het risicovolle alcoholgebruik in een medische context, zonder stigmatisering van falen of schuld, geeft de mogelijkheid om een medisch behandelplan gericht op herstel op te stellen. Hierbij dient er wel rekening te worden gehouden met de mogelijk onderliggende psychologische factoren/context van patiënt. Bij het opstellen van het behandelplan is het van belang om samen met de patiënt via shared decision making tot een realiseerbaar plan te komen, waarbij de autonomie van patiënt gewaarborgd blijft.

Screening and brief intervention (SBI)

Er zijn verschillende systematische methoden ontwikkeld om alcoholgebruik bespreekbaar te maken binnen een medische context. Deze interventies zijn doorgaans gebaseerd op motiverende gespreksvoering en zijn bewezen effectief in het verminderen van alcoholgebruik. De meest onderzochte interventies zijn SBI en Screening, Brief Intervention and Referral to Treatment (SBIRT).

SBI bestaat uit een gestructureerde screening van (risicovol) alcoholgebruik met een gevalideerd instrument en vervolgens het geven van een advies of het uitvoeren van een korte interventie met als doel om patiënten te stimuleren om hun alcoholconsumptie te verminderen c.q. te stoppen (Joseph, 2017). SBI is gebaseerd op de aanname dat individuen niet bekend zijn met het schadelijke effect van alcohol en positief zouden kunnen reageren op een kort advies van hun zorgverlener over hoe ze hun alcoholgebruik zouden kunnen verminderen. De AUDIT-score is in Nederland de meest gebruikte screening tool om risicovol alcoholgebruik te identificeren.

In een Cochrane meta-analyse van 34 studies blijkt dat individuen die, in de eerste lijn of op de eerste hulp een korte interventie ondergingen na 1 jaar 20 gram/week minder alcohol dronken. SBI is niet ontwikkeld voor ernstige vormen van stoornissen in het gebruik van alcohol en is bij deze groep patiënten ook niet effectief gebleken (Kaner, 2018).

SBIRT is in 2003 ontwikkeld om zich op het gehele spectrum van alcoholgebruik, inclusief zwaar alcoholgebruik, te richten waarbij de patiënt die overmatig alcohol drinkt wordt verwezen voor adequate behandeling (Bray, 2017). SBIRT is effectief in het verminderen van alcoholgebruik op korte termijn. De gezondheidswinst op langere termijn is echter onduidelijk (Adhikari, 2024; Bruguera, 2021 en Barata, 2017).

Kools (2022) concludeerden middels onderzoek waarbij zorgverleners die in of in samenwerking met zes algemene Nederlandse ziekenhuis werken, werden geïnterviewd, dat de implementatie van alcoholinterventies voor patiënten in deze algemene ziekenhuizen nog in de kinderschoenen staat. De ondervraagde zorgverleners benadrukken dat het belangrijk is om een duidelijk ziekenhuisprotocol te hebben over hoe om te gaan met het bespreekbaar maken van, interveniëren en verwijzen van een patiënt met risicovol alcoholgebruik. Hierbij zou continue scholing van de zorgprofessional en samenwerking met stakeholders binnen en buiten het ziekenhuis gewaarborgd moeten zijn.

De Werkgroep Tweedelijn heeft de handreiking “Implementatie (vroeg)signalering alcoholproblematiek” voor ziekenhuizen ontwikkeld waarin vier stappen worden beschreven - te weten case finding, screening, kortdurende interventie en behandeling -, die een zorgprofessional kan zetten om (vroeg)signalering van alcoholproblematiek te implementeren op de werkvloer.

In de handreiking worden de onderstaande twee vragen genoemd die als eerste stap gebruikt kunnen worden om op een gepaste manier vermoedens van risicovol alcoholgebruik bespreekbaar te maken:

• Bij mensen die dezelfde klachten hebben als u blijkt, uit wetenschappelijk onderzoek, dat alcoholgebruik een rol kan spelen bij het in stand houden en verergeren van de klachten. Drinkt u weleens alcohol?
• Heeft u zich weleens afgevraagd of deze klachten samen kunnen hangen met alcoholgebruik?

Indien er positieve case finding is kan er worden overgegaan tot de volgende stap “Screening” en indien geïndiceerd vervolgens kortdurende interventie en behandeling. Zie de module ketenzorg voor overwegingen en aanbevelingen voor een zorgpad. Hierin wordt ook verwijzing uitvoerig besproken.