Second opinion door onafhankelijke psychiater
Uitgangsvraag
Welke psychiater deskundige moet de arts raadplegen wanneer hij een verzoek om levensbeëindiging beoordeelt?
Aanbeveling
U zorgt als arts voor de aanvraag van een second opinion over de resterende behandelmogelijkheden, diagnose(n) en zo mogelijk de wilsbekwaamheid, door een onafhankelijk psychiater of andere professional met specifieke deskundigheid over de stoornis van de patiënt, bij voorkeur uit een topreferent centrum of academische polikliniek.
Overwegingen
Raadplegen van een onafhankelijke deskundige psychiater (second opinion)
De arts dient in de beoordelingsfase altijd een onafhankelijk psychiater te raadplegen met specifieke deskundigheid inzake de psychische stoornis van de patiënt. Deze verplichte second opinion geldt voor alle artsen die een verzoek in overweging nemen. Behalve voor niet psychiatrisch geschoolde artsen (huisartsen, medisch specialisten en andere medici) is de second opinion dus óók verplicht voor psychiaters die zelf voldoende deskundig zijn op het gebied van de psychiatrische aandoening van de patiënt. Deze second opinion vindt in een vroeg stadium van de beoordelingsfase plaats, aangezien ze cruciaal is voor de beoordeling door de arts van de zorgvuldigheidseisen (zie Figuur 1: Stroomschema second opinion en consultatie).
De second opinion is bedoeld om een zorgvuldig besluitvormingsproces van de arts te bevorderen. Het raadplegen van een onafhankelijke deskundige psychiater helpt vast te stellen of alle redelijke behandelmogelijkheden doorlopen zijn, en of de patiënt wilsbekwaam is inzake het verzoek, alvorens de arts definitief besluit om over te gaan naar de consultatiefase. Achtergrond van deze voorwaarde is dat hiermee vroeg in het traject eventuele nog aanwezige behandelmogelijkheden vastgesteld en ingezet kunnen worden. Zo kan vermeden worden dat voortijdig overgegaan wordt tot de formele consultatie. Dit voorkomt valse hoop bij de patiënt. Bovendien maakt dit het mogelijk dat een eventueel volgende consultatiefase (zie de module ‘Beoordeling door onafhankelijk consulent’) sneller kan worden doorlopen.
De second opinion in de beoordelingsfase dient nadrukkelijk onderscheiden te worden van de onafhankelijke consultatie in de consultatiefase: de formele consultatie wordt pas aangevraagd als de eigen besluitvorming door de arts is afgerond. Om verwarring bij de patiënt te voorkomen, dient deze goed voorgelicht te worden over het verschil tussen de second opinion over de resterende behandelmogelijkheden in de beoordelingsfase en de formele consultatie in de consultatiefase.
Vraagstelling second opinion
De vraagstelling aan de psychiater die de second opinion uitvoert omvat:
- De beoordeling van de redelijke behandelmogelijkheden. Impliciet omvat dit een beoordeling van de juistheid van de psychiatrische diagnose(n).
- Zo mogelijk (indien de second opinion psychiater daartoe bereid is) een beoordeling van de wilsbekwaamheid inzake het verzoek tot levensbeëindiging.
De second opinion in de beoordelingsfase betreft dus allereerst een expliciet advies (expert opinion) over het nog aanwezige behandelperspectief. Is er bij een adequate vervolgbehandeling nog zicht op verbetering van de situatie van de patiënt en is dat dan mogelijk binnen een afzienbare termijn en met een redelijke verhouding tussen de te verwachten resultaten en de belasting van de behandeling voor de patiënt? Bij het beoordelen van de redelijke behandelmogelijkheden behoort vanzelfsprekend eveneens een oordeel over de psychiatrische diagnose(n) die de grondslag vormt of vormen voor het verzoek van de patiënt. Zo mogelijk wordt bij de second opinion eveneens reeds een oordeel gevraagd over de wilsbekwaamheid van de patiënt inzake het verzoek op dat moment. Als dit niet haalbaar is, dient de wilsbekwaamheid (in samenhang met de andere zorgvuldigheidseisen) in de consultatiefase alsnog door een psychiater met SCEN opleiding te worden beoordeeld, en niet alleen door een reguliere SCEN arts (zie de module ‘Beoordeling door onafhankelijk consulent’).
De psychiater die de second opinion verricht, dient de patent zelf te onderzoeken. De psychiater wordt ingelicht over het feit dat de beoordeling plaatsvindt in de context van een verzoek om hulp bij levensbeëindiging, dat dit niet de formele consultatie betreft, maar dat het verslag van de second opinion in de consultatiefase wel ter beschikking wordt gesteld aan de consulent die de zorgvuldigheidseisen toetst en meeweegt in de toetsing.
Deskundigheid en onafhankelijkheid van de psychiater die de second opinion verricht
De second opinion wordt verricht door een psychiater met specifieke deskundigheid op het gebied van de psychische stoornis van de patiënt. Bij voorkeur is dit een specialist uit een topreferent centrum of academisch ziekenhuis. Vanwege de veelal ernstige en therapieresistente aandoeningen die ten grondslag liggen aan het verzoek van de patiënt kan een behandeling en eventueel opname in een derdelijns psychiatrisch centrum, gespecialiseerd in de behandeling van de betreffende aandoening, namelijk aangewezen zijn, indien dit nog niet heeft plaatsgevonden.
Het zoeken van een deskundig psychiater of specialistisch centrum en het aanvragen van de second opinion is de verantwoordelijkheid van de arts. Voorlichting van en overleg met de patiënt en familie of naasten is hierbij echter geboden. Het streven is om verzoeken om levensbeëindiging zoveel mogelijk te behandelen binnen de eigen regio en binnen het netwerk van de bestaande zorgpartners. Voor de second opinion kan het uiteraard nodig zijn uit te wijken naar een psychiater of instelling buiten de eigen regio.
De psychiater die de second opinion verricht dient onafhankelijk te zijn. Daarbij gaat het om onafhankelijkheid ten opzichte van zowel de arts als de patiënt. De vereiste onafhankelijkheid houdt in dat de second opinion psychiater:
- geen familielid van de arts of van de patiënt is;
- geen persoonlijke relatie heeft met de arts of de patiënt;
- geen lid is van het team, de groepspraktijk of de maatschap, en niet in een hiërarchische verhouding staat tot de arts;
- geen behandelrelatie heeft of heeft gehad met de patiënt.
Het is niet per se noodzakelijk dat de arts en degene die de second opinion verricht in verschillende instellingen werkzaam zijn. Als de psychiater om andere redenen tot de conclusie komt dat hij geen voldoende onafhankelijk oordeel kan geven, bijvoorbeeld om persoonlijke redenen, dan zal hij de second opinion aan een ander moeten overlaten (RTE, 2015).
In uitzonderingsgevallen kan de second opinion uitgevoerd worden door een andere professional dan de psychiater, wanneer deze professional bij uitstek de specifieke deskundigheid bezit op het gebied van de aandoening van de patiënt. Te denken valt aan een verslavingsarts wanneer de grondslag van het verzoek een ernstige en therapieresistente verslaving betreft, een arts verstandelijk gehandicapten (AVG) bij comorbide verstandelijke beperkingen, een klinisch geriater bij een oudere patiënt met psychiatrische én somatische multimorbiditeit, of een klinisch psycholoog of psychotherapeut indien het lijden primair bepaald wordt door een persoonlijkheidsstoornis. In de verslaglegging onderbouwt de arts waarom op inhoudelijke gronden voor een andere professional dan een psychiater is gekozen.
Verslaglegging second opinion
De second opinion psychiater dient een beredeneerd verslag te maken, dat ter beschikking gesteld wordt aan de consulent, en waarin ten minste de volgende aspecten aan de orde te komen:
- de persoonsgegevens van de second opinion psychiater;
- de onderlinge relatie tussen de arts, patiënt en de second opinion psychiater
- een samenvatting van het overleg met de arts;
- een overzicht van de bestudeerde documentatie over de patiënt;
- een samenvatting van het psychiatrisch onderzoek van de patiënt, inclusief:
- het oordeel over de gestelde psychiatrische diagnose(n)
- het oordeel over redelijke resterende behandelmogelijkheden
- zo mogelijk een oordeel over de wilsbekwaamheid van de patiënt inzake het verzoek
- een conclusie.
Onderbouwing
Achtergrond
Om in de beoordelingsfase tot een afgewogen besluit te komen dient de arts altijd een second opinion aan te vragen bij een onafhankelijk psychiater met specifieke deskundigheid op het gebied van de stoornis van de patiënt. De second opinion is een hulpmiddel voor de arts om in geval van twijfel tot een onderbouwd besluit te komen. In deze module wordt de second opinion toegelicht.
Zoeken en selecteren
Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is kennisgenomen van bestaande richtlijnen, leerboeken en relevante artikelen die bekend waren bij de commissie (zie literatuurlijst). Voor deze uitgangsvraag is geen systematische literatuuranalyse verricht, omdat het karakter van deze vraag zich niet goed leent voor beantwoording door middel van een systematische review van origineel wetenschappelijk onderzoek.
Referenties
- Regionale Toetsingscommissie Euthanasie. Code of Practice. Den Haag: RTE, 2015.
Verantwoording
Autorisatiedatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 01-09-2018
Laatst geautoriseerd : 01-09-2018
Geplande herbeoordeling :
Sinds het verschijnen van de tweede herziene versie van de Richtlijn Omgaan met het verzoek om hulp bij zelfdoding door patiënten met een psychiatrische stoornis (NVvP, 2009) hebben zich belangrijke ontwikkelingen voorgedaan in het maatschappelijke debat rondom euthanasie, in het veld van de psychiatrie als geheel en in de uitvoeringspraktijk van hulp bij levensbeëindiging aan patiënten met een psychische stoornis. Gelijktijdig met het schrijven van deze herziening werd de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (hierna WTL) uit 2002 voor de derde maal geëvalueerd, met specifieke aandacht voor de toepassing van de wet bij patiënten met een psychische stoornis (ZonMw, 2017). Deze ontwikkelingen vormden voor de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) de aanleiding tot een herziening van de bestaande richtlijn. De opdracht van de NVvP aan de huidige richtlijncommissie was vierledig:
- actualisering van de bestaande richtlijn;
- verbreding van de reikwijdte van de richtlijn voor psychiaters naar andere artsen;
- versteviging van de rol en positie van familie en naasten in het proces;
- heroverweging van de titel van de richtlijn, meer specifiek de keuze tussen hulp bij zelfdoding en euthanasie.
Voor het beoordelen van de actualiteit van deze richtlijn wordt de commissie niet in stand gehouden. Uiterlijk in 2023 bepaalt het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie of de modules van deze richtlijn nog actueel zijn. Op modulair niveau is een onderhoudsplan beschreven. Bij het opstellen van de richtlijn heeft de commissie per module een inschatting gemaakt van de maximale termijn waarop herbeoordeling moet plaatsvinden en eventuele aandachtspunten geformuleerd die van belang zijn bij een toekomstige herziening. De geldigheid van de richtlijn komt eerder te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.
De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie is regiehouder van deze richtlijn en eerstverantwoordelijke voor de beoordeling van de actualiteit van de richtlijn. De andere aan deze richtlijn deelnemende wetenschappelijke verenigingen of gebruikers van de richtlijn delen de verantwoordelijkheid en informeren de regiehouder over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.
Onderhoud
|
Module |
Regiehouder(s) |
Jaar van autorisatie |
Eerstvolgende beoordeling actualiteit richtlijn |
Frequentie van beoordeling op actualiteit |
Wie houdt er toezicht op actualiteit |
Relevante factoren voor wijzigingen in aanbeveling |
|
1 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
2 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
3 |
NVvP |
2018 |
2020 |
eens in 2 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven én de uitkomsten van tussentijdse evaluatie van voorgestelde werkwijze |
|
4 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
5 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
6 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
7 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
8 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
9 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
10 |
NVvP |
2018 |
2020 |
eens in 2 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven én de uitkomsten van tussentijdse evaluatie van voorgestelde werkwijze |
|
11 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
12 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
|
13 |
NVvP |
2018 |
2023 |
eens in 5 jaar |
NVvP |
Eventuele wijziging in Wtl of totstandkoming van wetgeving met betrekking tot voltooid leven |
Algemene gegevens
De richtlijn is bestuurlijk goedgekeurd door het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG)
De richtlijn is tot stand gekomen met medewerking van de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG)
Met ondersteuning van
De richtlijnontwikkeling is ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten en is gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).
Doel en doelgroep
Deze richtlijn beoogt een actuele, zorgvuldige en bruikbare procedure te schetsen die aansluit bij de ethische normen die in de medische beroepsgroep en in de maatschappij bestaan en die implementeerbaar is in de hedendaagse praktijk van de (ggz) gezondheidzorg in brede zin. De doelgroep van deze richtlijn bestaat uit psychiaters en andere artsen bij wie een verzoek tot levensbeëindiging wordt neergelegd door een patiënt met een psychische stoornis.
Samenstelling werkgroep
Om aan de brede opdracht tegemoet te komen is gekozen voor een multidisciplinaire samenstelling van de richtlijncommissie, met naast psychiaters tevens een huisarts, gezondheidsjurist, medisch ethicus en psycholoog.
De commissieleden zijn door hun beroepsverenigingen gemandateerd voor deelname.
De commissie is verantwoordelijk voor de integrale tekst van deze richtlijn.
De commissie is in grote mate dank verschuldigd aan het pionierswerk dat verricht is door de voormalige commissie Hulp bij Zelfdoding onder voorzitterschap van de heer Tholen. Essentiële uitgangspunten, zoals het ultimum remedium principe en de voorwaarde van een vastgestelde psychische stoornis zijn ongewijzigd gebleven. Daar waar de huidige commissie zich volledig kon vinden in de strekking van de bestaande richtlijn, zijn delen van de tekst overgenomen.
Richtlijncommissie
- Henk Corthals, psychiater, GGz Breburg, Tilburg, namens de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
- Dr. Cecile Gijsbers van Wijk (voorzitter), psychiater, lid Raad van Bestuur Arkin, Amsterdam, namens de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
- Prof. dr. Ad Kerkhof, klinisch psycholoog en psychotherapeut, hoogleraar klinische psychologie, psychopathologie en suïcidepreventie, Vrije Universiteit, Amsterdam, namens het Nederlands Instituut van Psychologen
- Lucas Koch, huisarts, namens Nederlands Huisartsen Genootschap
- Prof dr. Johan Legemaate, hoogleraar Gezondheidsrecht, AMC/Universiteit van Amsterdam, Amsterdam
- Paulan Stärcke, psychiater en SCEN-arts, GGZ inGeest, Amsterdam en Levenseindekliniek, Den Haag, namens Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
- Prof. dr. Guy Widdershoven, medisch ethicus, hoogleraar Medische Filosofie en Ethiek, VUmc, Amsterdam
Met ondersteuning van
- Dr. Margriet Moret-Hartman, epidemioloog, werkzaam bij het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten, Utrecht
Met dank aan
- Eric Ettema, filosoof en ethicus
Belangenverklaringen
De KNMG-Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle commissieleden hebben schriftelijk verklaard of ze in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatie management, kennisvalorisatie) hebben gehad. Een overzicht van de belangen van commissieleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
|
Commissielid |
Functie |
Nevenfuncties |
Gemelde belangen |
Ondernomen actie |
|
Corthals |
psychiater |
geen |
geen |
|
|
Gijsbers van Wijk |
Lid Raad van Bestuur GGZ instelling Arkin |
Geen |
geen |
geen |
|
Kerkhof |
Hoogleraar klinische psychologie |
Praktijk voor klinische psychologie en psychotherapie |
geen |
geen |
|
Koch |
Huisarts, ethicus |
wetenschappelijk medewerker NHG |
lid stuurgroep passende zorg KNMG |
geen |
|
Legemaate |
Hoogleraar en gezondheidsrecht, UvA/AMC |
Raad van toezicht Deventer ziekenhuis Raad van toezicht stichting Q-support, Raad van Advies Autoriteit persoonsgegevens |
voert met enige regelmaat wetsevaluaties uit in opdracht van ZonMw (onder andere gedwongen zorg, euthanasie, kwaliteit van zorg) |
geen |
|
Moret-Hartman |
adviseur richtlijnontwikkeling |
hand- & spandiensten huisartsenpraktijk |
geen |
geen |
|
Stärcke |
Psychiater Stichting Levenseindekliniek. Waarnemend geneesheer-directeur, Psychiater GGZ-instelling inGeest (tot januari 2018) |
SCEN-arts; Lid Platform Psychiatrie en Euthanasie |
Woordvoerder NVvP op het gebied van vragen rond euthanasie in de psychiatrie. |
geen |
|
Widdershoven |
Hoogleraar Medische filosofie en ethiek en afdelingshoofd metamedica VUMC |
Geen |
geen |
geen |
Inbreng patiëntenperspectief
In overleg met het bestuur van de NVvP is besloten om de inbreng van patiënten, familie en naastbetrokkenen te organiseren via focusgroepen en een Invitational Conference en door het concept van de richtlijn voor te leggen aan relevante belangenverenigingen zoals MIND (voorheen LPGGZ), Stichting Euthanasie in de Psychiatrie, en de NVVE. Het verslag van de focusgroepbijeenkomst met familie en naasten is besproken in de commissie en de belangrijkste knelpunten zijn verwerkt in de richtlijn. Er is ook is geprobeerd om een focusgroepbijeenkomst voor patiënten te organiseren, maar hiervoor waren helaas te weinig aanmeldingen. Het beoogd profiel van deelnemers was: ervaringsdeskundigen (mensen die hersteld zijn van eigen klachten en binnen de GGZ hun ervaring inzetten) die tijdens het werk betrokken zijn geweest bij de begeleiding van patiënten met een psychiatrische aandoening én een wens tot hulp bij levensbeëindiging. Tijdens de oriënterende literatuursearch werd gezocht op literatuur naar patiëntperspectief (zie Strategie voor zoeken en selecteren van literatuur onder 'werkwijze').
Methode ontwikkeling
Consensus based
Implementatie
In de verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met de implementatie van de richtlijn (module) en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de invoering van de richtlijn in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. In de module 'Implementatie levenbeëindiging op verzoek', worden aanbevelingen gegeven voor implementatie van de richtlijn. Tevens is een implementatieplan te vinden bij de aanverwante items.
Werkwijze
Bij de herziening van de richtlijn is waar mogelijk gezocht naar wetenschappelijke onderbouwing. Echter, niet alle onderwerpen lenen zich voor systematisch literatuuronderzoek. Bij iedere afzonderlijke uitgangsvraag is de commissie nagegaan of een systematische literatuuranalyse zou kunnen bijdragen aan de beantwoording van de vraag. Dat een systematisch literatuuranalyse niet overal zinvol is heeft te maken met het karakter van de uitgangsvragen die zijn opgenomen in deze richtlijn en de beperkte beschikbaarheid van relevante literatuur met een hoge mate van bewijskracht.
De richtlijnmodules waarbij systematisch literatuuronderzoek niet toepasbaar was, zijn opgesteld op basis van consensus binnen de commissie, waarbij de zorgvuldigheidseisen gevolgd zijn zoals beschreven in de WTL. Bij de herziening van de richtlijn is kennisgenomen van de bestaande richtlijn, de standpunten van beroepsgroepen en belangenbehartigingsverenigingen, rapportages van Regionale Toetsingscommissies Euthanasie, het maatschappelijk debat in de politiek en de media, en recente relevante Nederlandse en buitenlandse wetenschappelijke onderzoeken en artikelen (zie literatuurlijst). Daarnaast is de inbreng van psychiaters met ruime en directe praktijkervaring in het omgaan met en uitvoeren van verzoeken tot levensbeëindiging van patiënten met een psychische stoornis van grote waarde geweest.
AGREE
Deze richtlijn is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010), dat een internationaal breed geaccepteerd instrument is. Voor een stap-voor-stap beschrijving hoe een evidence-based richtlijn tot stand komt wordt verwezen naar het stappenplan Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
Knelpuntenanalyse
Tijdens de voorbereidende fase inventariseerden de voorzitter van de commissie en de adviseur de knelpunten. De commissie beoordeelde de aanbevelingen uit de eerdere richtlijn (NVvP, 2009) op noodzaak tot revisie. Tevens zijn er knelpunten aangedragen tijdens een Invitational conference. Een verslag hiervan is opgenomen onder aanverwante producten. Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de voorzitter en de adviseur concept-uitgangsvragen opgesteld. Deze zijn met de commissie besproken waarna de commissie de definitieve uitgangsvragen heeft vastgesteld.
Strategie voor zoeken en selecteren van literatuur
Bij het opstellen van de richtlijn is in Medline oriënterend gezocht naar relevante literatuur over:
- patiëntvoorkeuren;
- beschrijvende studies over de praktijk van levensbeëindiging op verzoek bij patiënten met een psychische stoornis in Nederland of België;
- systematische reviews met betrekking tot euthanasie of hulp bij zelfdoding;
- observationele studies met betrekking tot euthanasie of hulp bij zelfdoding.
Vervolgens werd voor de uitgangsvraag over het bieden van nazorg aan familie en naasten en het vraagstuk over de mogelijke relatie tussen suïcidaliteit en verzoek om hulp bij levensbeëindiging aan de hand van specifieke zoektermen gezocht in (verschillende) elektronische databases naar wetenschappelijke studies. De adviseur en enkele commissieleden selecteerden de via de zoekactie gevonden artikelen op basis van vooraf opgestelde selectiecriteria. De geselecteerde artikelen zijn gebruikt om de uitgangsvraag te beantwoorden. De databases waarin is gezocht, de zoekstrategie en de gehanteerde selectiecriteria zijn te vinden in de module met desbetreffende uitgangsvraag. De zoekstrategie voor de oriënterende zoekacties is opgenomen onder aanverwante producten.
Kwaliteitsbeoordeling individuele studies
De individuele studies zijn op basis van op voorhand opgestelde methodologische kwaliteitscriteria systematisch beoordeeld, om zo het risico op vertekende studieresultaten (risk of bias) te kunnen inschatten. Deze beoordelingen kunt u vinden in de Risk of Bias (RoB) tabellen, gebaseerd op de ACROBAT-NRS – voor observationeel onderzoek.
Samenvatten van de literatuur
De relevante onderzoeksgegevens van alle geselecteerde artikelen zijn overzichtelijk weergegeven in evidence-tabellen. De belangrijkste bevindingen uit de literatuur zijn beschreven in de samenvatting van de literatuur. Waar mogelijk werd de kracht van het wetenschappelijke bewijs bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation (zie http://www.gradeworkinggroup.org/).
GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie (Schünemann, 2013).
|
GRADE |
Definitie |
|
Hoog |
|
|
Redelijk |
|
|
Laag |
|
|
Zeer laag |
|
Overwegingen
Voor een aanbeveling zijn naast het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk, zoals de expertise van de commissieleden, patiëntvoorkeuren, kosten, beschikbaarheid van voorzieningen en organisatorische zaken. Deze aspecten zijn in de modules uitgewerkt onder het kopje Overwegingen.
Formuleren van aanbevelingen
De aanbevelingen in deze richtlijn geven antwoorden op de uitgangsvragen en worden onderbouwd in de overwegingen.
Randvoorwaarden (Organisatie van zorg)
In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijn is expliciet rekening gehouden met de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, menskracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van een specifieke uitgangsvraag maken onderdeel uit van de overwegingen bij de bewuste uitgangsvraag. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module 'Implementatie levenbeëindiging op verzoek'.
Indicatorontwikkeling
Tegelijk met het ontwikkelen van de conceptrichtlijn zijn interne kwaliteitsindicatoren ontwikkeld om het toepassen van de richtlijn in de praktijk te volgen en te versterken. Meer informatie over de methode van indicatorontwikkeling is op te vragen bij het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (secretariaat@kennisinstituut.nl).
Commentaar- en autorisatiefase
De conceptrichtlijn is aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd met het verzoek om commentaar. Het commentaar is verzameld en besproken binnen de commissie. Naar aanleiding van de commentaren is de conceptrichtlijn aangepast en definitief vastgesteld door de commissie. De definitieve richtlijn is aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.
Literatuur
Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, et al. AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348.
Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0. Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. https://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/richtlijnontwikkeling.html. 2012.
NVvP. Richtlijn omgaan met het verzoek om hulp bij zelfdoding door patiënten met een psychiatrische stoornis. Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Utrecht: De Tijdstroom. 2009.
Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen: stappenplan. Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group. 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.
Schünemann HJ, Oxman AD, Brozek J, et al. Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ. 2008;336(7653):1106-10. doi: 10.1136/bmj.39500.677199.AE. Erratum in: BMJ. 2008;336(7654). doi: 10.1136/bmj.a139. PubMed PMID: 18483053.
ZonMw. Derde Evaluatie Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding. Den Haag: Zon Mw. 2017.
Zoekverantwoording
Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.