Handdesinfectie voor een aseptische procedure
Uitgangsvraag
Hoe dient handdesinfectie te worden uitgevoerd door een operateur, behandelaar, anesthesioloog, instrumenterende en assisterende voor een aseptische procedure en aan welke voorwaarden moeten de gebruikte middelen voldoen?
Aanbeveling
- Pas handdesinfectie toe voorafgaand aan het uitvoeren van een aseptische procedure volgens onderstaande voorwaarden:
- Desinfecteer de handen met handalcohol;
- Neem hierbij de contacttijd in acht die de fabrikant voorschrijft;
- Raak na handdesinfectie niks aan;
- Wrijf de handen goed droog voordat chirurgische handschoenen worden aangetrokken.
Gebruik een middel dat voldoet aan de norm voor chirurgische handdesinfectie zoals beschreven in de richtlijn Handhygiëne en persoonlijke hygiëne medewerker.
Het gebruik van borstels wordt ontraden.
Overwegingen
Voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs
Handdesinfectie voor een aseptische procedure wordt door alle richtlijnen aanbevolen om de contaminatie van het chirurgische veld te minimaliseren. Dit is van belang omdat in de chirurgische handschoenen gaatjes kunnen zitten in de verpakking en kunnen ontstaan tijdens gebruik. Onderzoek toont aan dat dit in 9% tot 20.0% van de handschoenen het geval is (Tanner Cochrane 2006, Enz 2021).
De WIP-richtlijn Preoperatieve handdesinfectie (2013) adviseerde om voorafgaand aan een (eerste) aseptische ingreep de handen en polsen te wassen met zeep, te drogen én handdesinfectie met handalcohol toe te passen voor het aantrekken van chirurgische handschoenen. Bij vervolgprocedures kon volgens de WIP worden volstaan met handdesinfectie met handalcohol.
Uit een Cochrane review blijkt dat de beperkte literatuur met een klinische uitkomst toont dat postoperatieve wondinfecties (POWI’s) even vaak voorkomen bij handen wassen met antimicrobiële zeep voor een steriele procedure als bij handdesinfectie met een handalcohol (Tanner, 2016). Het is aangetoond dat het aantal bacteriën op handen van zorgmedewerkers lager is na het gebruik van handalcohol dan na handen wassen (Tanner, 2016; WHO, 2009; WHO, 2018). Overigens, of er een verband is tussen het aantal bacteriën op de handen van de zorgmedewerker en de kans dat de patiënt een postoperatieve wondinfectie (POWI) ontwikkelt is onduidelijk. Dat was de reden voor de World Health Organization (WHO) om geen voorkeur te geven aan handen wassen met antimicrobiële zeep of handdesinfectie met handalcohol (WHO, 2018). De WHO geeft een aantal overwegingen:
- Kies voor handen wassen óf handdesinfectie met handalcohol. Het combineren van beide methoden wordt afgeraden omdat dit te belastend is voor de handen en omdat eventuele vochtige handen na het handen wassen het effect van handdesinfectie met handalcohol vermindert.
- Handdesinfectie met handalcohol geeft minder uitdroging van de huid en veroorzaakt minder huidirritaties dan handen wassen.
- Handdesinfectie met handalcohol kost minder tijd dan handen wassen.
De werkgroep beveelt op basis van bovenstaande overwegingen aan om te kiezen voor handdesinfectie met een handalcohol, zowel voor de eerste aseptische ingreep als de vervolgingrepen.
De handen van zorgmedewerkers dienen schoon te zijn bij het betreden van het OK-complex. Alleen als de handen van een zorgmedewerker zichtbaar vervuild zijn of na toiletbezoek is handen wassen met water en zeep aangewezen (zonder handdesinfectie met handalcohol).
Zowel handen als onderarmen dienen bij de uitvoering van handhygiëne voorafgaand aan een aseptische procedure meegenomen te worden (WHO, 2018). De werkgroep vindt dat er geen rationale is om de onderarmen mee te nemen in de procedure en volgt daarmee het huidige beleid dat sinds 2009 wordt geadviseerd. Immers, de onderarmen worden bedekt met de steriele operatiejas waarvan mouwen goed worden afgesloten met een manchet en daarover heen chirurgische handschoenen.
Het gebruik van een borstel bij het wassen van de handen is niet nodig, mogelijk zelfs schadelijk voor de handen (WHO, 2009) en niet duurzaam. De werkgroep ontraadt het gebruik van een borstel bij handen wassen. Zo nodig kan een nagelreiniger gebruikt worden.
Het goed laten drogen van handen na wassen dan wel handenalcohol voordat (steriele) handschoenen worden aangetrokken is van groot belang (WHO, 2009). Als handen niet goed droog zijn, zorgt dit voor een broeieffect in de handschoenen en meer irritatie van de huid.
Handdesinfectans
Residente huidflora van de medewerker is weinig pathogeen en zelden de oorzaak van een wondinfectie. Echter onder specifieke omstandigheden, bijvoorbeeld bij kunstmateriaal of necrotisch weefsel, kunnen deze bacteriën wel een infectie veroorzaken (WHO, 2009).
Om transiënte huidflora te elimineren en residente huidflora te verminderen zijn er specifieke eisen aan het desinfectans en het gebruik ervan. Handdesinfectiemiddelen voor chirurgische handdesinfectie dienen te voldoen aan een NEN-norm, terug te vinden in de richtlijn Handhygiëne en persoonlijke hygiëne medewerker.
Daarnaast dient de contacttijd met een handalcohol langer te zijn voor handdesinfectie voor een aseptische ingreep. Deze verschilt per middel en staat beschreven in de voorschriften van de fabrikant. Door gebrek aan bewijs doet de werkgroep, net als de WHO-richtlijn preventie van POWI’s (2018), geen aanbevelingen over toevoegingen aan de handalcohol die zorgen voor een ‘verlengde activiteit’ (bijvoorbeeld chloorhexidine). Kritische noot van de WHO is dat de NEN-norm waaraan de producten moeten voldoen niet gerelateerd is aan klinische uitkomstmaten, slechts aan het antimicrobiële effect op de handen.
Waarden en voorkeuren van patiënten (en eventueel hun verzorgers)
Handhygiëne en -desinfectie die uitgevoerd worden door de medewerker zijn van groot belang in het voorkomen van POWI’s en dus de veiligheid van patiënten.
Kosten (middelenbeslag)
Er zijn geen kosten verbonden aan de aanbevelingen in deze module, anders dan de reeds bestaande kosten. Minder verbruik van water en zeep, en geen gebruik van borstels voor eenmalig gebruik heeft een gunstig effect op de kosten.
Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie
Het handen wassen voor een (eerste) aseptische ingreep is in veel ziekenhuizen nog een standaardprocedure. Het verlaten van dit gebruik zal aandacht vragen en implementatie. De werkgroep schat in dat het advies goed uit te leggen is en daardoor ook aanvaardbaar voor de beroepsgroepen.
Het (onnodige) gebruik van een borstel voor eenmalig gebruik bij het wassen van de handen wordt ontraden.
Duurzaamheid
In de besluitvorming dient duurzaamheid meegewogen te worden. Het gebruik van borstels, alcohol en zeep (afhankelijk van de soort) is schadelijk voor het milieu en dient alleen te worden gebruikt als daar een indicatie voor is.
Rationale van de aanbeveling: weging van argumenten voor en tegen de interventies
Handdesinfectie voor een aseptische procedure is van groot belang om de contaminatie van het chirurgische veld te minimaliseren. Op basis van de aanbevelingen en overwegingen in de WHO-richtlijn (2018) is de werkgroep van mening dat de eerdere aanbevelingen uit de WIP-richtlijn Preoperatieve handdesinfectie (2013) aangescherpt kunnen worden. Omdat een combinatie van handen wassen en handdesinfectie met handalcohol expliciet wordt afgeraden door de WHO en de voordelen van handdesinfectie met handalcohol evident zijn – is effectiever in het verminderen van bacteriën op de handen, kost minder tijd en is minder belastend voor de handen – heeft de werkgroep gekozen voor enkel handdesinfectie met handalcohol zowel voor de eerste procedure als de volgende procedures. Alleen in een situatie waarin handen zichtbaar verontreinigd zijn met lichaamsvloeistoffen en na toiletbezoek is er nog een indicatie voor handen wassen (zonder borstel). De contacttijd van een handalcohol is langer voor handdesinfectie voor een aseptische ingreep, verschilt per middel en hiervoor gelden de voorschriften van de fabrikant. Handdesinfectiemiddelen voor chirurgische handdesinfectie moeten voldoen aan de norm zoals beschreven in de richtlijn Handhygiëne en persoonlijke hygiëne medewerker.
Onderbouwing
Achtergrond
Het doel van handdesinfectie is het voorkomen van wondinfecties. Als de natuurlijke barrière wordt doorbroken, namelijk de huid of slijmvliezen van patiënt, kan contaminatie van het weefsel leiden tot wondinfectie. Op het operatiekamercomplex (OK-complex) vinden invasieve procedures daarom plaats onder aseptische omstandigheden.
Tijdens patiëntenzorg kunnen handen van gezondheidsmedewerkers gecontamineerd raken met pathogenen, ook wel transiënte flora genoemd. Normale huidflora wordt residente flora genoemd. Standaard handhygiëne vermindert of elimineert de transiënte flora. Daarbij kan er ook een effect zijn op residente flora, maar dat is niet altijd het geval. Handdesinfectie voor een aseptische procedure (ook wel preoperatieve of chirurgische handdesinfectie genoemd) gaat een stap verder en elimineert de transiënte flora en vermindert de residente flora. Dit vraagt om een andere procedure dan de standaard handhygiëne zoals beschreven in de module Handhygiëne en persoonlijke gebruiksvoorwerpen van deze richtlijn.
Deze module beschrijft de wijze waarop handdesinfectie door een operateur, behandelaar, anesthesioloog, instrumenterende en assisterende uitgevoerd dient te worden en welke voorwaarden er aan de gebruikte middelen worden gesteld.
Voor aanbevelingen met betrekking tot handverzorging gelden de aanbevelingen uit de richtlijn Handhygiëne en persoonlijke hygiëne medewerker.
Zoeken en selecteren
No systematic literature analysis was performed for this clinical question, because the nature of this question does not lend itself well to be an answer by means of a systematic review of original scientific research. To answer this question the WIP-guideline Preoperatieve handdesinfectie, relevant international guidelines and relevant scientific articles were examined.
Referenties
- AORN Guideline Summary: Hand Hygiene, February 2017, Vol. 105, No. 2
- Enz A, Kamaleddine I, Groß J, Schafmayer C, Alwafai E, Sievers L, Mittelmeier W, Klinder A. Is Single Gloving Still Acceptable? Investigation and Evaluation of Damages on Sterile Latex Gloves in General Surgery. J Clin Med. 2021 Aug.
- Parlak EA, Iyigun E, Albay A, Bedir O. Impact of methods and duration of surgical hand scrub on bacterial count: A randomized controlled trial. Am J Infect Control. 2021 Nov;49(11):1376-1383. doi: 10.1016/j.ajic.2021.05.006. Epub 2021 May 23. PMID: 34029650.
- Tanner J, Dumville JC, Norman G, Fortnam M. Surgical hand antisepsis to reduce surgical site infection. Cochrane Database Syst Rev. 2016 Jan 22;2016(1):CD004288. doi: 10.1002/14651858.CD004288.pub3. PMID: 26799160; PMCID: PMC8647968.
- <div>World Health Organization (WHO). Guidelines on hand hygiene in health care 2009.