Juridische aspecten assistentiehonden

Assistentiehonden

Assistentiehonden zorgen ervoor dat mensen met een beperking meer autonomie hebben. Deze honden kunnen rust geven en ervoor zorgen dat de mensen die ze ondersteunen zelfstandig zijn en zich veiliger voelen. Personen die gebruikmaken van deze honden geven, afhankelijk van de soort beperking, aan dat hun kwaliteit van leven (sterk) vermindert als ze gescheiden worden van hun hond. Deze module gaat over de overwegingen die spelen als assistentiehonden samen met een patiënt of bezoeker in een medisch-specialistische zorginstelling komen. In een multidisciplinair overleg met in ieder geval de behandelend arts, een deskundige infectiepreventie en betrokken zorgmedewerkers kunnen de overwegingen besproken worden. Er wordt in deze module geen uitspraak gedaan over zorgmedewerkers met een assistentiehond; dit valt buiten de scope van deze richtlijn.

Wetgeving

Uitgangspunt is, conform de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte, gelijke toegang tot zorg en zorginstellingen voor personen met een beperking (https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/leven-met-een-beperking/gelijke-rechten-mensen-met-beperking-of-chronische-ziekte). Dit geldt voor alle soorten zorginstellingen (onder andere ziekenhuizen, revalidatie-instellingen, psychiatrische behandelcentra). Hierbij moet een instelling doeltreffende aanpassingen maken. Het toelaten van een assistentiehond is een dergelijke verplichting (artikel 2, tweede lid, WGBH/CZ) . Het niet rekening houden met beperkingen en hiervoor (kleine) aanpassingen doen, is een vorm van discriminatie en beperkt de toegang tot zorg en zorginstellingen van personen die gebruikmaken van een assistentiehond. Zorginstellingen moeten en mogen beleid maken speciaal voor personen die gebruikmaken van een assistentiehond. Toegang geven aan assistentiehonden betekent niet dat alle honden toegelaten moeten worden. En uiteraard is het recht op toegang voor assistentiehonden niet ongelimiteerd. Als het toelaten van een assistentiehond gevaarlijk is of gezondheidsrisico’s (zogenaamde veiligheids- en gezondheidsexceptie) met zich meebrengt voor de persoon zelf of voor anderen, kan toegang ontzegd worden. Als gebruik wordt gemaakt van deze uitzondering zijn er hoge eisen aan de motivering dat er een reëel gevaar is voor de veiligheid. Er moet eerst gekeken worden of gevaren niet weggenomen kunnen worden door aanpassingen die niet onevenredig belastend zijn. Hoe groter de zorginstelling, hoe meer mogelijkheden er vaak zijn. Hierbij kan in zorginstellingen bijvoorbeeld gedacht worden aan reiniging van een ruimte, wachten in een aparte ruimte in plaats van een wachtkamer of gebruikmaken van eenpersoonskamers (CVRM 2024-4). Omdat assistentiehonden uitgebreide training krijgen, is het onwaarschijnlijk dat ze een gevaar voor personen met zich meebrengen. Blaffen heeft soms een functie in het alarmeren van de persoon die gebruikmaakt van de assistentiehond.

Bepaalde ruimtes in een medisch-specialistische zorginstelling, zoals ruimtes waar voedsel of medicatie wordt bereid, zijn niet toegankelijk voor honden, zie ook module Algemene voorwaarden toelating dieren. Deze ruimtes zijn meestal ook niet toegankelijk voor patiënten. Voor veel andere bezwaren, zoals allergieën, zijn mitigerende maatregelen mogelijk.

Medisch-specialistische zorginstellingen kunnen de expertise van assistentiehonden in twijfel trekken. Het komt voor dat mensen een gezelschapsdier zonder aanvullende training presenteren als assistentiedier. Een aantal organisaties dat assistentiehonden traint, werkt aan een uniform dekje voor honden. Er is echter geen wet- of regelgeving die het gebruik van dekjes reguleert of verplicht stelt. De werkgroep heeft geen signalen ontvangen dat dit momenteel een probleem is. Als een hond zich niet gedraagt zoals verwacht wordt van een assistentiehond (onder appèl, geen hinderlijk gedrag, gericht op de persoon die het begeleidt) kan men betwijfelen of er sprake is van een goed opgeleide assistentiehond. Momenteel wordt in Nederland alleen gebruikgemaakt van honden voor assistentie. Andere dieren, die mogelijk aangemerkt worden als ‘emotional support animal’ zijn waarschijnlijk geen getrainde assistentiedieren. Voor deze dieren gelden dezelfde overwegingen als voor gezelschaps- en landbouwhuisdieren.

Opleiding en training van assistentiehonden

Assistentiehonden worden geruime tijd getraind voordat ze aan een persoon worden gekoppeld. Er worden hoge eisen gesteld aan gedrag en gezondheid, en deze worden gedurende hun hele werkzame leven bewaakt.

Organisaties die assistentiehonden opleiden zoals KNGF Geleidehonden, Hulphond Nederland en Bultersmekke Assistancedogs geven aan dat hun patiënten vaak te maken krijgen met onbekendheid over de functie en vaardigheden van hun hond. Ook is er veel variatie tussen, maar ook binnen instellingen, hoe men omgaat met patiënten die een assistentiehond hebben. Ook als een medisch-specialistische zorginstelling wel toegang verleent aan assistentiehonden, komt het voor dat individuele zorgmedewerkers niet goed op de hoogte zijn van het instellingsbeleid. Hierdoor ontstaat er verwarring en irritatie bij alle betrokkenen bij het betreden van een instelling. Met name personen met een niet zichtbare aandoening, zoals mensen met een posttraumatische stressstoornis (PTSS), krijgen te maken met onbegrip. Deze onzekerheid en onvoorspelbaarheid is voor alle betrokkenen onwenselijk.

Er is (nog) geen verplicht landelijk keurmerk voor organisaties die assistentiehonden opleiden. Ook is er geen standaard identificatiemiddel voor getrainde honden zoals een uniform dekje. Een aantal (grotere) organisaties zijn gecertificeerd door internationale organisaties zoals Assistance Dogs International en International Guide Dog Federation. Dit wil echter niet zeggen dat honden opgeleid door kleinere of minder bekende organisaties geen assistentiehond zijn.

Patiënten

Personen die van een assistentiehond gebruikmaken, kunnen om verschillende redenen in een medisch-specialistische zorginstelling komen. Dit kan zijn omdat ze zelf behandeld worden (klinisch of poliklinisch), maar ook om partners, kinderen of anderen te begeleiden of te bezoeken. Daarnaast kunnen ze cliënten die in een instelling wonen, bezoeken. Een deel van de personen die gebruikmaakt van een assistentiehond kan eventueel zonder hond. Bijvoorbeeld als de hond assisteert bij taken in het huishouden. Voor andere personen is het onwenselijk om gescheiden te zijn van hun hond. Dit kan te veel spanning geven waardoor zij nadelige gevolgen kunnen ervaren. Dit kan het geval zijn bij epilepsie-, psychosociale of psychiatrische honden.

Allergie en angst

In deze paragraaf worden kort niet-infectiepreventiegerelateerde aspecten met betrekking tot de aanwezigheid van dieren, planten en bloemen omschreven. De werkgroep heeft besloten dit op te nemen omdat deze aspecten mede van belang zijn voor beleid. Ook is er een overlap in maatregelen die genomen kunnen/moeten worden. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling om hier een uitputtend overzicht te geven van de stand van zaken. Deze paragraaf is bedoeld als startpunt voor lokaal beleid waarbij aanvullende expertise, bijvoorbeeld van allergologen, gezocht moet worden.

Maatregelen bij allergische reacties op dieren

Naast infectierisico's bestaan er in medisch-specialistische zorginstellingen en bij patiënten en bezoekers zorgen over het risico op allergische reacties op dieren. Een aantal maatregelen dat genomen wordt in het kader van infectiepreventiebeleid, reduceert ook de kans op allergische reacties. Voorbeelden hiervan zijn reiniging van ruimtes en een goede verzorging van het dier.

Vermijden contact of afstand houden

De belangrijkste maatregel is het vermijden van blootstelling van patiënten met een allergie aan dieren in een medisch-specialistische zorginstelling. Afstand houden is vaak al voldoende. Personen met een allergie doen dit waarschijnlijk al spontaan. Een medisch-specialistische zorginstelling kan hierbij ondersteunen. Denk hierbij aan berichtgeving en signalering waar men dieren kan treffen. Daarnaast kunnen het aanbieden van aparte wachtruimtes met en zonder mogelijk contact of nabijheid van dieren en zo kort mogelijke routes voor bezoekende dieren worden overwogen.

Maatregelen bij angst of negatieve ervaring met dieren

Niet iedereen ervaart contact met dieren als wenselijk of prettig. Sommige mensen hebben negatieve ervaringen met dieren gehad, angst dat honden gaan blaffen en de overtuiging dat bepaalde dieren vies of onhygiënisch zijn. Dit geldt voor patiënten, bezoekers en zorgmedewerkers in de zorg. Onverwacht contact met dieren, ook assistentiehonden, kan iemand met angst voor honden stress geven. Een medisch-specialistische zorginstelling streeft naar goede zorg voor alle patiënten en een veilige en prettige werkomgeving. Er is geen uniform advies te geven dat voor elke locatie van elke medisch-specialistische zorginstelling geschikt is. Het is voor zowel patiënt als zorgmedewerker wenselijk om een afspraak of opname goed te laten verlopen. Het is daarom van belang om zo vroeg mogelijk, zoals bij vooraf geplande afspraken, duidelijkheid te hebben over de aanwezigheid van een assistentiehond. Met die informatie kan een afspraak worden gemaakt bij de juiste zorgmedewerker en op de juiste locatie. Dit reduceert de kans op onduidelijkheid op de dag zelf.

In de praktijk is er vaak al ervaring met verschillende belangen en categorieën patiënten. Zo worden in ziekenhuizen zowel patiënten met een verminderde afweer behandeld als patiënten met een mogelijk besmettelijke infectieziekte. Voor inspiratie kan contact worden gezocht met instellingen die bezoek van dieren onder omstandigheden faciliteren of bezoek- of therapiehonden inzetten.

Maatregelen bij allergie voor bloemen of planten

Allergievriendelijke bloemen en planten dragen bij aan de intolerantie of allergieën voor bloemen of planten bij patiënten, zorgmedewerkers of bezoekers. Het advies aan de medisch-specialistische zorginstelling is om planten met veel pollen of sterk geurende bloemen te weren. Kunstbloemen en -planten kunnen een oplossing bieden. Het is van belang om per ruimte een goede afweging te maken wat passend is en de diverse belangen hierbij af te wegen. Als er wordt overgegaan tot kunstbloemen en/of -planten dan moeten deze worden opgenomen in het reguliere reiniging en desinfectieschema en -protocol, zie voor meer informatie richtlijn Reiniging en desinfectie van ruimten.

Verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor het dier

De verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor dieren in een medisch-specialistische zorginstelling wordt bepaald door verschillende factoren, zoals wettelijke bepalingen, het interne beleid van de medisch-specialistische zorginstelling en de specifieke omstandigheden van de patiënt.

Intern beleid van de medisch-specialistische zorginstelling

Veel medisch-specialistische zorginstellingen hebben interne beleidsafspraken en protocollen waarin de omgang met dieren staat omschreven. Dit beleid kan afspraken bevatten over:

• Toestaan van dieren in de instelling
• Verzorging, begeleiding en toezicht op dieren
• Procedures bij incidenten of schade veroorzaakt door dieren

Medisch-specialistische zorginstellingen kunnen aansprakelijkheidsverzekeringen afsluiten die dekking bieden voor schade veroorzaakt door dieren.

Wettelijke aansprakelijkheid

Volgens de Nederlandse wetgeving geldt artikel 6:179 van het Burgerlijk Wetboek (BW) voor de aansprakelijkheid voor dieren. Dit artikel stelt dat de bezitter van een dier aansprakelijk is voor de schade die het dier aanricht, tenzij er sprake is van overmacht of schuld van de benadeelde.

Assistentie- of therapiehonden

Bij assistentie- of therapiehonden is er een gedeelde verantwoordelijkheid tussen de eigenaar, de organisatie die de hond heeft opgeleid, bijvoorbeeld KNGF Geleidehonden, en de medisch-specialistische zorginstelling. De opleidingsinstelling is verantwoordelijk voor de opleiding en selectie van de hond, de nazorg en evaluatie, maar ook voor een goede instructie aan de 'gebruiker' van de assistentiehond. Deze gebruiker (patiënt) is verantwoordelijk voor de dagelijkse verzorging van de hond en verantwoordelijk voor het dier in openbare ruimtes. De medisch-specialistische zorginstelling waar het assistentiedier komt, is verantwoordelijk voor de veiligheid binnen de medisch-specialistische zorginstelling.

Zorgplicht zorginstelling

De medisch-specialistische zorginstelling heeft een zorgplicht voor de andere patiënten, bezoekers en zorgmedewerkers als een assistentie- of therapiehond in de instelling aanwezig is. Deze zorgplicht houdt in dat de instelling verantwoordelijk is voor het risico van de veiligheid, de gezondheid en het welzijn van alle betrokkenen binnen de instelling. Dit betekent dat de medisch-specialistische zorginstelling maatregelen moet treffen om ervoor te zorgen dat de hond geen risico's of overlast veroorzaakt voor anderen.

Er moeten afspraken worden gemaakt tussen de medisch-specialistische zorginstelling, de gebruiker (patiënt) en de organisatie die de hond heeft opgeleid over de verantwoordelijkheid voor het gedrag van de hond, inclusief wat te doen in geval van incidenten of ongevallen. De instelling moet een inschatting maken van mogelijke risico's die gepaard gaan met de aanwezigheid van de hond, zoals agressief gedrag van het dier en het risico op valpartijen. De medisch-specialistische zorginstelling moet transparant zijn en andere patiënten, bezoekers en zorgmedewerkers informeren over de aanwezigheid van de assistentiehond, vooral als er zorgen zijn over mogelijke manipulatie van fobieën bij anderen.

Welzijn en gezondheid dieren

Naast een brede blik op gezondheid en welzijn van mensen, moet er bij de inzet van dieren ook aandacht zijn voor de gezondheid en het welzijn van de dieren. Welzijn en gezondheid zijn gekoppeld; dit komt op allerlei terreinen terug als 'One Health, One Welfare'. Niet alleen vanwege de intrinsieke waarde van het dier (al is dit reden genoeg), maar ook omdat een dier dat zich niet goed voelt, onvoorspelbaar of agressief kan reageren. Dieren moeten nooit gedwongen worden om activiteiten ten dienste van mensen uit te voeren.

Een dier verkeert in een goede welzijnstoestand als het in staat is om adequaat, dus via normaal gedrag, op veranderingen te reageren. Als dieren zich kunnen aanpassen, kunnen zij een toestand bereiken die ze als positief ervaren (https://www.uu.nl/organisatie/faculteit-diergeneeskunde/over-de-faculteit/departement-population-health-sciences/dier-in-wetenschap-en-maatschappij/themas/dierenwelzijn). Alle betrokken personen hebben een verantwoordelijkheid om dit te waarborgen. Er kan ten aanzien van zoogdieren gekeken worden naar de huis- en hobbydierenlijst van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voor de regels die gelden bij het houden van dieren. Overweeg bij vragen contact op te nemen met een veterinair expert.

Tijdens het bezoek van het dier aan de medisch-specialistische zorginstelling moet worden voldaan aan de lichamelijke behoeften van het dier:

• continue beschikbaarheid van (vers) drinkwater;
• voldoende, passend voer;
• comfortabele temperatuur;
• voldoende mogelijkheden tot slaap;
• voldoende passende beweging;
• voldoende momenten om te ontlasten;
• veilig zijn en geen risico's lopen op lichamelijke verwondingen.

Kijk voor meer informatie over de verzorging en lichamelijke behoeften van dieren op de website van het Landelijk InformatieCentrum Gezelschapsdieren (LICG).