Zelfmanagement bij eindstadium nierfalen
Uitgangsvraag
Welke zelfmanagementopties zijn effectief voor patiënten met eindstadium nierfalen?
P: Patiënten met eindstadium nierfalen
I: Zelfmanagementprogramma’s/strategieën (medisch (zelf meten etc.), leefstijl, coping, communicatie met zorgverleners)
C: (Geen zelfmanagementstrategie)
O: Patiënttevredenheid, kwaliteit van leven, beloop nierfunctie, periode tot noodzaak nierfunctievervangende therapie
Aanbeveling
Het verdient aanbeveling om te onderzoeken welke mate van zelfmanagement bij de patiënt aanwezig is en welke wensen er bij de patiënt bestaan ten aanzien van het voeren en ontwikkelen van de eigen regie. Hierbij dienen mogelijkheden en onmogelijkheden benoemd te worden, moet er aandacht zijn voor het netwerk van de patiënt en is een positieve benadering van belang.
Er zijn geen bewezen effectieve hulpmiddelen voor ondersteuning bij zelfmanagement voor deze patiëntengroep beschikbaar.
Overwegingen
De evidence op het gebied van zelfmanagement bij patiënten met eindstadium nierfalen is zeer beperkt. Desalniettemin is het aannemelijk dat actieve betrokkenheid van de patiënt geassocieerd is met een betere therapietrouw en meer geïnformeerde besluitvorming. In de richtlijn chronische nierschade (2018) staan algemene aanbevelingen aangaande zelfmanagement, als ook vaardigheden die patiënten nodig hebben om te kunnen participeren in zelfmanagement en adviezen voor zorgverleners om zelfmanagement bij patiënten te ondersteunen.
Enkele belangrijke principes bij de ondersteuning van zelfmanagement zijn:
- Uitgangspunt is positiviteit: wat kan de patiënt wél, waar ligt zijnkracht?
- Geef de patiënt inzicht in zijn eigen drijfveren en situatie: op welke gebieden gaat het goed, op welke gebieden gaat het niet zo goed, wat wil hij nog of weer graag kunnen doen?
- Laat de zeggenschap over ondersteuning en hulp zoveel mogelijk bij de patiënt: wat wil hij met zijn leven, waar wil hij aan werken, welke hulp heeft hij daarbij nodig en hoe wil hij dat die hulp eruitziet?
- Zorg voor het versterken en inschakelen van informele en sociale netwerken. (Bron: Zorg voor beter)(2)
Allereerst is het belangrijk dat de zorgverlener vaststelt of er bij de patiënt capaciteiten tot het voeren van zelfmanagement aanwezig zijn. Vervolgens zijn er verschillende instrumenten beschikbaar, die zorgverleners en patiënten kunnen helpen bij het ontwikkelen en voeren van zelfmanagement. Te denken valt aan motiverende gespreksvoering, het formuleren van doelen en het maken van een keuze daarin, en het aanleren van vaardigheden zoals bloeddruk meten en subcutane injecties geven. De meeste interventies zijn niet gevalideerd bij patiënten met eindstadium nierfalen. Verder onderzoek hiernaar is gewenst om gerichtere aanbevelingen te kunnen geven bij specifieke patiënt categorieën (bijv. oudere versus jongere patiënten).
Onderbouwing
Achtergrond
De Nederlandse overheid heeft als doel mensen zo lang mogelijk onafhankelijk en zelfstandig te laten zijn.(1) Om deze onafhankelijkheid en zelfstandigheid te kunnen realiseren is het belangrijk om de autonomie van kwetsbare mensen te versterken in een situatie van groeiende afhankelijkheid, en door hun sociale omgeving te vergroten. Dit wordt ook wel ‘empowerment’ genoemd.(2) Zelfmanagement voldoet aan het principe van empowerment. Middels zorg gericht op de kracht en mogelijkheden van het individu en actieve participatie wordt rekening gehouden met de kwetsbaarheden van het individu en gezocht naar mogelijkheden om de zelfstandigheid en onafhankelijkheid binnen de grenzen van de beperking(en) te vergroten. Het doel hiervan is dat kwetsbare mensen langer en beter in staat zijn om in het dagelijks leven zelfstandig te kunnen blijven functioneren.
In de richtlijn chronische nierschade (2018) is het begrip zelfmanagement uitgewerkt: ‘Mensen met chronische ziekten hebben zelf een belangrijke rol in het dagelijks omgaan met hun ziekte(n), bijvoorbeeld door medicijnen te gebruiken, zelf hun bloedwaarden en bloeddruk te controleren en gezond te leven. Maar ook door samen met hun zorgverleners te bepalen welke behandeling het beste bij hen past of hoe ze de benodigde ondersteuning kunnen organiseren. Vaak zullen zij ook moeten leren omgaan met de onzekerheid die het leven met een chronische ziekte met zich meebrengt en de gevolgen ervan voor hun sociaal en maatschappelijk leven. Dit alles bij elkaar wordt zelfmanagement, of ook wel eigen regie, genoemd [NIVEL, 2015].’
Zorgverleners hebben de taak patiënten te ondersteunen in het verkrijgen dan wel behouden van de eigen regie. Voorbeelden van domeinen waarin patiënten ondersteund kunnen worden met betrekking tot zelfmanagement zijn:
- Krijgen van inzicht in de aandoening;
- Leren bijstellen van de levensdoelen;
- Leren omgaan met de beperkingen;
- Ontwikkelen van oplossingsgerichte vaardigheden;
- Vergaren van middelen en sociale contacten met als doel met de (chronische) ziekte om te kunnen gaan;
- Leren hulp te vragen en grenzen te stellen.
De werkgroep realiseert zich dat er een grote variatie bestaat tussen patiënten in de mate waarin van zelfmanagement sprake is of kan zijn.
Conclusies / Summary of Findings
|
ZEER LAAG |
Er is niet aangetoond dat interventies om zelfmanagement te bevorderen effectief zijn voor het beloop van de nierfunctie bij mensen met eindstadium nierfalen, maar dit resultaat is zeer onzeker. |
|
ZEER LAAG |
Er is niet aangetoond dat interventies om zelfmanagement te bevorderen effectief zijn voor de kwaliteit van leven bij mensen met eindstadium nierfalen, maar dit resultaat is zeer onzeker. |
|
|
Het is niet bekend of er een verband is tussen interventies om zelfmanagement te bevorderen en patiënttevredenheid en periode tot noodzaak nierfunctievervangende therapie. |
|
Algehele kwaliteit van bewijs: zeer laag |
Samenvatting literatuur
Beschrijving studies
In totaal werd één systematische review geïncludeerd in deze literatuuranalyse.(3) Een tabel met studiekarakteristieken is opgenomen in de evidence-tabellen. In de review van Lee werden in totaal 3 studies geïncludeerd van patiënten met chronische nierschade in verschillende stadia (waaronder stadium 4 en 5) met in totaal 162 patiënten. In dezelfde review waren ook nog studies opgenomen van patiënten met hemodialyse, maar die zijn in deze evidence review niet meegenomen. De interventies in de 3 studies varieerden, maar bestonden in alle gevallen uit enige vorm van ondersteuning bij zelfmanagement. Ook de follow-up varieerde.
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van bewijs was zeer laag. Dat komt door beperkingen in de opzet van zowel de systematische review (in bijvoorbeeld transparantie van de analyse, het ontbreken van beschrijving en individuele resultaten van de geïncludeerde studies) als in de geïncludeerde studies zelf (één studie was niet gerandomiseerd, forse uitval, korte follow-up). Een gedetailleerde uitwerking hiervan is opgenomen in de evidence-tabellen.
Effectiviteit
Geen van de geïncludeerde studies beschreef als uitkomstmaat de periode tot noodzaak van nierfunctievervangende therapie en patiënttevredenheid.
Voor wat betreft het beloop van de eGFR waren drie studies geïncludeerd in de meta-analyse. Het gemiddelde verschil van interventies om zelfmanagement te bevorderen versus controle was 0,06 ml/min/1,73 m2 (95%BI: -0,69 tot 0,81).
Voor de uitkomstmaat kwaliteit van leven is gekeken naar de resultaten op de SF-36 die in één studie gerapporteerd werden. Op zowel de schaal voor fysieke kwaliteit van leven als die voor psychische kwaliteit van leven werd geen statistisch significant verschil gerapporteerd.
Bijwerkingen
Hiernaar is geen systematisch literatuuronderzoek gedaan.
Zoeken en selecteren
Voor een antwoord op deze vraag is op 22 augustus 2018 gezocht naar evidence (zie de zoekverantwoording). Hierbij werden 125 potentieel geschikte artikelen gevonden. De literatuur is vervolgens geselecteerd op basis van onderwerp (sluit het artikel aan bij de uitgangsvraag?) en studiekenmerken (ten minste systematisch opgezet onderzoek). De literatuurselectie is weergegeven in de zoekverantwoording. De eerste ronde literatuurselectie gebeurde op basis van abstracts, waarna 4 artikelen fulltekst werden bestudeerd. Daarbij bleken er opnieuw drie artikelen niet aan de selectiecriteria te voldoen.
Referenties
- 1 - VROM/VWS. Wonen en zorg op maat. Den Haag; 2001.
- 2 - Van Regenmortel T. Empowerment als uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Journal of Social Intervention: Theory and Practice. 2009;18(4):22-42.
- 3 - Lee MC, Wu SV, Hsieh NC, Tsai JM. Self-Management Programs on eGFR, Depression, and Quality of Life among Patients with Chronic Kidney Disease: A Meta-Analysis. Asian nurs. 2016;10(4):255-62.
Evidence tabellen
|
1e Auteur |
Jaartal |
Setting |
Design |
Doel |
Follow-up |
Patiënten |
Interventie |
Controle |
Uitkomsten |
Resultaten |
Conclusie auteurs |
Risk of bias |
Opmerkingen |
|
Lee |
2016 |
- |
Systematische review van RCT’s en onderzoek met ‘quasi-experimentele opzet’ |
Onderzoeken effectiviteit zelfmanagementprogramma op het verbeteren van de nierfunctie, depressie en kwaliteit van leven |
4 weken tot 12 maanden |
Voor deze review alleen gekeken naar patiënten zonder hemodialyse: 3 studies met in totaal 162 patiënten met chronische nierschade (verschillende stadia (waaronder 4 en 5), gemiddelde eGFR niet vermeld), gemiddelde leeftijd 64,1 jaar |
Verschillende interventies in de drie voor deze vraag geïncludeerde studies:
|
Niet vermeld |
eGFR SF-36 PCS (fysieke component) en MCS (mentale component) |
eGFR: SD: 0,06; 95%BI: -0,69 tot 0,81 SF-36 PCS en MCS: resultaten van 1 studie over voedingsadvies (n=47): PCS: gemiddelde score 35,90 (sd 10,20) vs 29,90 (7,90); p=0,107. MCS: 47,70 (11,70) vs 10,00 (12,60); p=0,069 |
Geen effect van zelfmanagementprogramma’s op nierfunctie en fysieke kwaliteit van leven. De auteurs concluderen wél een effect op de psychische kwaliteit van leven (maar dit is gebaseerd op de hemodialysestudies) |
Zeer groot: tekortkomingen in de opzet van review, bijv. in zoek- en selectiestrategie en ook in analyse. Daarnaast beperkingen in geïncludeerde studies: weinig patiënten, relatief korte follow-up en forse lost-to-follow-up |
|
GRADE Evidence Profile
|
Zelfmanagement compared to geen zelfmanagement in patiënten met eindstadium nierfalen Literatuur: Lee, 2016 |
|||||||||||
|
Certainty assessment |
Samenvatting resultaten |
||||||||||
|
Aantal deelnemers |
Risk of bias |
Inconsistentie |
Indirect bewijs |
Onnauwkeurigheid |
Publicatie bias |
Overall certainty of evidence |
Aantal events (%) |
Relatief effect |
Absolute effecten |
||
|
With geen zelfmanagement |
With zelfmanagement |
Risico met geen zelfmanagement |
Risico verschil met zelfmanagement |
||||||||
|
eGFR (follow up: range 4 weken tot 12 maanden) |
|||||||||||
|
162 |
zeer ernstig a |
ernstig b |
niet ernstig |
niet ernstig |
niet gevonden |
⨁◯◯◯ |
81 |
81 |
- |
The mean eGFR was 0 |
0 |
|
Kwaliteit van leven (follow up: gemiddeld 12 weken; vastgesteld met: SF-36) |
|||||||||||
|
47 |
zeer ernstig a |
niet ernstig |
ernstig c |
niet ernstig |
niet gevonden |
⨁◯◯◯ |
24 |
23 |
- |
||
|
Periode tot noodzaak nierfunctievervangende therapie - niet gerapporteerd |
|||||||||||
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
|
Patiënttevredenheid - niet gerapporteerd |
|||||||||||
|
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
CI: Confidence interval
Explanations
a. Risk of bias in opzet systematische review, beperkt transparant qua search en selectie e.d. Ook beperkingen in opzet geïncludeerde studies: 1 v.d. studies is niet gerandomiseerd, relatief korte follow-up met forse uitval, weinig data over geïncludeerde studies
b. Grote verschillen in resultaten individuele studies, forse heterogeniteit
c. Beperkte interventie qua inhoud en duur, alleen voedingsadvies, totale duur interventie 1 maand, korte follow-up
Verantwoording
Beoordelingsdatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 19-05-2020
De Nederlandse Federatie voor Nefrologie beziet jaarlijks of herziening van (delen van) deze richtlijn noodzakelijk is. Indien dat het geval is, dan spant de Nederlandse Federatie voor Nefrologie zich ervoor in om de voorwaarden hiervoor te realiseren.
Algemene gegevens
Deze richtlijn is ontwikkeld met ondersteuning van PROVA.
Samenstelling werkgroep
Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is een werkgroep geformeerd onder voorzitterschap van mw. dr. Neelke van der Weerd, internist-nefroloog. In de werkgroep hadden gemandateerde vertegenwoordigers van de belangrijkste beroepsverenigingen die te maken hebben met de zorg rondom patiënten met (eindstadium) nierfalen. Om het patiëntenperspectief te waarborgen, hadden een ervaringsdeskundige en een medewerker van de Nierpatiënten Vereniging Nederland zitting in de werkgroep. De werkgroep is procedureel en methodologisch ondersteund door PROVA en logistiek door het bureau van de Nederlandse Internisten Vereniging. De ontwikkeling van deze richtlijn is gefinancierd vanuit een projectbudget door de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten.
- Mw. dr. Neelke van der Weerd, internist-nefroloog, Amsterdam UMC, Amsterdam, namens NIV/NfN, voorzitter
- Mw. drs. Mariska Tuut, epidemioloog/richtlijnmethodoloog, PROVA, Varsseveld, secretaris
- Dhr. dr. Harmen Krepel, internist-nefroloog, Bravis Ziekenhuis, Bergen op Zoom/Roosendaal, namens NIV/NfN
- Mw. Inez Jans, diëtist nierziekten, Ziekenhuis Gelderse Vallei, Ede, namens DNN
- Mw. Geertje Pronk, maatschappelijk werker, Alrijne Ziekenhuis, Leiderdorp, namens VMWN
- Dhr. dr. Maarten Snoeijs, vaatchirurg, MUMC+, Maastricht, namens NVVH
- Mw. Judith Wierdsma M.Sc., verpleegkundig specialist nierfalen, UMCU, Utrecht, namens V&VN
- Mw. drs. Adry Diepenbroek, verpleegkundig specialist nierfalen, UMCG, Groningen, namens V&VN
- Mw. Elisabeth van Schaik, ervaringsdeskundige, namens NVN
- Mw. drs. Karen Prantl, beleidsmedewerker, NVN
- Mw. dr. Marije Baas, internist-nefroloog, RadboudUMC, Nijmegen, namens LONT
Met medewerking van dhr. dr. Azam Nurmohamed, internist-nefroloog, Amsterdam UMC, namens LONT
Belangenverklaringen
Alle leden van de werkgroep hebben een belangenverklaring ingevuld. Hieruit bleken geen beperkingen voor deelname aan de werkgroep.
|
Naam |
Hoofdfunctie(s) |
Nevenwerkzaamheden |
Persoonlijke financiële belangen |
Persoonlijke relaties |
Extern gefinancierd onderzoek |
Intellectuele belangen en reputatie |
Overige belangen |
|
Neelke van der Weerd (voorzitter) |
Internist-nefroloog AMC Amsterdam |
Lid richtlijncommissie NfN
|
Geen |
Geen |
Geen |
Geen |
N.v.t. |
|
Mariska Tuut (secretaris) |
Eigenaar PROVA (adviesbureau evidence-based richtlijnontwikkeling, richtlijnmethodoloog) |
PhD-candidate CAPRHI Research School, Maastricht University |
- |
- |
- |
- |
- |
|
Marije Baas |
Internist-nefroloog, Radboudumc, Nijmegen |
|
Geen belangen |
nee |
geen |
geen |
nee |
|
Adry Diepenbroek |
Verpleegkundig specialist nefrologie UMC Groningen |
Geen |
N.v.t. |
Nee |
Deelname aan het ‘Polder’ initiatief (Pathway for OLDer patients reaching End stage Renal disease). Dit initiatief ontvangt subsidie van de Nierstichting. |
n.v.t. |
nee |
|
Inez Jans |
Diëtist, Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Vanuit functie betrokken bij de Alliantie Voeding in de Zorg Fulltime dienstverband Belangrijkste aandachtsgebieden: nierziekten, voedingsteam |
DNN – voorzitter werkgroep kwaliteit – onbetaald DNN – lid werkgroep richtlijnen – onbetaald Lid adviesgroep Zorgstandaard AL-amyloïdose )vanuit VSOP) – onbetaald Referent teksten over voeding voor www.nieren.nl – onbetaald Tot voor kort: lid werkgroep chronische nierschade; werkgroep is opgeheven, maar nog wel betrokken bij implementatie – was vacatiegeld |
n.v.t. |
nee |
n.v.t. |
n.v.t. |
n.v.t. |
|
Harmen Krepel |
Internist-nefroloog Bravis ziekenhuis Roosendaal / Bergen op Zoom |
- Lid richtlijnencommissie Nederlandse Federatie voor Nefrologie - Lid Taskforce Thuisdialyse |
Geen |
Geen |
Geen |
N.v.t. |
Geen |
|
Karen Prantl |
Beleidsmedewerker Kwaliteit & Onderzoek bij Nierpatiënten Vereniging Nederland (NVN) |
Geen |
Geen |
Geen. NVN zet zich in voor algemene belangenbehartiging van nierpatiënten, hun naasten en donoren. |
Geen |
Geen |
Neen |
|
Geertje Pronk |
Maatschappelijk werk dialyseafdeling, Alrijne ziekenhuis |
Geen |
n.v.t. |
nee |
n.v.t. |
geen |
nee |
|
Elisabeth van Schaik |
Vrijwilliger richtlijnontwikkeling vanuit Nierpatiëntenvereniging Nederland |
n.v.t. |
Geen persoonlijke financiële belangen |
Nier patiënten uit mijn naaste omgeving kunnen wel baat hebben bij het advies. Uiteraard wordt hier vanuit de NVN gekeken naar een algemeen belang voor nierpatiënten voor wie de richtlijn uiteindelijk ook bedoeld zal zijn. |
n.v.t. |
n.v.t. |
Niet dat ik weet |
|
Maarten Snoeijs |
Vaatchirurg MUMC+ |
Werkgroep zorgevaluatie NVVH |
Nee |
Nee |
Nee |
Mijn aandachtsgebied binnen de vaatchirurgie is de vaattoegangschirurgie en MUMC+ is een expertisecentrum/verwijscentrum voor complexe shuntchirurgie |
Nee |
|
Judith Wierdsma |
Verpleegkundig specialist UMC Utrecht: nefrologie (80%) vasculaire geneeskunde (20%) |
- Polikliniek chronische nierschade (alle stadia van nierfalen + getransplanteerde patiënt) - Polikliniek gecompliceerde hypertensie (samenwerking nefrologie en vasculaire geneeskunde) - Lid kernteam zorgpad(ontwikkeling) nierfalen binnen afdeling nefrologie UMC Utrecht |
Nee |
Nee |
Nee |
Nee |
Nee |
Methode ontwikkeling
Evidence based
Implementatie
Gedurende het hele proces van richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met implementatie van de richtlijn in de praktijk, bijvoorbeeld bij de samenstelling van de werkgroep, de brede knelpunteninventarisatie, het formuleren van implementeerbare aanbevelingen en de uitgebreide commentaarronde. Daarnaast wordt getracht samenvattingen van de richtlijn in Nederlandse tijdschriften te publiceren en aandacht aan de richtlijn te besteden op congressen. Informatie voor patiënten is beschikbaar via www.nieren.nl en www.thuisarts.nl waar nodig wordt deze informatie op basis van deze richtlijn bijgesteld.
Bij deze richtlijn hoort een implementatieplan (zie aanverwante producten).
Werkwijze
Knelpunteninventarisatie
In een invitational conference, gehouden op 15 mei 2018 zijn knelpunten in de zorg voor patiënten met (eindstadium) nierfalen geïnventariseerd. Voor deze invitational conference waren de volgende partijen uitgenodigd:
- Werkgroepleden + achterban
- Nederlandse Internisten Vereniging
- Ouderengeneeskunde
- Nefrologie
- Nederlandse Vereniging voor Urologie
- Nederlandse Vereniging voor Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde
- Nederlands Huisartsen Genootschap
- Nierstichting
- Zorgverzekeraars Nederland
- Zorginstituut Nederland
- Inspectie voor de Gezondheidszorg
- Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen
- Nederlandse Vereniging van Universitair Medische Centra
- Stichting Topklinische Ziekenhuizen
- Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen
- Nederlandse Zorgautoriteit
- Patiëntenfederatie Nederland
- Verenso
- Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter Bevordering der Pharmacie
- Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers
- Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde
- College van Medisch Immunologen
De richtlijnwerkgroep heeft in de eerste werkgroepvergadering eveneens knelpunten geïdentificeerd. Deze zijn in de invitational conference ter commentaar voorgelegd aan de deelnemers.
In de tweede vergadering van de richtlijnwerkgroep zijn de in de richtlijn te behandelen knelpunten en uitgangsvragen vastgesteld.
Uitwerking knelpunten en uitgangsvragen in conceptrichtlijn
Per uitgangsvraag is tevoren door de werkgroep vastgesteld op welke wijze deze werd uitgewerkt. Dit is in de inhoudelijke modules van de richtlijn vermeld.
Bij de uitgangsvragen die met behulp van systematisch literatuuronderzoek zijn beantwoord, is gebruik gemaakt van de GRADE-methodiek. Voor achtergrondinformatie hierover wordt verwezen naar de Nederlandse handleiding voor het gebruik van GRADE.(2) De evidence is samengevat door de epidemioloog in de werkgroep, met inhoudelijke input en feedback van de inhoudelijk experts in de werkgroep. Per uitgangsvraag was hiervoor een aantal ‘ambassadeurs’ aangewezen. De praktische overwegingen en conceptaanbevelingen zijn voorbereid door deze ‘ambassadeurs’ per uitgangsvraag.
De aanbevelingen, en de gehele conceptrichtlijn, zijn plenair door de werkgroep vastgesteld.
Uit het systematische literatuuronderzoek kwam naar voren dat op een aantal vragen met behulp van evidence nog geen antwoord gegeven kan worden. Een overzicht van deze kennislacunes is opgenomen in de aanverwante producten. Deze kennislacunes kunnen dienen als input voor nieuwe wetenschappelijk onderzoek.
Procedure voor commentaar en autorisatie
Na vaststelling van de teksten van de modules door de werkgroep, zijn deze ter commentaar aangeboden aan alle partijen die bij de knelpunteninventarisatie om input gevraagd zijn, aangevuld met de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie, de onderzoekers van het DOMESTICO-project, de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie en de Taskforce Thuisdialyse (opgericht door NfN, NVN en Nierstichting). Het binnengekomen commentaar is door de werkgroep beoordeeld en verwerkt in de richtlijn. Daarbij is beargumenteerd welke commentaren wel en welke niet zijn overgenomen.
Juridische betekenis van richtlijnen
Richtlijnen zijn geen wettelijke voorschriften, maar op ‘evidence' gebaseerde inzichten en aanbevelingen waaraan zorgverleners moeten voldoen om kwalitatief goede zorg te verlenen. Na autorisatie van de richtlijn door een beroepsvereniging, wordt de richtlijn gezien als deel van de ‘professionele standaard'. Aangezien de aanbevelingen hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de ‘gemiddelde patiënt', kunnen zorgverleners op basis van hun professionele autonomie waar nodig afwijken van de richtlijn. Afwijken van richtlijnen kan in bepaalde situaties zelfs noodzakelijk zijn. Wanneer van de richtlijn wordt afgeweken, dient dit beargumenteerd en gedocumenteerd te worden.
Zoekverantwoording
Database: Medline
Datum: 22 augustus 2018
Search Strategy:
1 "eindstadium nierfalen".ti. (0)
2 Renal Insufficiency/ (14647)
3 exp Renal Insufficiency, Chronic/ (104028)
4 (Kidney adj3 Fail*).tw. (8483)
5 (Kidney adj3 Fail*).kf. (1340)
6 (chronic adj kidney).tw. (39732)
7 (chronic adj kidney).kf. (7147)
8 (chronic adj renal).tw. (32261)
9 (chronic adj renal).kf. (776)
10 (CKD or CRD or CKF or CRF).tw. (38895)
11 (CKD or CRD or CKF or CRF).kf. (1901)
12 (end?stage adj2 renal adj2 disease?).tw. (360)
13 (end?stage adj2 renal adj2 disease?).kf. (7)
14 ((renal or kidney) adj2 (fail* or insufficien*)).tw. (109237)
15 ((renal or kidney) adj2 (fail* or insufficien*)).kf. (5454)
16 (end?stage adj2 kidney).tw. (33)
17 (end?stage adj2 kidney).kf. (1)
18 ((chronic or end?stage) adj2 ne??ropath*).tw. (5797)
19 ((chronic or end?stage) adj2 ne??ropath*).kf. (102)
20 esrd.tw. (14096)
21 esrd.kf. (823)
22 or/2-21 (232833)
23 (english or dutch or german).la. (25061510)
24 22 and 23 (205120)
25 24 (205120)
26 limit 25 to yr="2008 -Current" (100892)
27 "predialysis".fc_titl. and "2014".fc_pubyr. and "370".fc_pg. (1)
28 "arteriovenous".fc_titl. and "2015".fc_pubyr. and "448".fc_pg. (1)
29 "right patient".fc_titl. and "2014".fc_pubyr. and "360".fc_pg. (1)
30 "incident".fc_titl. and "2017".fc_pubyr. and "151".fc_pg. (2)
31 from 30 keep 1 (1)
32 27 or 28 or 29 or 31 (4)
33 time/ or time factors/ (1141330)
34 (time or timing).tw. (2810664)
35 (time or timing).kf. (34183)
36 "referral and consultation"/ or tertiary healthcare/ (61945)
37 Tertiary Care Centers/ (9022)
38 tertiary.tw. (126812)
39 tertiary.kf. (936)
40 patient care management/ or disease management/ or patient care team/ or patient selection/ (152632)
41 ((patient adj3 care) or (disease adj3 manag*) or (patient adj3 (team or select*))).tw. (142465)
42 ((patient adj3 care) or (disease adj3 manag*) or (patient adj3 (team or select*))).kf. (4832)
43 Nephrologists/ (101)
44 Renal Insufficiency/dh, dt, nu, su, th [Diet Therapy, Drug Therapy, Nursing, Surgery, Therapy] (3847)
45 exp Renal Insufficiency, Chronic/dh, dt, nu, su, th [Diet Therapy, Drug Therapy, Nursing, Surgery, Therapy] (58385)
46 predialys*.kf. (51)
47 predialys*.ti. (578)
48 limit 47 to medline (516)
49 from 48 keep 4 (1)
50 refer*.tw. (721902)
51 refer*.kf. (6684)
52 tertiar*.tw. (126953)
53 tertiar*.kf. (939)
54 33 or 34 or 35 or 36 or 37 or 38 or 39 or 40 or 41 or 42 or 43 or 46 or 47 or 50 or 51 or 52 or 53 (4557509)
55 44 or 45 (62141)
56 54 or 55 (4602409)
57 26 and 56 (44611)
58 *Renal Insufficiency/dh, dt, nu, su, th (1816)
59 exp *Renal Insufficiency, Chronic/dh, dt, nu, su, th (29636)
60 58 or 59 (31429)
61 54 or 60 (4579318)
62 57 and 61 (37662)
63 (multidiscipl* or interdiscipl* or speciali*).ti. (44073)
64 (multidiscipl* or interdiscipl* or speciali*).kf. (6101)
65 *patient care management/ or *disease management/ or *patient care team/ or *patient selection/ (59472)
66 63 or 64 or 65 (102312)
67 62 and 66 (617)
68 *Renal Insufficiency/ (9400)
69 exp *Renal Insufficiency, Chronic/ (75337)
70 (Kidney adj3 Fail*).ti. (2836)
71 (chronic adj kidney).ti. (17392)
72 (chronic adj renal).ti. (12884)
73 (CKD or CRD or CKF or CRF).ti. (5186)
74 (end?stage adj2 renal adj2 disease?).ti. (54)
75 ((renal or kidney) adj2 (fail* or insufficien*)).ti. (38006)
76 (end?stage adj2 kidney).ti. (3)
77 ((chronic or end?stage) adj2 ne??ropath*).ti. (1649)
78 esrd.ti. (1724)
79 5 or 7 or 9 or 11 or 13 or 15 or 17 or 19 or 21 or 68 or 69 or 70 or 71 or 72 or 73 or 74 or 75 or 76 or 77 or 78 (118164)
80 26 and 79 (52121)
81 67 and 80 (412)
82 61 and 80 (23906)
83 sn.fs. (703601)
84 "referral and consultation"/sn or tertiary healthcare/sn (7787)
85 ((late or early) adj5 refer*).tw. (6377)
86 ((late or early) adj5 refer*).kf. (21)
87 84 or 85 or 86 (13968)
88 82 and 87 (247)= vr 1a verwijzing nierfalenpoli
89 Kidney Transplantation/ (89665)
90 Pancreas Transplantation/ (7212)
91 ((kidney or ren*) adj3 (transplant* or graft*)).tw. (80415)
92 ((kidney or ren*) adj3 (transplant* or graft*)).kf. (6281)
93 89 or 90 or 91 or 92 (112325)
94 80 and 93 (6921)
95 work?up.ti. (1007)
96 94 and 95 (1)
97 prepara*.ti. (111826)
98 94 and 97 (7)
99 (diagnostic adj2 work?up).ti. (268)
100 limit 99 to medline (209)
101 *patient care management/ or *disease management/ or *patient care team/ or *patient selection/ (59472)
102 80 and 93 and 101 (83)= vr 2c start screening transplantatie
103 from 88 keep 1-247 (247)
104 from 102 keep 1-83 (83)
105 preempti*.ti. (1478)
106 Waiting Lists/ (10705)
107 105 and 106 (15)
108 (time adj3 listing).tw. (241)
109 (time adj3 listing).kf. (0)
110 (preemptive adj5 transplan*).tw. (505)
111 (pre?emptive adj5 list*).tw. (14)
112 pre?emptive.tw. (4037)
113 pre?emptive.kf. (188)
114 112 or 113 (4073)
115 106 and 114 (39)
116 110 or 111 or 115 (516)
117 116 and 80 (102)= vraag 2d preemptive listing
118 Home Care Services/ (31461)
119 (predial* adj2 educat* adj3 program*).tw. (17)
120 sohal-*.au. (803)
121 120 and 80 (0)
122 "kidney team".fc_titl. (0)
123 "luchtenburg$".fc_auts. and "trial".fc_titl. (2)
124 "family communication".kw. (66)
125 "Patient Education as Topic"/ (80199)
126 80 and 125 (487)
127 118 and 126 (8)
128 (home adj2 based adj3 (famil* or car*)).tw. (2163)
129 126 and 128 (3)
130 "massey$".fc_auts. and "justification".fc_titl. (2)
131 exp Renal Replacement Therapy/ (191911)
132 ((renal or kidney) adj3 (transplant* or dialy* or graft*)).tw. (85731)
133 social support/ (64426)
134 (social adj3 support*).tw. (37465)
135 (social adj3 support*).kf. (3443)
136 131 or 132 (211405)
137 133 or 134 or 135 (83912)
138 ed.fs. (257724)
139 125 or 138 (331075)
140 80 and 136 and 137 and 139 (14)
141 from 130 keep 2 (1)
142 from 123 keep 1 (1)
143 141 or 142 (2)
144 80 and 143 (2)
145 139 and 144 (2)
146 137 and 145 (1)
147 80 and 136 and 139 (368)
148 home*.tw. (429392)
149 home*.kf. (18051)
150 128 or 148 or 149 (433385)
151 147 and 150 (77)= vr 3c voorlichting huisbezoek
152 "zelf management filter NICE".ti. (0)
153 exp Self Care/ (50277)
154 Patient Education as Topic/ (80199)
155 exp Telemedicine/ (23330)
156 exp Internet/ (69974)
157 exp Access to Information/ (6777)
158 exp Consumer Health Information/ (7148)
159 Information Dissemination/ (14556)
160 Patient Preference/ (6518)
161 disease management/ (30770)
162 (self adj3 (manag* or care)).ti,ab. (33226)
163 (self adj3 (manag* or care)).kf. (3714)
164 ((train* or teach* or educat*) adj3 (model* or program* or structured or intervention* or support)).ti,ab. (138303)
165 ((train* or teach* or educat*) adj3 (model* or program* or structured or intervention* or support)).kf. (2458)
166 (patient* adj3 (information* or educat* or knowledge or literacy or learn* or train* or program* or prefer* or expectation*)).ti,ab. (134912)
167 (patient* adj3 (information* or educat* or knowledge or literacy or learn* or train* or program* or prefer* or expectation*)).kf. (3046)
168 (information* adj3 (need* or requirement* or support* or seek* or access* or disseminat*)).ti,ab. (46969)
169 (information* adj3 (need* or requirement* or support* or seek* or access* or disseminat*)).kf. (849)
170 (decision adj5 (aid* or tool*)).ti,ab. (11587)
171 (decision adj5 (aid* or tool*)).kf. (566)
172 (patient* adj3 (literature or leaflet* or booklet* or pamphlet* or handout* or internet or website* or interview* or survey*)).ti,ab. (48257)
173 (patient* adj3 (literature or leaflet* or booklet* or pamphlet* or handout* or internet or website* or interview* or survey*)).kf. (178)
174 Focus Groups/ (25108)
175 "filter zelfmanagement NICE 2016".ti. (0)
176 Patient-Centered Care/ (16453)
177 Adaptation, Psychological/ (87911)
178 coping.tw. (46794)
179 coping.kf. (3479)
180 Decision Making/ (84778)
181 ((shared adj2 decision adj2 mak*) or empower* or (patient adj2 (perspecti* or view* or opinion*))).tw. (31281)
182 ((shared adj2 decision adj2 mak*) or empower* or (patient adj2 (perspecti* or view* or opinion*))).kf. (2955)
183 or/153-182 (796763)
184 exp Life Style/ (82657)
185 (life adj3 style).tw. (10257)
186 (life adj3 style).kf. (466)
187 183 or 184 or 185 or 186 (870500)
188 80 and 187 (3162)
189 "Quality of Life"/ (165601)
190 Patient Satisfaction/ (74090)
191 ((quality adj2 life) or (patient adj2 satisfact*) or (disase adj2 cours*)).tw. (263353)
192 ((quality adj2 life) or (patient adj2 satisfact*) or (disase adj2 cours*)).kf. (24074)
193 189 or 190 or 191 or 192 (368712)
194 80 and 187 and 193 (621)
195 *"Quality of Life"/ (75448)
196 *Patient Satisfaction/ (26525)
197 ((quality adj2 life) or (patient adj2 satisfact*) or (disase adj2 cours*)).ti. (65509)
198 192 or 195 or 196 or 197 (124676)
199 194 and 198 (282)
200 "filter systematic reviews".ti. (0)
201 meta analysis.pt. (91738)
202 (meta-anal$ or metaanal$).af. (161659)
203 (quantitativ$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (7692)
204 (systematic$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (141802)
205 (methodologic$ adj10 (review$ or overview$)).tw. (10001)
206 (quantitativ$ adj10 (review$ or overview$)).kf. (45)
207 (systematic$ adj10 (review$ or overview$)).kf. (11879)
208 (methodologic$ adj10 (review$ or overview$)).kf. (55)
209 medline.tw. and review.pt. (72207)
210 (pooled adj3 analy*).tw. (15569)
211 (pooled adj3 analy*).kf. (172)
212 "cochrane$".fc_jour. (13767)
213 or/201-212 (289174)
214 "filter observational studies Medline".ti. (0)
215 epidemiologic studies/ (7756)
216 exp case-control studies/ (936899)
217 exp cohort studies/ (1773441)
218 cross-sectional studies/ (273056)
219 (case adj3 control).af. (295983)
220 (cohort adj5 (study or studies or analy$)).af. (361580)
221 (follow-up adj5 (study or studies)).af. (640062)
222 (longitudinal or retrospective or prospective or (cross adj5 sectional)).af. (2016881)
223 (observational adj5 (study or studies)).af. (141290)
224 or/215-223 (2796873)
225 "filter obs Medline".ti. (0)
226 199 and (224 or 213) (125)= vr 4a zelfmanagement met filter NICE met aanvullingen
227 from 226 keep 1-125 (125)
228 exp proteins/ and exp diet therapy/ (13873)
229 diet, protein-restricted/ (2605)
230 exp dietary proteins/ (90257)
231 ((protein or proteins) adj5 (low or intake* or restrict* or consum* or reduc* or diet*)).ti,ab. (139334)
232 ((protein or proteins) adj5 (low or intake* or restrict* or consum* or reduc* or diet*)).kf. (2968)
233 hypoproteic.ti,ab. (74)
234 hypoproteic.kf. (3)
235 or/228-234 (221271)
236 80 and 235 (882)
237 236 and 213 (41)
238 "6".fc_issue. and "84".fc_vol. and "prevention".fc_titl. and "2013".fc_pubyr. and "1096".fc_pg. (1)
239 "fouque$".fc_auts. and "eleven".fc_titl. and "2007".fc_pubyr. and "383".fc_pg. (1)
240 "1".fc_issue. and "30".fc_vol. and "fouque$".fc_auts. and "diets".fc_titl. and "2014".fc_pubyr. (0)
241 "fouque$".fc_auts. and "low-protein diets ".fc_titl. (9)
242 from 241 keep 2 (1)
243 238 or 239 or 242 (3)
244 236 and 243 (1)
245 243 not 244 (2)
246 disease progression/ (141445)
247 dh.fs. (47068)
248 Kidney Failure, Chronic/dh [Diet Therapy] (1205)
249 Renal Insufficiency/dh (55)
250 exp Renal Insufficiency, Chronic/dh (1417)
251 Protein-Energy Malnutrition/ (7157)
252 235 or 248 or 249 or 250 or 251 (227324)
253 *Renal Insufficiency, Chronic/ (14197)
254 80 or 253 (53459)
255 252 and 254 (1227)
256 243 and 255 (2)
257 243 and 254 (2)
258 (26 or 253) and 243 (2)
259 243 and 26 (2)
260 (253 or 26) and 243 (2)
261 renal insufficiency/ or renal insufficiency, chronic/ or kidney failure, chronic/ (118267)
262 243 and 261 (3)
263 *renal insufficiency/ or *renal insufficiency, chronic/ or *kidney failure, chronic/ (84585)
264 (80 or 263) and 243 (3)
265 (80 or 263) and 252 (3496)
266 264 and 265 (3)
267 nutritional requirements/ or nutritional status/ (56110)
268 disease progression/ (141445)
269 mo.fs. (520829)
270 267 or 268 or 269 (703177)= outcome vr 6a
271 265 and 270 (944)
272 23 and 271 (854)
273 272 (854)
274 limit 273 to yr="2008 -Current" (408)
275 274 and 213 (18) vr 6a eiwitbeperkt dieet SR
276 "sensitief filter voor RCT's van Cochrane".ti. (0)
277 randomized controlled trial.pt. (467280)
278 controlled clinical trial.pt. (92604)
279 (randomized or randomised).ab. (502180)
280 placebo.ab. (191185)
281 drug therapy.fs. (2042250)
282 randomly.ab. (295857)
283 trial.ab. (437165)
284 groups.ab. (1825935)
285 or/277-284 (4279594)
286 285 not (exp animals/ not humans/) (3700709)
287 (274 and (286 or 224)) not 213 (235) vr 6a eiwitbeperkt dieet observat rct
288 from 275 keep 1-18 (18)
289 from 287 keep 1-235 (235)
290 Geriatric Assessment/ (24302)
291 (geriatri* adj2 assess*).tw. (3587)
292 (geriatri* adj2 assess*).kf. (666)
293 290 or 291 or 292 (25974)
294 80 and 293 (136) vr 11a
Welke zelfmanagementopties zijn effectief voor patiënten met eindstadium nierfalen?
