• Wat zijn de betekenis en functie van het psychiatrisch onderzoek pro Justitia voor het toerekenen door de rechter?
• Hoe verhoudt zich het toerekenen tot juridische begrippen als opzet, psychische overmacht en culpa in causa?

De uitgangsvraag omvat de volgende deelvragen:

• Wat is de achtergrond van de vraag over het toerekenen?
• Welke terminologie en bevoegdheidsverdeling (tussen rapporterend psychiater en rechter) worden gehanteerd?
• Wat is het (juridische) criterium voor toerekeningsvatbaarheid?
• Wordt in het advies een gradering aangebracht?
• Hoe kan het advies over toerekenen geconcretiseerd worden?
• Welke rol speelt het juridisch leerstuk culpa in causa voor het advies ten aanzien van het toerekenen?
• Hoe kan de rapporterend psychiater (vermijden) zich uit (te) laten over aspecten die raken aan opzet en psychische overmacht?

Het advies over toerekenen

Een advies over het toerekenen betreft een weergave van de gedragskundige bevindingen en de forensische relevantie daarvan binnen het kader van een specifiek ten laste gelegd feit (Den Boer & Prinsen, 2020; Canton , 2021). Het gaat om een interpretatie van de beperkingen en vaardigheden van de onderzochte in relatie tot het ten laste gelegde. De beantwoording van de vraag in hoeverre de onderzochte ten tijde van het tenlastegelegde in staat is geweest om zijn handelen te bepalen, is gebaseerd op psychiatrische diagnostiek en mondt uit in een advies over het toerekenen vanuit gedragskundig perspectief. De rechter kan bij het toerekenen ook andere aspecten meewegen, de psychiater weegt uitsluitend gedragsdeskundige overwegingen mee en blijft in die zin bij de eigen leest. Een advies over het toerekenen komt tot stand na zorgvuldige psychiatrische diagnostiek en een analyse van de aspecten van de stoornis die een rol gespeeld hebben bij de totstandkoming van het ten laste gelegde delict. Naast de geconstateerde psychische beperkingen van de onderzochte dient ook expliciet aandacht te worden besteed aan de meer ‘gezonde’ of compenserende mogelijkheden en vaardigheden die de onderzochte had ten tijde van het plegen van de feiten. Deze mogelijkheden kunnen immers het gewicht van de beperkingen in het algemene functioneren doen afnemen. Ook is de context van het ten laste gelegde relevant bij het bepalen van de eventuele rol van geconstateerde functionele beperkingen. Zo kan ernstige impulsiviteit een belangrijke rol spelen in een ten laste gelegd impulsief delict, zoals verkeersagressie, terwijl dezelfde impulsiviteit geen doorslaggevende rol speelt in een goed voorbereide moord. Beperkingen of inconsistenties in de beschikbare informatie omtrent de toedracht van een ten laste gelegd delict kunnen de concrete onderbouwing van een betekenisvol verband tussen stoornis en delict beperken. Dit kan maken dat de rapporterend psychiater niet kan vaststellen noch uitsluiten dat de stoornis ten tijde van het delict feitelijk een rol heeft gespeeld. Dit kan bij ontkennende verdachten een reden zijn tot terughoudendheid bij de advisering over het toerekenen.

Het uitgangspunt in het Nederlands strafrecht (en ook in veel andere jurisdicties) is dat de dader in staat is tot keuzes maken en voor gemaakte keuzes verantwoording kan afleggen, en daarmee als toerekeningsvatbaar wordt beschouwd. Het niet of verminderd toerekenen vormt daarmee een uitzondering die de regel (wel toerekenen) bevestigt.

De rapporterend psychiater specificeert, bij de beoordeling van de mate van doorwerking van de stoornis in het tenlastegelegde, de ernst van de stoornis, de afzonderlijke symptomen van de stoornis en de daaruit voortvloeiende functionele beperkingen, die invloed hebben gehad op aspecten van het delictgedrag. Naarmate de realiteitstoetsing afneemt, neemt ook het vermogen om de consequenties van het eigen handelen te wegen of te overzien in veel gevallen af. Psychotische ontregeling kan bijvoorbeeld leiden tot (in hoge mate) verlies van grip op het denken, het voelen en het handelen. Ernstige persoonlijkheidsproblematiek kan eveneens een bron zijn van vertekeningen in de perceptie van de ander en de omstandigheden. Samen met emotionele ontregeling kan hierdoor de grip op het handelen ten tijde van het tenlastegelegde worden beperkt. De beperking in handelen die ontstaat wanneer sprake is van ernstige psychotische problematiek, is over het algemeen ernstiger dan de beperking in handelen ten gevolge van persoonlijkheidsproblematiek. Het blijft echter essentieel de specifieke context van het tenlastegelegde en de specifieke beperkingen van de onderzochte in samenhang te beschouwen en inzichtelijk te beschrijven, om te komen tot een gemotiveerd advies ten aanzien van toerekening op basis van geconstateerde psychopathologie. Specifieke beperkingen, zoals cognitieve vertekeningen, pathologische achterdocht, agressieregulatieproblematiek, een parafilie of een ernstige stemmingsontregeling, kunnen een bepalende rol spelen binnen de constellatie van de specifieke ten laste gelegde feiten.

Het advies over het toerekenen in de praktijk

In beginsel wordt, zoals reeds omschreven, uitgegaan van volledige toerekeningsvatbaarheid. Dit betekent in gedragskundige termen dat geen betekenisvolle rol wordt gezien van de (eventueel) geconstateerde psychopathologie in de totstandkoming van de ten laste gelegde feiten. Aan de andere kant van het spectrum, bij volledige ontoerekeningsvatbaarheid, wordt het gedrag van de onderzochte ten tijde van het ten laste gelegde beslissend bepaald door de geconstateerde psychopathologie. In de geschiedenis van de forensisch psychiatrische praktijk en de daarmee samenhangende jurisprudentie is een spectrum van psychopathologie in relatie tot een ten laste gelegd feit beschreven, waartoe de gedragskundige zich kan verhouden (Dalhuisen, 2013; Kom , 2002). Van Marle spreekt in dit verband van een consensus tussen juristen en forensisch psychiaters (Van Marle & Roza, 2020). Omdat iedere delictsituatie uniek is door de unieke constellatie van psychopathologie in relatie tot de context en het gedrag van de onderzochte ten tijde van het ten laste gelegde, is een prescriptieve handleiding voor het concretiseren van het advies over het toerekenen niet mogelijk. Mooij benadrukt in dit verband de noodzaak tot een individualiserende benadering (Mooij, 2004).

Hoewel dus vanuit empirisch onderzoek in de middencategorie (in een verminderde mate toerekenen) geen duidelijk onderscheidende maatstaven aanwezig zijn, is er wel behoefte aan enige eenduidigheid in het (geïndividualiseerde) betoog over de rol van de psychopathologie in de totstandkoming van de ten laste gelegde feiten, rekening houdend met het genoemde spectrum van volledig tot niet toerekenen.

Allereerst is het belangrijk om in kaart te brengen welke verschillende factoren van invloed zijn geweest op de keuzes en gedragingen in de totstandkoming van het ten laste gelegde. Bij het benoemen van deze factoren wordt onderscheid gemaakt tussen een ‘noodzakelijk of oorzakelijk verband’ en een ‘begrijpelijk verband’. Factoren die de beweegredenen voor het handelen ‘voorstelbaar’ of ‘begrijpelijk’ maken, zoals complexe sociaal-maatschappelijke omstandigheden, kunnen voor de rechter worden gewogen als verzachtende omstandigheden, maar kunnen voor een psychiater niet leiden tot een advies het ten laste gelegde in een verminderde mate toe te rekenen. Dergelijke omstandigheden komen tenslotte niet voort uit een psychische stoornis. Functionele beperkingen echter, die voortvloeien uit de geconstateerde psychopathologie, en die er toe leiden dat de onderzochte niet of minder in staat was zijn gedrag te overzien, te controleren of bij te sturen, kunnen een noodzakelijk of oorzakelijk verband vormen. Deze beperkingen zijn bij de gemiddelde persoon zonder deze psychopathologie niet aanwezig (Nieboer, 1970). Deze, door psychopathologie bepaalde, beperkingen staan centraal in het advies over het toerekenen.

De psychiatrische diagnostiek leidt tot een algemeen beeld van het psychisch (dis)functioneren van de onderzochte, met speciale aandacht voor de forensisch relevante aspecten, zoals (vernauwd) bewustzijn, stoornissen in de (volgehouden) aandacht, gestoord realiteitsbesef, executieve functies, abstractievermogen, probleemoplossend vermogen, realiteitstoetsing, impulscontrole, agressieregulatie, frustratietolerantie, empathisch vermogen en gewetensfuncties. Deze door psychopathologie veroorzaakte beperkingen van de onderzochte worden gespecificeerd, en in samenhang met de mogelijkheden van de onderzochte beschreven.

Bij een ernstige psychische stoornis of psychogeriatrische aandoening, zoals een ernstige psychotische ontregeling, een ernstige dementie of een ernstige manische of depressieve episode met psychotische kenmerken, zijn vaak meerdere hogere cognitieve functies aangedaan. Als dit leidt tot bewustzijnsvernauwingen, hypervigiliteit, volledig gestoord realiteitsbesef, oordeels- en kritiekstoornissen, desorganisatie in denken en gedrag en ernstige stoornissen in de waarneming en de inhoud van het denken, hoeft dat nog steeds geen samenhang te vertonen met het ten laste gelegd feit. De rapporterend psychiater beschrijft (voor zover mogelijk) stap voor stap hoe de verschillende vastgestelde symptomen van invloed zijn geweest op de (cascade van) gebeurtenissen, gedachten, gevoelens en gedragingen van de onderzochte. Over het algemeen is een advies van ontoerekeningsvatbaarheid voorbehouden aan (slechts) die stoornissen die (zeer) ernstig van invloed zijn op realiteitstoetsing en meerdere andere cognitieve stoornissen, én daarmee een alomvattende, doorslaggevende en soms zelfs onontkoombare invloed hebben gehad op het gedrag van een onderzochte tijdens het ten laste gelegde. Daarbij moet overigens wel rekening worden gehouden met de etiologie van de psychotische ontregeling; als deze bijvoorbeeld ontstond door inname van hallucinogenen, past terughoudendheid en nadere weging van toerekeningsvatbaarheid.

Andere stoornissen, die overigens niet minder ernstig hoeven zijn in termen van lijdensdruk of disfunctioneren op meerdere levensterreinen, zijn vaak minder doorslaggevend in de invloed op het inzicht in en de keuzevrijheid tot het handelen. Mensen met een ontwikkelingsstoornis, inclusief verstandelijke beperkingen, of een (ernstige) persoonlijkheidsstoornis hebben soms ook beperkingen op cognitieve functies, maar de beperkingen zijn vooral zichtbaar in de conatieve functies, zoals impulscontrole, frustratietolerantie en emotieregulatie. Bij deze stoornissen is de invloed van situationele of contextuele factoren over het algemeen groter. Binnen een specifieke context kan bij mensen met dergelijke stoornissen een (plotse) verandering in stemming of affect optreden, waarbij door beperkingen op het gebied van emotieregulatie ook een (gevoeld) verlies van controle of grip op het handelen kan optreden. Als deze beperkingen van significante invloed zijn geweest op de mogelijkheden om het eigen gedrag nog te overzien en bij te sturen, kan dit leiden tot een advies om het ten laste gelegde in (enigszins) verminderde mate toe te rekenen (Koenraadt, 1994; Brandt, 2001). Daarbij moeten ook compenserende vaardigheden van de persoon worden meegewogen.

Wanneer zicht ontbreekt op de delictdynamiek, inclusief de motieven van de onderzochte en informatie over de context waarin het ten laste gelegde kon plaatsvinden, dan past terughoudendheid in de beantwoording van de vraag naar een advies over het toerekenen (Koenraadt & Muller, 2013). Enkel hetgeen op basis van eigen onderzoek (in samenhang met de beschikbare informatie) leidt tot zicht op de rol van de door psychopathologie bepaalde beperkingen in het ten laste gelegde, draagt bij aan het advies om al dan niet (verminderd) toe te rekenen. Van de rapporterend psychiater wordt tenslotte ook verwacht dat helder wordt aangegeven wat vanuit gedragskundig perspectief onbekend is gebleven. Indien een onderzoek onvoldoende informatie over de relatie tussen stoornis en delict oplevert, kan een advies over het toerekenen niet nader worden onderbouwd.

Illustratie aan de hand van de antisociale persoonlijkheidsstoornis

Als illustratie van het onderbouwen van een advies over het toerekenen worden de denkstappen toegelicht aan de hand van de DSM-5 TR classificatie antisociale persoonlijkheidsstoornis, al dan niet met als specifier psychopathie. Hier staat de vraag centraal in hoeverre iemand, op basis van zijn (antisociale persoonlijkheids-) stoornis, in staat was om zijn gedrag te sturen en of hij ook de mogelijkheid had om tot andere keuzes te komen dan het delinquente gedrag waarvan hij verdacht wordt (Canton , 2015).

Forensisch psychiatrische diagnostiek is (immers) niet classificerend van aard. Van de onderzoekend psychiater wordt een inspanning gevergd om de onderzochte te begrijpen, met inbegrip van diens mogelijkheden en beperkingen. Persoonlijkheidsdiagnostiek impliceert kennis van psychodynamiek en zicht op al dan niet disfunctionele patronen. Het zelfbeeld van de onderzochte, de mate van zelfsturing en de verhouding tot de ander/de maatschappij vormen hiervan essentiële elementen (APA, 2013). Om een persoonlijkheidsstoornis vast te kunnen stellen, dient er sprake te zijn van een duurzaam patroon van psychisch disfunctioneren, zich uitend in gebrekkige coping of een beperkt repertoire aan gedragsalternatieven. Het classificeren van een (antisociale) persoonlijkheidsstoornis impliceert dus zicht op en kennis van de aan de persoonlijkheid verbonden beperkingen van de onderzochte. Gebrekkige (affectieve of cognitieve) empathie als fundamenteel tekort bij een onderzochte kan zo een rol spelen bij de totstandkoming van een ten laste gelegd delict. Maar ook verhoogde krenkbaarheid, met name als er sprake is van een opgeblazen zelfgevoel, kan een rol spelen in de totstandkoming van een delict, bijvoorbeeld in de vorm van ongeremde agressie. Een persoon is echter altijd meer dan zijn beperkingen. Het is dan ook essentieel de gediagnosticeerde beperkingen samen met de mogelijkheden van de onderzochte te beschouwen in relatie tot de context van het ten laste gelegde delict, om te komen tot een advies over het toerekenen. Zo kan iemand met een antisociale persoonlijkheidsstoornis over gedragsalternatieven beschikken bij een delict dat zich kenmerkt door instrumentaliteit, zoals een geplande roofoverval. De geconstateerde stoornis is binnen een dergelijke context met andere woorden niet dwingend aanwezig in de totstandkoming van het delict. Het ligt dan in de rede om te stellen dat het onderzoek niet heeft geleid tot een advies het ten laste gelegde in een verminderde mate aan onderzochte toe te rekenen. Echter, als de vastgestelde persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door een gebrekkige impulsbeheersing, en het gedrag van de onderzochte ten tijde van het ten laste gelegde feit rechtstreeks verklaard kan worden door een gebrek aan impulsbeheersing, ligt het voor de hand om te komen tot een advies om het tenlastegelegde in een verminderde mate toe te rekenen.

Kortom, bij de antisociale persoonlijkheidsstoornis, maar ook bij alle andere psychische stoornissen, is van belang om de specifieke beperkingen van de onderzochte te analyseren in het licht van de delictcontext, om te komen tot een weging van de invloed van de stoornis in de totstandkoming van het delict. In de praktijk blijken onderzochten zelden ‘enkel’ te kampen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Psychische co-morbiditeit is eerder regel dan uitzondering. Het brede scala aan psychische beperkingen dient gewogen te worden bij de analyse van de rol van stoornis in delict en het daaruit voortvloeiende advies over het toerekenen hiervan.

Ontoerekeningsvatbaarheid en eigen schuld (culpa in causa)

Sommige psychische ontregelingen en stoornissen ontstaan (mede) door gedragskeuzes die de onderzochte (verder) voorafgaand aan het ten laste gelegde heeft gemaakt. Zo kan een intoxicatie met alcohol of drugs (mede) van invloed zijn geweest op het ontstaan van een paranoïde psychotische ontregeling met alle verlies van realiteitsbesef en impulscontrole (zie ook module 4 Bijzondere diagnostiek in strafzaken: het gebruik van psychoactieve stoffen en de overwegingen in relatie tot delictgedrag, en module 5 Bijzondere diagnostiek in strafzaken: weigeren, ontkennen en amnesie). Dat kan leiden tot de overweging van de rechter om de betrokkene een verwijt te maken ten aanzien van de toestand waarin hij door eigen schuld is geraakt, ook als die toestand op zichzelf wellicht zou leiden tot ontoerekeningsvatbaarheid (en ontslag van alle rechtsvervolging), ook wel: culpa in causa. Volgens de Hoge Raad is dat het geval als (het ontstaan van) de stoornis aan de verdachte te wijten is (HR 9 juni 1981, NJ 1983/412 m.nt. Van Veen). Daarbij is van belang in welke mate de stoornis en/of het strafbare feit voor de verdachte voorzienbaar is geweest. Vrijwillig gebruik van alcohol of drugs waarvan als gevolg een intoxicatiebeeld (en daaruit voortvloeiend gedrag) is ontstaan, leidt in beginsel tot het oordeel dat de stoornis de eigen schuld van de verdachte is en dat het feit daarom wordt toegerekend. Complexer wordt het wanneer het gebruik van verslavende middelen als een stoornis op zichzelf kan worden beschouwd, of rechtstreeks samenhangt met een onderliggende stoornis (zoals bijvoorbeeld in het geval van schizofrenie en verslavingsgedrag). Ook kunnen reeds aanwezige symptomen van psychische stoornissen verergeren door middelengebruik. Soms is de onderzochte gestopt met voorgeschreven medicatie of heeft zelfstandig de dosering verlaagd (al dan niet samenhangend met een verminderd ziektebesef), waardoor psychische symptomen kunnen ontstaan of verergeren. Regelmatig speelt een combinatie van factoren een rol: de onderzochte met een reeds bestaande psychische stoornis had in aanloop naar het tenlastegelegde de voorgeschreven medicatie afgebouwd en was daarnaast meer alcohol en/of drugs gaan gebruiken.

Het oordeel over eigen schuld is een juridisch oordeel dat (tot op zekere hoogte) is genormeerd door de rechtspraak van de Hoge Raad. De rapporterend psychiater maakt vanuit zijn eigen vakinhoudelijke kennis, stap voor stap, inzichtelijk of, en zo ja, in hoeverre de ontstane functionele beperkingen ten tijde van het ten laste gelegde voortvloeien uit een stoornis, maar ook hoe deze stoornis voortkomt dan wel samenhangt met gedragskeuzes en handelingen die in de dagen tot weken voorafgingen aan het ten laste gelegde, zoals ten aanzien van de beslissing om verslavende middelen tot zich te nemen of het niet (of in andere dosering) innemen van voorgeschreven medicatie. Bij de weging van bijvoorbeeld drugs- en/of alcoholgebruik, het innemen van medicatie of het juist niet innemen van medicatie (terwijl deze wel waren voorgeschreven), legt de rapporterend psychiater uit tot welke keuzes en/of overwegingen de onderzochte op welk moment in de cascade van gebeurtenissen in staat was.

Voorbeelden:

Een gezonde dertiger, die met vrienden besluit hallucinogenen te nuttigen, ontwikkelt tijdens de intoxicatie psychotische symptomen. Als hij vervolgens in deze psychotisch ontregelde toestand een ander ernstig mishandelt, kan (vaak) niet aannemelijk worden gemaakt dat hij ten tijde van de keuze om drugs te gaan gebruiken beperkt was in zijn inzicht of gedragskeuzes. Het is juridisch niet noodzakelijk dat hij zelf eerder psychotische symptomen had gehad door hallucinogenen; het wordt als ‘algemeen bekend verondersteld’ dat inname van hallucinogenen leidt tot een (significante) kans op psychotische ontregeling. Daarmee had de onderzochte het effect van het middel op zijn geestestoestand en/of handelen kunnen voorzien.

Bij een 15-jarige jongen met een ontwikkelingsstoornis, die samen met vrienden gaat experimenteren met cannabis, kan de weging echter geheel anders zijn. Cannabis leidt slechts in uitzonderlijke omstandigheden tot (directe) psychotische ontregeling gedurende de intoxicatiefase. Bovendien is het de vraag of het ook voor deze specifieke adolescent als algemeen bekend verondersteld mag worden dat cannabis een dergelijk effect kan hebben. Bovendien kan de druk van een groep hebben meegespeeld, net als de – uit de ontwikkelingsstoornis voortvloeiende – impulsiviteit. Aan de rapporterend psychiater de opdracht om zo nauwkeurig mogelijk te omschrijven hoe de jongen vanuit zijn ontwikkelingsstoornis in combinatie met de context waarbinnen het middelengebruik plaatsvond, impulsief handelde en minder overzicht had over de potentiële gevolgen van zijn handelen.

Bij een 57-jarige vrouw met langdurig bestaande alcoholverslaving, die onder invloed van alcohol komt tot mishandeling van een ander, geeft de rapporterend psychiater nader uitleg over de (functionele) gevolgen van de stoornis in het gebruik van alcohol. Het gaat daarbij om uitleg over de mogelijkheden tot inzicht die de vrouw nog had en de mate van sturing op haar gedrag, waaronder het (dagelijks) nuttigen van grote hoeveelheden alcohol. Ook al is het algemeen bekend dat alcohol leidt tot verminderde remming en verlies van controle, de rapporterend psychiater legt nader uit welke functionele, neurobiologische (en psychosociale) gevolgen het chronisch of recidiverend middelengebruik heeft of heeft gehad bij deze specifieke individuele onderzochte en hoe dat haar gedragskeuzes heeft beïnvloed. Beperkt of afwezig ziekte-inzicht, de ernst van de onderliggende stoornis of specifieke omstandigheden in combinatie met de aanwezige stoornis kunnen dan aanleiding geven om te adviseren het tenlastegelegde in verminderde mate of zelfs niet toe te rekenen.

Ten aanzien van het al dan niet volgens voorschrift innemen van medicatie geldt iets soortgelijks. De psychiater dient, voor zover mogelijk, uit te leggen in welke mate de stoornis, en de daaruit voortvloeiende functionele beperkingen (inclusief beperkt of afwezig ziektebesef, alternatieve of waanachtige ziekteverklaringsmodellen of desorganisatie in denken en gedrag) van invloed zijn op het (volledig) volgens voorschrift wel of juist niet innemen van medicatie.

Al met al levert de rapporterend psychiater dus informatie aan op grond waarvan de rechter kan beslissen over eventuele culpa in causa. Aanbevolen wordt om te blijven bij de eigen expertise als psychiater en géén advies te geven over de toepasbaarheid van dit (juridische!) begrip. De rapporterend psychiater geeft aan in welke mate psychopathologie een rol heeft gespeeld in het middelengebruik, met andere woorden: in hoeverre het middelenmisbruik (mede) voortkomt uit de stoornis. Voor de actuele stand van wetenschap over de etiologie en gevolgen van verslavingsziekten wordt verwezen naar de richtlijnen en zorgstandaarden t.a.v. alcoholgebruik en harddrugverslaving (GGZ Standaard Alcohol en NVvP Richtlijn Opiaatverslaving).

Verhouding van het advies over toerekenen tot de juridische begrippen opzet en psychische overmacht

Ontoerekeningsvatbaarheid is een schulduitsluitingsgrond en heeft in het Nederlands recht vooral een plaats binnen de strafbaarheidsvraag en het sanctierecht. De verdachte handelde strafbaar als het strafbare feit (actus reus) vergezeld is gegaan van een ‘schuldige geest’ (mens rea). Mens rea wordt in Nederland in twee afzonderlijke stappen beoordeeld. Eerst moet worden bewezenverklaard dat de verdachte opzettelijk handelde, vervolgens of hem van dat opzettelijk handelen een verwijt kan worden gemaakt. Verwijtbaarheid ontbreekt als sprake is van een schulduitsluitingsgrond. Het strafbare feit (inclusief opzet) moet wettig en overtuigend worden bewezen. Een schulduitsluitingsgrond hoeft daarentegen ‘slechts’ aannemelijk te zijn. In deze paragraaf komt de mogelijke invloed van de psychische stoornis op het vaststellen van opzet en de schulduitsluitingsgrond psychische overmacht aan de orde. Het oordeel over het opzet en het al dan niet aanwezig zijn van een schulduitsluitingsgrond is aan de rechter.

Opzet

Voor veel delicten is vereist dat de verdachte opzettelijk handelt. Opzet is ‘willens en wetens’ handelen. Daaronder valt zowel handelen met een bepaalde bedoeling (bijvoorbeeld de bedoeling iemand te doden in het geval van doodslag) als handelen waarbij de verdachte weet dat een aanmerkelijke kans bestaat dat een gevolg intreedt (bijvoorbeeld de dood van het slachtoffer) en deze kans bewust aanvaardt. Als opzet niet bewezen kan worden moet de rechter vrijspreken. Voor de vaststelling van opzet moet de rechter zich dus een oordeel vormen over wat de verdachte wist en wat hij wilde en daarmee over wat in het hoofd van de verdachte om ging. Omdat een stoornis het willen en weten kan beïnvloeden zou, in theorie, een stoornis dus ook relevant kunnen worden voor de vraag of opzet kan worden bewezen.

Uit de Nederlandse jurisprudentie blijkt echter dat alleen in zeer uitzonderlijke gevallen een stoornis ertoe leidt dat opzet niet bewezen kan worden. Volgens de Hoge Raad is daarvan alleen sprake als de psychisch gestoorde verdachte als gevolg van de stoornis ‘geen enkel inzicht in de draagwijdte van zijn gedragingen en de mogelijke gevolgen ervan’ had (het zogenoemde inzichtcriterium) (HR 22 juli 1963, NJ 1968, 217 en ECLI:NL:HR:2008:BD2775). Dit is een streng criterium: het inzicht moet geheel ontbreken. In de praktijk wordt slechts in een enkel geval aangenomen dat aan dit criterium is voldaan, bijvoorbeeld bij ernstige psychoses of volledige dissociaties (Stevens & Prinsen, 2009). Doorgaans wordt een verweer dat opzet als gevolg van een stoornis ontbrak echter verworpen. Zelfs een ernstige psychose sluit meestal niet uit dat de verdachte nog een minimaal besef heeft van wat hij doet. Doorgaans handelt ook een psychisch gestoorde dus ‘willens en wetens’ en daarmee opzettelijk, ook in het geval het tenlastegelegde hem of haar niet toe te rekenen valt.

De rapporterend psychiater dient, bij de beantwoording van de vraag over toerekeningsvatbaarheid, overwegingen als dat de onderzochte geen (enkel) inzicht had in wat hij deed, of termen van die strekking, te vermijden, omdat dergelijke bewoordingen tot misverstanden kunnen leiden. De rapporterend psychiater hanteert tenslotte niet noodzakelijkerwijs hetzelfde strenge criterium dat de Hoge Raad voor ogen had.

Psychische overmacht

Naast de ontoerekenbaarheid bestaan er nog andere schulduitsluitingsgronden, zoals bijvoorbeeld de psychische overmacht. Van psychische overmacht is sprake als de verdachte handelde onder een van buiten komende drang waaraan hij redelijkerwijs geen weerstand kon en hoefde te bieden. Het schoolvoorbeeld is het plegen van een strafbaar feit onder bedreiging met een pistool. Bij de beoordeling van eventuele psychische overmacht speelt de vraag of de gemiddelde mens aan de van buiten komende drang weerstand zou kunnen bieden een belangrijke rol. Omdat aan een verdachte, die aan een psychische stoornis lijdt, vaak niet dezelfde eisen kunnen worden gesteld als aan de gemiddelde mens, wordt het plegen van een strafbaar feit onder invloed van een stoornis primair beoordeeld onder ontoerekeningsvatbaarheid. Niettemin heeft de Hoge Raad geoordeeld dat bij de beoordeling van psychische overmacht rekening mag worden gehouden met de persoonlijkheid van de verdachte, waardoor de invloed van een stoornis op het strafbare feit soms ook relevant is voor de beoordeling of sprake is van psychische overmacht (HR 6 december 2011, NJ 2012/591 m. nt. Keulen; Prinsen 2020). De rapporterend psychiater dient desgevraagd uit te leggen in hoeverre de persoon in kwestie in staat was, gegeven zijn persoonlijkheid of pathologie, aan de bedoelde drang weerstand te bieden. Aanbevolen wordt om niet op eigen initiatief te adviseren over het mogelijk van toepassing zijn van psychische overmacht, en termen als ‘weerstand bieden aan de van buiten komende drang’ in het advies over de toerekenbaarheid te vermijden.

Rationale van de aanbevelingen: weging van argumenten voor en tegen de interventies

Het gedragskundig advies over het toerekenen vormt sinds het einde van de negentiende eeuw een bron van discussie. Deze discussie werd en wordt gevoerd op basis van vooral theoretische inzichten, omdat de toereken(ingsvat)baarheid zich bij uitstek op het grensvlak tussen rapporterend psychiater/psycholoog en rechter bevindt en in individuele casuïstiek ook een geïndividualiseerde benadering behoeft. In het bijzonder zijn er auteurs die menen dat psychiaters de keuze zouden kunnen (of zelfs moeten) maken om zich niet uit te laten over het toerekenen en het te houden bij de diagnostiek en het beschrijven van hoe symptomatologie en functies een rol spelen in het gedrag van de onderzochte. In de huidige praktijk maken echter veruit de meeste rapporterend psychiaters de keuze om wel een advies te geven over het toerekenen. De opdrachtgever vraagt daar ook om in de standaardvraagstelling. De werkgroep ziet geen reden om het woord (on)toerekeningsvatbaarheid in psychiatrische rapportages te vermijden, zolang de rapporterend psychiater zich realiseert en beschrijft dat het gaat over een specifieke delictsituatie waarop de stoornis van invloed is geweest (conform het beschrijven van wilsbekwaamheid terzake een specifieke beslissing).