Drie studies richten zich enkel op de volwassenpopulatie (Bartha-Doering & Trinka, 2014; Metternich et al., 2014; Subota et al., 2017), waarvan één specifiek op ouderen (Subota et al., 2017). Vier studies betreffen kinderen (Menlove & Reilly, 2015; Verrotti et al., 2015; Wickens et al., 2017; Smith et al., 2015) en vijf studies hebben zowel volwassenen als kinderen geïncludeerd (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014; Edwards et al., 2017; Stewart et al., 2016; Metternich et al., 2014). Dit zijn zeven meta-analyses (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014; Metternich et al., 2014; Edwards et al., 2017; Stewart et al., 2016; Wickens et al., 2017; Smith et al., 2015) en vier systematische reviews (Bartha-Doering & Trinka, 2014; Subota et al., 2017; Menlove & Reilly, 2015,;  Verrotti et al., 2015). Vijf studies focussen op epilepsiepatiënten met verschillende syndromen (Bartha-Doering & Trinka, 2014; Edwards et al., 2017; Stewart et al., 2016; Subota et al., 2017; Menlove & Reilly, 2015). De overige zes studies onderzoeken een specifieke groep epilepsiepatiënten (frontaalkwab epilepsie: Verche et al., 2018 en Metternich et al., 2014; temporaalkwab epilepsie: Metternich et al., 2014; gegeneraliseerde epilepsie: Loughman et al., 2014 en Verrotti et al., 2015; rolandische epilepsie: Wickens et al., 2017 en Smith et al., 2015).

Tabel 1  Definities van cognitieve functies

Een breed geaccepteerd en wetenschappelijk gevalideerd raamwerk voor cognitie is het Catell-Horn-Carroll (CHC) (intelligentie)model (McGrew, 2009). Het CHC-model gaat uit van zeven verschillen cognitieve functies, te weten algemene intelligentie (G), fluïde redeneren (Gf), gekristalliseerde kennis (Gc), langetermijngeheugen (Glr), kortetermijngeheugen/werkgeheugen (Gsm), informatieverwerkingssnelheid (Gs) en visueel-ruimtelijk redeneren (Gv). Binnen dit model ontbreken echter de functiegebieden aandacht & concentratie, executieve functies (waaronder sociale cognitie) en taalvaardigheden. In tabel 1 worden deze begrippen nader verklaard.

Het langetermijngeheugen is in maar liefst vijf studies onderzocht (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014; Menlove & Reilly, 2015; Verrotti et al., 2015; Wickens et al., 2017) en in vier studies komen de functies intelligentie, gekristalliseerde kennis, executieve functies en informatieverwerkingssnelheid aan de orde (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014; Verrotti et al., 2015; Wickens et al., 2017). Taal (Bartha-Doering & Trinka, 2014; Metternich et al., 2014; Smith et al., 2015), fluïde redeneren en kortetermijngeheugen (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014; Wickens et al., 2017) worden in een drietal studies onderzocht. De functiegebieden visueel-ruimtelijk redeneren (Loughman et al., 2014; Wickens et al., 2017), sociale cognitie (Edwards et al., 2017; Stewart et al., 2016) en aandacht (Verrotti et al., 2015) komen in slechts twee of maar één studie terug. 

Per functiegebied zijn studies geïncludeerd, die óf over een brede groep epilepsiepatiënten rapporteren óf over de subgroepen frontaalkwab epilepsie en gegeneraliseerde epilepsie afzonderlijk. Op bijna alle functiegebieden miste de subgroep temporaalkwab epilepsie. Om dit hiaat op te vangen is de eerder beschreven zoekstrategie herhaald, waarbij ook studies vanaf 2004 zijn toegestaan. Dit leverde echter geen meta-analyse of systematische review op, die zich expliciet richt op de cognitieve effecten bij temporaalkwab epilepsie. Om toch een zo volledig mogelijk beeld te kunnen schetsen is daarom besloten een recente, niet-systematische review aan de literatuur toe te voegen, die een breed scala aan cognitieve gevolgen bij temporaalkwab epilepsiepatiënten uiteenzet (Zhao et al., 2014).

In tabel 2 zijn de resultaten van alle geselecteerde studies samengevat per leeftijdsgroep en epilepsiesyndroom.

Tabel 2  Samenvatting cognitieve problemen bij epilepsie

Note. TLE = temporaalkwab epilepsie; IGE = gegeneraliseerde epilepsie; FLE = frontaalkwab epilepsie; BECT = rolandische epilepsie.

is vastgestelde effect size in meta-analyse; V = vastgestelde cognitieve beperking in (systematische) review; X = niet gevonden effect in meta-analyse/systematische review.

¹ Zhao et al, 2014; ² Stewart et al., 2016; ³ Edwards et al., 2017; ⁴ Loughman et al., 2014; ⁵ Verche et al., 2018; ⁶ Bartha-Doening & Trinka, 2014; ⁷ Metternich et al., 2014; ⁸ Wickens et al., 2017; ⁹ Smith et al., 2015; ¹⁰ Menlove & Reilly, 2015; ¹¹ Verrotti et al., 2015.

Indicatie neuropsychologische onderzoek expert opinion

In de NICE-richtlijn (2012) staan de volgende aanbevelingen ter indicatie van neuropsychologisch onderzoek bij patiënten met epilepsie:

• bij kinderen, adolescenten en volwassenen, waarbij het van belang is om cognitieve en leerproblemen te evalueren, vooral waar het taal en geheugen betreft;
• bij een kind, adolescent of volwassene, die problemen heeft op het gebied van school en werk;
• als MRI-onderzoek een afwijking aantoont in hersengebieden, die belangrijk zijn voor cognitie;
• bij een kind, adolescent of volwassene, die klachten heeft op het gebied van geheugen of andere cognitie en/of cognitieve achteruitgang ervaart.

In 2015 wordt dit verder uitgewerkt door de ILAE Neuropsychology Task Force naar aanleiding van een survey bij clinici vanuit 17 landen. Neuropsychologisch onderzoek wordt door experts geadviseerd:

• bij start epilepsie: korte, routine screening door middel van bijvoorbeeld zelfbeoordelingslijsten als baseline meting;
• bij significante aanwijzingen/symptomen van cognitieve stoornissen op basis van klachten gerapporteerd door patiënt, belangrijke mensen uit omgeving of school of bij aanwijzingen van verandering in functioneren. Dit om de klachten te objectiveren, de oorzaak in kaart te brengen en om tot een behandeladvies te komen;
• bij vermoeden van cognitieve achteruitgang, gedrags- en leermoeilijkheden of ontwikkelingsachterstand:
  • bij kinderen als er sprake is van ontwikkelingsachterstand en gedrags- en/of stemmingsproblemen, aangezien cognitieve stoornissen verklarend kunnen zijn. Bij kinderen wordt monitoring over tijd geadviseerd;
  • bij volwassenen wanneer er problemen op het werk of in de adaptieve vaardigheden zijn, na herhaalde hoofdtrauma’s of na een status epilepticus/atypische clusteraanvallen;
  • bij ouderen waar pas op latere leeftijd epilepsie ontstaat, in verband met een verhoogd risico op neurodegeneratieve ziektebeelden;
  • in het algemeen bij gegeneraliseerde aanvallen en een beperkte aanvalscontrole.
• om het effect van epilepsie en behandeling op cognitief functioneren te evalueren. Te denken valt aan het onderzoeken van medicatie-effecten om indien gewenst hierin aanpassingen te doen. Maar ook om het evalueren van het effect van epilepsie-chirurgie of bij patiënten waar de opvolging van medicamenteuze behandeling beperkt is. Cognitieve stoornissen kunnen hier de oorzaak van zijn.
• neuropsychologisch onderzoek wordt afgeraden tijdens aanvallen of vlak daarna, aangezien herstel nog mogelijk is. Tevens is herhalingsonderzoek binnen 6-9 maanden onwenselijk en dient alleen overwogen te worden als er sprake is geweest van een status epilepticus of andere grote aanvallen (Wilson et al., 2015).

Indicatie neuropsychologisch onderzoek bij kinderen en volwassenen

Er zijn twee meta-analyses verschenen, die een groot aantal functies onderzochten bij zowel kinderen als volwassenen met ofwel frontaalkwab epilepsie, dan wel gegeneraliseerde epilepsie (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014). De prestaties van epilepsiepatiënten worden vergeleken met een gezonde controlegroep of, wanneer die bij Verche et al., (2018) niet voorhanden zijn, met een andere groep epilepsiepatiënten. Beide studies hebben een groot aantal case control studies geïncludeerd (respectievelijk 21 en 26). Voor de groep temporaalkwab epilepsiepatiënten zijn geen meta-analyses en systematische reviews gevonden, die de cognitieve effecten van de epilepsie samenvatten. Wel is er in 2014 een review verschenen, die een groot aantal functiegebieden op een rij zet (Zhao et al., 2014). Onduidelijk is hoe de selectie van die studies heeft plaatsgevonden en samenvattende effect groottes zijn niet berekend, waardoor een rangorde van cognitieve problemen niet kan worden gemaakt. Tot slot zijn twee meta-analyses geselecteerd aangaande de effecten van epilepsie op sociale cognitie (Edwards et al., 2017; Stewart et al., 2016), een functie die grotendeels niet is meegenomen in de voorgaande studies. Beide studies includeerden zowel studies met volwassenen als kinderen. Echter, beide meta-analyses hebben slechts 2 studies (van de respectievelijk 12 en 24 studies) met kinderen opgenomen. De studie van Edwards et al., (2017) richtte zich op emotieherkenning en heeft epilepsiepatiënten vergeleken met gezonde controles of normatieve data. Stewart  et al. (2016) heeft de functie theory of mind onderzocht, waarbij epilepsiepatiënten enkel met gezonde controles zijn vergeleken.

Gegeneraliseerde epilepsie

Tabel 2 laat zien, dat patiënten met gegeneraliseerde epilepsie op bijna alle cognitieve functies significant slechter presteren dan gezonde controles. Er worden grote effecten gevonden op de snelheid van informatieverwerking (ES =.88; Loughman et al., (2014) en emotieherkenning (ES = .91; Edwards et al. (2017); patiënten met gegeneraliseerde epilepsie zijn significant trager in de informatieverwerking dan gezonde controles en kunnen emoties minder goed lezen van de gezichten van anderen. Er worden middelgrote effecten gevonden op de functiegebieden intelligentie, fluïde redeneren, gekristalliseerde kennis, kortetermijngeheugen, executieve functies (ES = .61-.72; Loughman et al., (2014) en theory of mind (ES = .59; Stewart et al., (2016). Er wordt slechts een klein effect gevonden op langetermijngeheugen (ES = .42). Geen significant effect wordt vastgesteld op visueel-ruimtelijk denken; patiënten met gegeneraliseerde epilepsie presteren niet significant slechter op visueel-ruimtelijke taken dan gezonde controles (Loughman et al., 2014).

Er zijn in de betreffende meta-analyses geen gegevens gevonden rondom de functiegebieden taal en aandacht & concentratie.

Frontaalkwab epilepsie

In vergelijking met gegeneraliseerde epilepsiepatiënten worden bij frontaalkwab epilepsiepatiënten op minder functiegebieden beperkingen vastgesteld en zijn de gevonden effecten minder groot. Zo worden er geen significante verschillen gevonden bij de functies intelligentie, gekristalliseerde kennis, langetermijngeheugen (Verche et al., 2018) en emotieherkenning (Edwards et al., 2017). Er wordt enkel een sterk effect gevonden bij theory of mind (ES = 1.03). Binnen de epilepsie-groepen presteren frontaalkwab epilepsiepatiënten significant slechter op theory of mind taken dan patiënten met gegeneraliseerde epilepsie of temporaalkwab epilepsie (Stewart et al., 2016). Verder wordt er een middelgroot effect gevonden op kortetermijngeheugen/ werkgeheugen (ES = .63) en slechts kleine effecten op fluïde redeneren, informatieverwerkingssnelheid en executieve functies (ES = .37-.47; Verche et al., 2018). De functies visueel-ruimtelijk denken, taal en aandacht & concentratie zijn in deze studies niet onderzocht.

Het is te voorbarig om te concluderen, dat epilepsiepatiënten met een frontale etiologie minder breed en minder fors cognitief worden getroffen dan patiënten met gegeneraliseerde aanvallen, aangezien in de studie van Verche et al. (2018) de patiënten niet enkel met gezonde controles zijn vergeleken, zoals bij de studie van Loughman et al. (2014), maar ook met patiënten met een ander epilepsiesyndroom (die ook cognitief aangedaan kunnen zijn). Dit kan de uitkomsten gedrukt hebben. 

Temporaalkwab epilepsie

Temporaalkwab epilepsie kan een negatief effect hebben op de gebieden visueel en verbaal werkgeheugen/ kortetermijngeheugen, autobiografisch/ langetermijngeheugen, executieve functies (met name verdeelde aandacht en probleemoplossend vermogen), taalproblemen (in de vorm van woordvindproblemen) en problemen op het gebied van de sociale cognitie (te weten emotieherkenning, theory of mind en sociaal inzicht; Zhaeo et al., 2014). De bevindingen op sociale cognitie worden bevestigd in de meta-analyses van Stewart et al., (2016) en Edwards et al., (2017); temporaalkwab epilepsiepatiënten presteren significant lager op taken gericht op de emotieherkenning en theory of mind, waarbij de gevonden effecten groot zijn (ES = .92-.99). In de beschreven studies zijn de functies intelligentie, fluïde redeneren, gekristalliseerde kennis, snelheid van informatieverwerking en visueel-ruimtelijk denken niet beschreven. 

Moderatoren

Alle zes studies over volwassenen en kinderen met epilepsie beschrijven diverse factoren, die effect kunnen hebben op de ernst van cognitief disfunctioneren. De onderzochte factoren zijn onder te verdelen in vier hoofdcategorieën: (1) demografische gegevens, (2) epilepsie factoren, (3) lokalisatie in de hersenen en (4) effect van behandeling. Binnen de literatuur bestaan echter de nodige hiaten, aangezien niet alle factoren bij alle epilepsiesyndromen door de geselecteerde literatuur in kaart zijn gebracht. Zodoende zijn de uitkomsten slechts als richtinggevend te beschouwen.

Demografische gegevens

Vooral de leeftijd van de patiënt is als moderator geregeld onderzocht. In de meeste studies wordt er geen modererend effect van de leeftijd van de patiënt aangetroffen. Zo heeft leeftijd geen effect op de mate van de cognitieve functies binnen het CHC-model en de executieve functies als het gaat om patiënten met frontaalkwab epilepsie en gegeneraliseerde epilepsie (Verche et al., 2018; Loughman et al., 2014). Eveneens heeft leeftijd geen effect op de mate van zwakte in de theory of mind bij frontaalkwab epilepsie (Stewart et al., 2016) en problemen in het sociaal inzicht bij temporaalkwab epilepsie (Zhao et al., 2014). Er wordt alleen een modererend effect van leeftijd op de mate van zwakte in theory of mind en emotieherkenning bij tempotaalkwab epilepsie gevonden: hoe jonger de patiënt, hoe zwakker de functie (Stewart et al., 2016; Edwards et al., 2017).

Geslacht is slechts bij één van de geselecteerde studies als moderator meegenomen. Bij patiënten met epilepsie (ongeacht het syndroomtype) is er geen modererend effect van geslacht gevonden op emotieherkenning (Edwards et al., 2017).

Epilepsie factoren

Epilepsie factoren die als moderatoren in de geselecteerde studies zijn onderzocht zijn debuutleeftijd epilepsie, de duur dat de patiënt epilepsie heeft en de aanvalsfrequentie.

Er worden wisselende resultaten gevonden bij de moderator debuutleeftijd. Zo is een jongere debuutleeftijd nadelig voor het geheugen en de executieve vaardigheden bij temporaalkwab epilepsie (Zhao et al., 2014). Dit terwijl bij frontaalkwab epilepsiepatiënten een oudere debuutleeftijd een negatief effect kan hebben op de impact van de epilepsie op intelligentie (Verche et al., 2018). Voor gegeneraliseerde epilepsie lijkt de debuutleeftijd geen rol te spelen bij de verschillende CHC-factoren en de executieve functies (Loughman et al., 2014). Dit lijkt ook het geval te zijn voor de theory of mind bij epilepsiepatiënten (ongeacht het syndroomtype; Stewart et al., 2016). Voor emotieherkenning bij temporaalkwab epilepsie worden tegengestelde resultaten gerapporteerd. In de review van Zhao et al. (2014) wordt de debuutleeftijd herkend als moderator, terwijl dit in de meta-analyse van Edwards et al. (2017) niet wordt bevestigd. Aangezien de laatste een meta-analyse betreft en de studie van Zhao et al. (2014) een niet-systematische review is, heeft de uitslag ‘emotieherkenning is geen moderator bij temporaalkwab epilepsie’ een grotere bewijskracht en is daarmee leidend.

Een lange duur van de aanwezigheid van epilepsie kan een nadelig effect hebben op cognitie. Dit wordt bijvoorbeeld gerapporteerd in de taalfuncties van epilepsiepatiënten (zonder onderscheid te maken in type syndroom; Edwards et al. (2017), in het langetermijngeheugen van frontaalkwab epilepsiepatiënten (Verche et al., 2018) en in de executieve functies van temporaalkwab epilepsiepatiënten (Zhao et al., 2014). Echter de zwakte in theory of mind lijkt ongevoelig voor de duur van de epilepsie (Stewart et al., 2016), zoals ook sociale cognitie bij temporaalkwab epilepsiepatiënten (Edwards et al., 2017; Zhao et al., 2014). Alleen het langetermijngeheugen van frontaalkwab epilepsiepatiënten kan meer worden beperkt, als er sprake is van een langere duur van epilepsie. De andere factoren in het CHC-model en de executieve vaardigheden worden niet gemodereerd door de duur van de epilepsie (Verche et al., 2018).

Er is nauwelijks bewijs dat de aanvalsfrequentie nadelig is voor de cognitie van epilepsiepatiënten. Het wordt niet gevonden bij de functie theory of mind (Stewart et al., 2016), bij frontaalkwab epilepsiepatiënten voor de CHC-factoren en executieve functies (Verche et al., 2018) en bij temporaalkwab epilepsiepatiënten bij emotieherkenning (Edwards et al., 2017). Enkel zouden meer aanvallen een negatieve rol spelen op de executieve vaardigheden bij temporaalkwab epilepsiepatiënten (Zhao et al., 2014).

Lokalisatie in de hersenen

Bij met name temporaalkwab epilepsie is de lateralisatie van de epilepsie als moderator onderzocht en wordt waargenomen, dat linkszijdige temporaalkwab epilepsie vaak meer cognitieve effecten heeft dan rechtszijdige temporaalkwab epilepsie. Dit is niet alleen bij taalvaardigheden zoals woordvindproblemen gevonden, maar ook bij de functies geheugen en executieve functies (Zhao et al., 2014).

Tevens is mesiotemporale schade een negatieve moderator op meerdere cognitieve functies bij temporaalkwab epilepsie. Is er mesiotemporale schade aanwezig dan zijn de disfuncties op het gebied van geheugen, executieve functies en sociale cognitie vaak groter (Zhao et al., 2014; Stewart et al., 2016). Enkel bij emotieherkenning is geen verband gevonden (Edwards et al., 2017).

Bij deze onderzoeken is het onduidelijk of deze uitkomsten worden gekleurd door eventueel een sterk talig/verbaal karakter van de neuropsychologisch taken, waarmee deze functies zijn gemeten. 

Effect van behandeling

Het bereiken van aanvalscontrole en het effect van de hoeveelheid voorgeschreven medicatie zijn factoren, die geregeld als moderatoren in onderzoek zijn meegenomen. De geselecteerde studies voor de groep volwassenen en kinderen samen rapporteren niet over het modererende effect van wel of niet bereikte aanvalscontrole.

Drie studies rapporteren over het effect van medicatie op cognitief functioneren bij epilepsiepatiënten en bij alle drie wordt geen negatief of positief effect vastgesteld. Ongeacht het epilepsiesyndroom speelt het aantal medicamenten niet een rol in de ernst van problemen in de theory of mind en emotieherkenning (Stewart et al., 2016, Edwards et al., 2017). Ook bij patiënten met generaliseerde epilepsie wordt binnen het CHC-model en de executieve functies geen effect gezien op de mate van functioneren door gebruik van medicatie (Loughman et al., 2014). Er is enkel een voorzichtige aanwijzing dat fenobarbital een negatief effect op de emotieherkenning van patiënten kan hebben (Edwards et al., 2017).

Indicatie neuropsychologisch onderzoek bij volwassenen

Voor de groep volwassenen met epilepsie hebben we slechts één meta-analyse gevonden, die het cognitief functioneren in brede zin onderzoekt en deze beperkt zich tot frontaalkwab epilepsiepatiënten (Verche et al., 2018). Voor de andere syndromen zijn geen meta-analyses/systematische reviews gevonden, die deze functiegebieden in kaart brengen en moeten we dus terugvallen op de studies die zowel volwassenen als kinderen includeren. Wel zijn diverse taalvaardigheden uitgebreid onderzocht door Bartha-Doering & Trinka (2014) bij de verschillende epilepsiesyndromen en heeft Metternich et al. (2014) met een meta-analyse verbale vloeiendheid (fluency) uitgewerkt voor focale epilepsie (frontaalkwab- en temporaalkwab epilepsiepatiënten). Binnen de review van Bartha-Doering & Trinka (2014) worden epilepsiepatiënten vergeleken met gezonde controles of normatieve data. Er werden 31 studies geïncludeerd, waarvan drie studies naar taal bij gegeneraliseerde epilepsie, één studie bij frontaalkwab epilepsie en de rest bij temporaalkwab epilepsie. Metternich et al. (2014) heeft de verbale vloeiendheid van temporaalkwab epilepsiepatiënten, frontaalkwab epilepsiepatiënten en gezonde controles met elkaar vergeleken (inclusie van 39 studies).

Tot slot is de systematische review van Subota et al. (2017) het noemen waard. Zij onderzochten de comorbiditeit tussen epilepsie en dementie. Daaruit blijkt, dat de kans op dementie bij oudere epilepsiepatiënten hoger is dan bij gezonde ouderen, waardoor neuropsychologisch onderzoek geïndiceerd is als ouderen verslechtering in cognitieve functies/functioneren rapporteren.

Temporaalkwab epilepsie

Van de temporaalkwab epilepsiepatiënten hebben ten opzichte van gezonde controles/normatieve data 17-33% patiënten stoornissen in meer dan één taalgebied. Deze stoornissen liggen meestal op het gebied van woordvinding (zowel visuele als auditieve woordvinding), begrip van gesproken en geschreven taal, in de spontane spraak (veroorzaakt door woordvindproblemen; Bartha-Doering & Trinka, 2014) en rondom de fonologische vloeiendheid (ES = 1.22) en semantische vloeiendheid (ES = 1.31; Metternich et al., 2014). Er worden geen duidelijke problemen gezien binnen het schrijven, voorlezen en herhalen van woorden (Bartha-Doering & Trinka, 2014).

Bij volwassenen met temporaalkwab epilepsie zijn binnen meta-analyses en systematische reviews geen gegevens bekend op de verschillende CHC-factoren, executieve functies en aandacht & concentratie.

Frontaalkwab epilepsie

Bij volwassenen met frontaalkwab epilepsie zien we vergelijkbare cognitieve problemen als bij volwassenen en kinderen zoals hierboven beschreven. Er worden middelgrote effecten gevonden op fluïde redeneren en kortetermijngeheugen (ES = .56-.63) en kleine effecten op informatieverwerkingssnelheid en executieve functies (ES = .26) Er worden bij deze groep echter ook kleine effecten gezien op gekristalliseerde kennis (ES = .29). Ten opzichte met kinderen met frontaalkwab epilepsie zijn bij volwassenen de functies fluïde redeneren en gekristalliseerde kennis meer aangedaan (Verche et al., 2018).

Ten opzichte van volwassen met temporaalkwab epilepsie, hebben volwassen frontaalkwab epilepsiepatiënten vergelijkbare problemen rondom de taalvaardigheden woordvinding en taalbegrip (Bartha-Doering & Trinka, 2014). De problemen rondom de fonologische vloeiendheid zijn significant groter dan bij temporaalkwab epilepsiepatiënten, waarbij ten opzichte van gezonde controles kan worden gesproken van een groot effect (ES = 1.54). In tegenstelling tot temporaalkwab epilepsiepatiënten wijken frontaalkwab epilepsiepatiënten niet significant af van gezonde controles op semantische vloeiendheid (Metternich et al., 2014).

Bij volwassenen met frontaalkwab epilepsie zijn op visueel-ruimtelijk denken, sociale cognities en aandacht & concentratie geen gegevens bekend binnen meta-analyses en systematische reviews.

Gegeneraliseerde epilepsie

Er zijn heel weinig samenvattende studies voorhanden naar de cognitieve effecten van gegeneraliseerde epilepsie bij volwassenen. Er zijn geen data gevonden voor de verschillende CHC-factoren, executieve functies, sociale cognitie en aandacht & concentratie. Alleen de studie van Bartha-Doering & Trinka (2014) includeert drie studies, die taal bij deze groep onderzoeken. Geconcludeerd kan worden, dat wanneer patiënten met gegeneraliseerde epilepsie vergeleken worden met gezonde controles, ze slechter presteren op woordvinding en taalbegrip.

Moderatoren

Slechts twee studies over de cognitieve effecten van volwassen patiënten met epilepsie hebben moderatoren meegenomen. Beide studies beperken hun onderzoek tot taalvaardigheden (Bartha-Doering & Trinka, 2014; Metternich et al., 2014).

Demografische gegevens

Taalvaardigheden lijken meer aangedaan te zijn bij oudere mensen met epilepsie (Bartha-Doering & Trinka, 2014). Geslacht is in deze studies niet als moderator meegenomen.

Epilepsie factoren

Er zijn geen gegevens gevonden omtrent het effect van de duur van de epilepsie. Wel wordt gevonden, dat de taalvaardigheden meer aangedaan zijn bij patiënten met een hogere aanvalsfrequentie. Dit geldt specifiek voor de taalgebieden woordvinding en taalbegrip. De debuutleeftijd lijkt geen rol te spelen (Bartha-Doering & Trinka, 2014).

Lokalisatie in de hersenen

Specifiek voor de temporaalkwab epilepsiepatiënten geldt, dat de taalstoornissen logischerwijs ernstiger zijn, wanneer er sprake is van linker temporaalkwab epilepsie en mesiotemporale schade. Bij rechter temporaalkwab epilepsie zijn er vaak minder forse stoornissen en laat de groep soms zelfs geen enkel verschil zien met gezonde controles/ normatieve data (Bartha-Doering & Trinka, 2014). Hetzelfde patroon wordt gevonden bij de verbale vloeiendheid: patiënten met rechtszijdige temporaalkwab en frontaalkwab epilepsie presteren significant beter dan patiënten met linkszijdige temporaalkwab epilepsie en/of mesiotemporale schade (Metternich et al., 2014).

Effect van behandeling

De functie taal is meer aangedaan bij patiënten, die een hogere dosering medicatie voorgeschreven krijgen (Bartha-Doering & Trinka, 2014). Er zijn geen data bekend over het effect van het wel of niet bereiken van aanvalscontrole.

Indicatie neuropsychologisch onderzoek bij kinderen

Van de eerder beschreven studies zijn er drie, die ook geïsoleerd over kinderen rapporteren. Ten eerste rapporteert Verche et al. (2018) in zijn meta-analyse over de cognitieve effecten bij kinderen met frontaalkwab epilepsie. Ten tweede presenteert de review van Zhao et al. (2014) gegevens over kinderen met respectievelijk frontaalkwab- en temporaalkwab epilepsie aangaande sociale cognitie. Tot slot werkt Edwards et al. (2017), in de vorm van een systematische review, de effecten van focale epilepsie bij kinderen op emotieherkenning uit. Zij hebben 3 studies geïncludeerd, waarvan 2 studies de effecten van epilepsiechirurgie betreffen en zodoende niet zijn meegenomen in deze richtlijn.

Vervolgens zijn er nog vier aanvullende studies gevonden, die enkel rapporteren over de cognitieve gevolgen van epilepsie bij kinderen. Eén review beschrijft de effecten van epilepsie in het algemeen op geheugen (Menlove & Reilly, 2015) door 88 studies samen te vatten, waarbij er grote variatie was in het type epilepsiesyndromen. De overige studies gaan in op specifieke syndromen, te weten childhood absence epilepsie (CAE; Verrotti et al., 2015) en rolandische epilepsie (BECTS; Wickens et al., 2017 & Smith et al., 2015). De studie van Verrotti et al. (2015) heeft 28 studies geïncludeerd en richt zich op een breed scala van cognitieve functies. De meta-analyses van Wickens et al. (2017) en Smith et al. (2015) hebben onderzoek gedaan naar de cognitieve effecten bij kinderen met rolandische epilepsie. Wickens et al. (2017) rapporteren de functies binnen het CHC-model bij kinderen tussen de zes en zestien jaar (inclusie van 42 studies) door hen met gezonde kinderen te vergelijken. Smith et al. (2015) zetten diverse taalfuncties bij kinderen tussen de vier en achttien jaar uiteen (inclusie van 22 studies), die met gezonde kinderen of normatieve data worden vergeleken.

Algemeen

Menlove & Reilly (2015) tonen met hun systematische review aan, dat kinderen tussen de 3-18 jaar ongeacht hun epilepsiesyndroom een slechter geheugen hebben dan gezonde kinderen of normatieve data. In 78% van de studies presteren kinderen met epilepsie slechter dan gezonde controle kinderen.

Voor de beantwoording van de uitgangsvraag is gekeken naar de aanbevelingen, die over dit onderwerp worden gegeven in de NICE-richtlijn (NICE-richtlijn, 2012). Deze aanbevelingen zijn sinds 2004 niet meer herzien. Daarom zijn de meer recente aanbevelingen van de ILAE Neuropsychology Task Force (Wilson, et al., 2015) meegenomen en is aanvullend systematisch literatuuronderzoek gedaan. Het literatuuronderzoek is verricht in de databases Pubmed, Psychinfo en the Cochrane Library. Er is gezocht naar literatuur over de indicatie voor neuropsychologisch onderzoek bij patiënten met epilepsie. Vanwege een groot aantal treffers is de selectie beperkt tot systematische reviews en meta-analyses vanaf 2012, die antwoord geven op de vraag wanneer neuropsychologisch onderzoek is geïndiceerd (1) bij volwassenen, (2) bij kinderen met epilepsie en (3) bij het gebruik van anti-epileptica. Wanneer meerdere artikelen met dezelfde scope zijn gepubliceerd, zijn meta-analyses geprefereerd boven systematische reviews en de meest recente artikelen boven oudere artikelen. Uiteindelijk zijn twaalf artikelen geïncludeerd op basis van de volgende criteria:

• De studie heeft als uitkomstmaat cognitief functioneren bij epilepsiepatiënten gemeten met neuropsychologische tests.
• De studie betreft een systematische review en/of meta-analyse.
• De studie is gepubliceerd in 2012 of later.
• Studies naar cognitieve effecten bij epilepsie-chirurgie zijn geëxcludeerd.