Comorbiditeit Autisme Spectrum Stoornis (ASS)
Uitgangsvraag
Wat is de effectiviteit en aanvaardbaarheid van farmacotherapie en psychotherapie bij depressie met een comorbide ASS en veranderen aanbevelingen uit deze richtlijn ten opzichte van een depressie zonder comorbiditeit?
Zijn er specifieke aanbevelingen qua aanpak van de behandeling bij depressie met een comorbide ASS?
Aanbeveling
- Patiënten met een depressie én met een comorbide autisme spectrum stoornis (ASS) moeten vanuit een geïntegreerde visie (parallel, sequentieel of geïntegreerd) behandeld worden in afstemming met de patiënt.
- In het algemeen geldt voor comorbide aandoeningen dat aandacht voor depressie en de comorbide stoornis nodig is, omdat behandeling van depressie in het algemeen onvoldoende effect heeft op de andere (comorbide) stoornis.
- Er is weinig overtuigend wetenschappelijk bewijs of ASS de depressiebehandeling beïnvloedt. Er zijn geen doorslaggevende redenen om bij een depressie met een comorbide ASS af te wijken van deze richtlijn.
- Bij comorbiditeit kan het lastig zijn om vast te stellen wat de primaire stoornis is. Bij comorbiditeit kan er soms pragmatisch gekozen worden voor een focus op een van de aandoeningen, mits deze behandeling consistent en volgens de richtlijnen vormgegeven wordt
- Let op dat de focus gedurende de behandeling kan veranderen, zeker als effect van de behandeling uitblijft. Bij uitblijven effect, overweeg overleg met een gespecialiseerd ASS-team.
- Bovengenoemde aanbevelingen gelden ook voor specifieke doelgroepen, zoals jeugd, ouderen en zwangere vrouwen.
Overwegingen
Huidige praktijk
In de huidige praktijk worden depressie en ASS vaak bij verschillende instellingen behandeld, vooral als er sprake is van ernstigere en recidiverende depressies. De behandeling van depressie bij ASS is op dit moment over het algemeen vooral gebaseerd uit het wetenschappelijke bewijs voor depressiebehandelingen zonder comorbide ASS.
Patiëntenperspectief
Vanuit het perspectief van de patiënt en zijn naasten zijn de volgende overwegingen van belang:
- De behandelaar geeft de patiënt en naasten informatie over de (volgorde van) de verschillende behandelingen, eventuele bijwerkingen en de impact op het dagelijks functioneren, waarbij de verschillende aandoeningen van de patiënt worden nagelopen.
- De patiënt heeft zoveel mogelijk de regie over zijn of haar zorgtraject. Samen Beslissen is daarbij een belangrijk uitgangspunt (zie website MIND). Op deze manier kunnen patiënt, naasten en behandelaar een weloverwogen afweging maken tussen de diverse vormen van behandeling.
- Voor de patiënt en naasten zijn naast de vermindering van klachten ook de verbetering van de kwaliteit van leven en persoonlijk herstel (dagbesteding, sociale contacten, relaties met naasten) van belang. In het zorgproces is hier aandacht voor en worden deze uitkomsten gemonitord.
- Indien er parallelle behandelprocessen ontstaan, dient er zorgvuldige onderlinge afstemming plaats te vinden, bij voorkeur in een multidisciplinair overleg. Daarbij is het van groot belang dat voor de patiënt en naasten duidelijk is wie hun aanspreekpunt is en bij wie ze terecht kunnen in een crisissituatie. Er moet voorkomen worden dat er naar elkaar verwezen wordt en de patiënt zich niet gehoord voelt.
Kwaliteit van het bewijs
Er is nauwelijks bewijs voorhanden over de beste behandeling van een depressieve stoornis waarbij ook een autisme spectrum stoornis speelt. Uiteindelijk leverde de zoekstrategie slechts één systematische review op die relevant bleek te zijn. In deze review werd een beperkt aantal RCT’s meegenomen waarin vaak verschillende typen behandeling werden onderzocht, wat tot heterogeniteit in de bevindingen leidt.
Onderbouwing
Conclusies / Summary of Findings
|
Psychotherapie bij een depressieve stoornis met een comorbiditeit van een autisme spectrum stoornis |
|
|
⊕◯◯◯ |
Bij een comorbiditeit van autisme spectrum stoornis en depressie lijkt cognitieve gedragstherapie nauwelijks te resulteren in een verschil in depressiesymptomen, het wetenschappelijke bewijs is zeer onzeker. (Menezes et al., 2020) |
|
⊕⊕◯◯ |
Bij een comorbiditeit van autisme spectrum stoornis en depressie lijkt mindfulness-based therapie te resulteren in een vermindering van depressiesymptomen. (Menezes et al., 2020) |
Samenvatting literatuur
Menezes et al. (2020)
In een systematische review uitgevoerd door Menezes en collega’s (Menezes et al., 2020) wordt het effect van psychosociale en farmacologische behandelingen van depressie bij zowel jongeren als volwassenen met een autisme spectrum stoornis onderzocht. In totaal worden er 20 psychosociale studies (7 RCTs) besproken en 5 farmacologische studies (geen RCTs). In de psychosociale studies kwam een breed scala aan verschillende interventies aanbod: cognitieve remidiatie therapie, gedragstherapie, cognitieve gedragstherapie, mindfulness gebaseerde therapie, sociale, academische en vocalisatie skills trainingen. Voor de resultaten is alleen gekeken naar de effecten van cognitieve gedragstherapie (CGT) en mindfulness-based therapie (MBT) uitkomsten. Dit omdat de uitkomsten voor de verschillende soorten farmacologische interventies gebaseerd waren op één studie met een gering aantal deelnemers. Ditzelfde gold voor de uitkomsten van gedragstherapie, cognitieve remediatie therapie en gecombineerde psychologische therapie. Tensloten vielen sociale, academische en vocalisatie skills trainingen buiten de scope van de PICO.
De auteurs geven aan dat met name mindfulness gebaseerde therapie effectief lijken te zijn in het verminderen van depressiesymptomen maar tegelijkertijd constateert men dat het bewijs op het moment nog zwak is en er meer onderzoek nodig is. Daarbij is het belangrijk op te merken dat van de 25 geïncludeerde studies er maar 7 een RCT waren en dat deze verschillende interventies toepaste (1 RCT paste CGT toe, 1 RCT gecombineerde psychologische interventies, 1 RCT Mindfulness-based therapie en 4 RCT’s waarin verschillende vormen van sociale/academische/beroeps vaardigheidstrainingen). Omdat het merendeel van de geïncludeerde studies geen RCTs betrof is een narratieve GRADE uitgevoerd. Hierbij is de uitgangspositie laag en wordt er ge-upgrade wanneer er sprake is van een groot effect, er mogelijke confounders zijn die het daadwerkelijke effect maskeren of wanneer er sprake is van een verband tussen dosering en response.
Zoeken en selecteren
PICO
|
Patients |
Patiënten met een depressieve stoornis (major depressieve stoornis, MDS) in combinatie met angststoornis (of hoge score op angst-schaal) |
|
Intervention |
|
|
Control |
|
|
Outcome |
|
Referenties
- Agabio R., Trogu E., Pani P.P. (2018). Antidepressants for the treatment of people with co-occurring depression and alcohol dependence. Cochrane Database Syst Rev; 4: CD008581.
- Arntz, A. (2018) comorbiditeit van syndroom en persoonlijkheidstoornissen. In Comorbiditeit van psychische stoornissen red: Spinhoven Ph., Spijker J., Bockting C., Ruhe E. (red). de Tijdstroom Utrecht
- Banyard, H, Behn, A.J., Delgadillo, J. (2021). Personality Disorders and Their Relation to Treatment Outcomes in Cognitive Behavioural Therapy for Depression: A Systematic Review and Meta-analysis Cognitive Therapy and Research https://doi.org/10.1007/s10608-021-10203-x .
- Beckham, J. C., Calhoun, E. L., Ross, C. D., Glass, J. A., and Miller, D. D. (2000). "Posttraumatic stress disorder and depression: comorbidity or misdiagnosis?" Journal of Nervous and Mental Disease 188(9):566-571.
- Boaden, K., Tomlinson, A., Cortese, S., & Cipriani, A. (2020). Antidepressants in Children and Adolescents: Meta-Review of Efficacy, Tolerability and Suicidality in Acute Treatment. Frontiers in psychiatry, 11, 717. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2020.00717
- Boschloo, L., Vogelzangs, N., Smit, J. H., van den Brink, W., Veltman, D. J., Beekman, A. T., & Penninx, B. W. (2011). Comorbidity and risk indicators for alcohol use disorders among persons with anxiety and/or depressive disorders: findings from the Netherlands Study of Depression and Anxiety (NESDA). Journal of affective disorders, 131(1-3), 233-242. https://doi.org/10.1016/j.jad.2010.12.014
- Brady, K. T., Killeen, T. K., Brewerton, T., & Lucerini, S. (2000). Comorbidity of psychiatric disorders and posttraumatic stress disorder. The Journal of clinical psychiatry, 61 Suppl 7, 22-32.
- Breslau, N., Kessler, R. C., Chilcoat, H. D., Schultz, L. R., Davis, G. C., & Andreski, P. (1998). Trauma and posttraumatic stress disorder in the community: the 1996 Detroit Area Survey of Trauma. Archives of general psychiatry, 55(7), 626-632. https://doi.org/10.1001/archpsyc.55.7.626
- Bromet, E. J., Carlson, G. A., Sievers, M. S., Lavelle, J. L., Mora, A. F., Tanenberg-Karant, L. L., and Lavelle, J. A. (2011). Comorbidity of mood and anxiety disorders and post-traumatic stress disorder in the World Health Organization World Mental Health Surveys. Journal of Clinical Psychiatry 72(4):525-532.
- van Bronswijk, S. C., Köster, E. M., & Peeters, F. P. M. L. (2020). Effectiveness of Acute-Phase Treatment of Depression Is Not Influenced by Comorbid Personality Disorders: Results from a Meta-Analysis and Meta-Regression. Psychotherapy and psychosomatics, 89(2), 109-110. https://doi.org/10.1159/000502918
- Coventry, P. A., Meader, N., Melton, H., Temple, M., Dale, H., Wright, K., Cloitre, M., Karatzias, T., Bisson, J., Roberts, N. P., Brown, J. V. E., Barbui, C., Churchill, R., Lovell, K., McMillan, D., & Gilbody, S. (2020). Psychological and pharmacological interventions for posttraumatic stress disorder and comorbid mental health problems following complex traumatic events: Systematic review and component network meta-analysis. PLoS medicine, 17(8), e1003262. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1003262
- Cuijpers, P., Cristea, I. A., Weitz, E., Gentili, C., & Berking, M. (2016). The effects of cognitive and behavioural therapies for anxiety disorders on depression: a meta-analysis. Psychological Medicine, 46(16), 3451-3462. https://doi.org/10.1017/S0033291716002348
- Friborg, O., Martinsen, E. W., Martinussen, M., Kaiser, S., Overgård, K. T., & Rosenvinge, J. H. (2014). Comorbidity of personality disorders in mood disorders: a meta-analytic review of 122 studies from 1988 to 2010. Journal of Affective Disorders, 152-154, 1-11. doi:10.1016/j.jad.2013.08.023.
- Gold, S. M., Köhler-Forsberg, O., Moss-Morris, R., Mehnert, A., Miranda, J. J., Bullinger, M., Steptoe, A., Whooley, M. A., & Otte, C. (2020). Comorbid depression in medical diseases. Nature reviews. Disease primers, 6(1), 69. https://doi.org/10.1038/s41572-020-0200-2
- Grant, B. F., Stinson, F. S., Dawson, D. A., Chou, S. P., Dufour, M. C., Compton, W., Pickering, R. P., & Kaplan, K. (2004). Prevalence and co-occurrence of substance use disorders and independent mood and anxiety disorders: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Archives of general psychiatry, 61(8), 807-816. https://doi.org/10.1001/archpsyc.61.8.807
- Greenfield, S. F., Weiss, R. D., Muenz, L. R., Vagge, L. M., Kelly, J. F., Bello, L. R., & Michael, J. (1998). The effect of depression on return to drinking: a prospective study. Archives of general psychiatry, 55(3), 259-265. https://doi.org/10.1001/archpsyc.55.3.259
- Hasin, D. S., Goodwin, R. D., Stinson, F. S., & Grant, B. F. (2005). Epidemiology of major depressive disorder: results from the National Epidemiologic Survey on Alcoholism and Related Conditions. Archives of general psychiatry, 62(10), 1097-1106. https://doi.org/10.1001/archpsyc.62.10.1097
- Hasin D, Liu X, Nunes E, McCloud S, Samet S, Endicott J. Effects of major depression on remission and relapse of substance dependence. Arch Gen Psychiatry 2002; 59(4): 375-80.
- Hesse M. (2009). Integrated psychological treatment for substance use and co-morbid anxiety or depression vs. treatment for substance use alone. A systematic review of the published literature. BMC psychiatry, 9, 6. https://doi.org/10.1186/1471-244X-9-6
- Hobbs, J. D., Kushner, M. G., Lee, S. S., Reardon, S. M., & Maurer, E. W. (2011). Meta-analysis of supplemental treatment for depressive and anxiety disorders in patients being treated for alcohol dependence. The American journal on addictions, 20(4), 319-329. https://doi.org/10.1111/j.1521-0391.2011.00140.x
- Hurwitz, R., Blackmore, R., Hazell, P., Williams, K., & Woolfenden, S. (2012). Tricyclic antidepressants for autism spectrum disorders (ASD) in children and adolescents. The Cochrane database of systematic reviews, (3), CD008372. https://doi.org/10.1002/14651858.CD008372.pub2
- IKNL. Richtlijn depressie in de palliatieve fase, herziene versie (2022). Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL), Utrecht.
- Iovieno, N., Tedeschini, E., Bentley, K. H., Evins, A. E., & Papakostas, G. I. (2011). Antidepressants for major depressive disorder and dysthymic disorder in patients with comorbid alcohol use disorders: a meta-analysis of placebo-controlled randomized trials. The Journal of clinical psychiatry, 72(8), 1144-1151. https://doi.org/10.4088/JCP.10m06217
- Joshi, G., Petty, C., Wozniak, J., Henin, A., Fried, R., Galdo, M., Kotarski, M., Walls, S., & Biederman, J. (2010). The heavy burden of psychiatric comorbidity in youth with autism spectrum disorders: a large comparative study of a psychiatrically referred population. Journal of autism and developmental disorders, 40(11), 1361-1370. https://doi.org/10.1007/s10803-010-0996-9
- Kaufman, J., & Charney, D. (2000). Comorbidity of mood and anxiety disorders. Depression and anxiety, 12 Suppl 1, 69-76. https://doi.org/10.1002/1520-6394(2000)12:1+<69::AID-DA9>3.0.CO;2-K
- Kavanagh, B. E., Ashton, M. M., Cowdery, S. P., Dean, O. M., Turner, A., Berk, M., Gwini, S. M., Brennan-Olsen, S. L., Koivumaa-Honkanen, H., Chanen, A. M., & Williams, L. J. (2021). Systematic review and meta-analysis of the role of personality disorder in randomised controlled trials of pharmacological interventions for adults with mood disorders. Journal of affective disorders, 279, 711-721. https://doi.org/10.1016/j.jad.2020.10.031
- Kessler, R. C., Merikangas, K. R., & Wang, P. S. (2007). Prevalence, comorbidity, and service utilization for mood disorders in the United States at the beginning of the twenty-first century. Annual Review of Clinical Psychology, 3, 137-158. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.3.022806.091444
- Kunas, S. L., Lautenbacher, L. M., Lueken, P. U., & Hilbert, K. (2021). Psychological Predictors of Cognitive-Behavioral Therapy Outcomes for Anxiety and Depressive Disorders in Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-Analysis. Journal of Affective Disorders, 278, 614-626. https://doi.org/10.1016/j.jad.2020.09.092
- Lydecker, K. P., Tate, S. R., Cummins, K. M., McQuaid, J., Granholm, E., & Brown, S. A. (2010). Clinical outcomes of an integrated treatment for depression and substance use disorders. Psychology of addictive behaviors : journal of the Society of Psychologists in Addictive Behaviors, 24(3), 453-465. https://doi.org/10.1037/a0019943
- Melartin, T. K., Rytsälä, H. J., Leskelä, U. S., Lestelä-Mielonen, P. S., Sokero, T. P., & Isometsä, E. T. (2002). Current comorbidity of psychiatric disorders among DSM-IV major depressive disorder patients in psychiatric care in the Vantaa Depression Study. The Journal of clinical psychiatry, 63(2), 126-134.
- Menezes, M., Harkins, C., Robinson, M. F., & Mazurek, M. O. (2020). Treatment of Depression in Individuals with Autism Spectrum Disorder: A Systematic Review. Research in Autism Spectrum Disorders, 78, 101639. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.rasd.2020.101639
- Miguel, C., Karyotaki, E., Ciharova, M., Cristea, I., Penninx, B., & Cuijpers, P. (2021). Psychotherapy for comorbid depression and somatic disorders: A systematic review and meta-analysis. Psychological Medicine, 1-11. doi:10.1017/S0033291721004414
- Moussavi, S., Chatterji, S., Verdes, E., Tandon, A., Patel, V., & Ustun, B. (2007). Depression, chronic diseases, and decrements in health: results from the World Health Surveys. The Lancet, 370(9590), 851-858.
- NVvP. (2022). Persoonlijkheidsstoornissen (Multidisciplinaire richtlijn). Geraadpleegd op 13 november 2023, van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/persoonlijkheidsstoornissen/startpagina_-_persoonlijkheidsstoornissen.html
- Nelson, J. C., Delucchi, K., & Schneider, L. S. (2009). Anxiety does not predict response to antidepressant treatment in late life depression: results of a meta-analysis. International Journal of Geriatric Psychiatry, 24(5), 539-544. https://doi.org/10.1002/gps.2233
- Newton-Howes, G., Tyrer, P., Johnson, T., Mulder, R., Kool, S., Dekker, J., & Schoevers, R. (2014). Influence of personality on the outcome of treatment in depression: systematic review and meta-analysis. Journal of personality disorders, 28(4), 577-593. https://doi.org/10.1521/pedi_2013_27_070
- NICE. (2009). Depression in Adults with a Chronic Physical Health Problem: Regocnition and Management (Clinical guideline CG91). Geraadpleegd op 13 november 2023, van http://www.nice.org.uk/guidance/cg91
- NICE. (2018). Post Traumatic Stress Disorder (NICE guideline NG116). Geraadpleegd op 13 november 2023, van https://www.nice.org.uk/guidance/ng116
- NICE. (2022). Depression in Adults: Treatment and Management (NICE guideline NG222). Geraadpleegd op 13 november 2023, van https://www.nice.org.uk/guidance/ng222
- Nock, M. K., Hwang, I., Sampson, N. A., & Kessler, R. C. (2010). Mental disorders, comorbidity and suicidal behavior: results from the National Comorbidity Survey Replication. Molecular psychiatry, 15(8), 868-876. https://doi.org/10.1038/mp.2009.29
- Nunes, E. V., & Levin, F. R. (2004). Treatment of depression in patients with alcohol or other drug dependence: a meta-analysis. JAMA, 291(15), 1887-1896. https://doi.org/10.1001/jama.291.15.1887
- Oslin D. W. (2005). Treatment of late-life depression complicated by alcohol dependence. The American journal of geriatric psychiatry : official journal of the American Association for Geriatric Psychiatry, 13(6), 491-500. https://doi.org/10.1176/appi.ajgp.13.6.491
- Petrakis, I., Ralevski, E., Nich, C., Levinson, C., Carroll, K., Poling, J., Rounsaville, B., & VA VISN I MIRECC Study Group (2007). Naltrexone and disulfiram in patients with alcohol dependence and current depression. Journal of clinical psychopharmacology, 27(2), 160-165. https://doi.org/10.1097/jcp.0b13e3180337fcb
- Pettinati, H. M., Oslin, D. W., Kampman, K. M., Dundon, W. D., Xie, H., Gallis, T. L., Dackis, C. A., & O'Brien, C. P. (2010). A double-blind, placebo-controlled trial combining sertraline and naltrexone for treating co-occurring depression and alcohol dependence. The American journal of psychiatry, 167(6), 668-675. https://doi.org/10.1176/appi.ajp.2009.08060852
- Rayner, L., Price, A., Evans, A., Valsraj, K., Higginson, I. J., & Hotopf, M. (2010). Antidepressants for depression in physically ill people. The Cochrane database of systematic reviews, (3), CD007503. https://doi.org/10.1002/14651858.CD007503.pub2
- Richards D. (2011). Prevalence and clinical course of depression: a review. Clinical psychology review, 31(7), 1117-1125. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2011.07.004
- Riper, H., Andersson, G., Hunter, S. B., de Wit, J., Berking, M., & Cuijpers, P. (2014). Treatment of comorbid alcohol use disorders and depression with cognitive-behavioural therapy and motivational interviewing: a meta-analysis. Addiction (Abingdon, England), 109(3), 394-406. https://doi.org/10.1111/add.12441
- Ronconi, J. M., Shiner, B., & Watts, B. V. (2015). A Meta-Analysis of Depressive Symptom Outcomes in Randomized, Controlled Trials for PTSD. The Journal of nervous and mental disease, 203(7), 522-529. https://doi.org/10.1097/NMD.0000000000000322
- Rytwinski, N. K., Scur, M. D., Feeny, N. C., & Youngstrom, E. A. (2013). The co-occurrence of major depressive disorder among individuals with posttraumatic stress disorder: a meta-analysis. Journal of traumatic stress, 26(3), 299-309. https://doi.org/10.1002/jts.21814
- Schnurr, P. P., Lunney, J. J., and Sengupta, J. (2007). Comorbidity of PTSD and depression: implications for treatment. Journal of Traumatic Stress 20(2):309-318.
- Schouten, M. J. E., Christ, C., Dekker, J. J. M., Riper, H., Goudriaan, A. E., & Blankers, M. (2022). Digital Interventions for People With Co-Occurring Depression and Problematic Alcohol Use: A Systematic Review and Meta-Analysis. Alcohol and alcoholism (Oxford, Oxfordshire), 57(1), 113-124. https://doi.org/10.1093/alcalc/agaa147
- Simon, N., Robertson, L., Lewis, C., Roberts, N. P., Bethell, A., Dawson, S., & Bisson, J. I. (2021). Internet-based cognitive and behavioural therapies for post-traumatic stress disorder (PTSD) in adults. The Cochrane database of systematic reviews, 5(5), CD011710. https://doi.org/10.1002/14651858.CD011710.pub3
- Stein, D. J., Ipser, J. C., & Seedat, S. (2006). Pharmacotherapy for post traumatic stress disorder (PTSD). The Cochrane database of systematic reviews, 2006(1), CD002795. https://doi.org/10.1002/14651858.CD002795.pub2
- Weber, M., Schumacher, S., Hannig, W., Barth, J., Lotzin, A., Schäfer, I., Ehring, T., & Kleim, B. (2021). Long-term outcomes of psychological treatment for posttraumatic stress disorder: a systematic review and meta-analysis. Psychological medicine, 51(9), 1420-1430. https://doi.org/10.1017/S003329172100163X
- White, S. W., Simmons, G. L., Gotham, K. O., Conner, C. M., Smith, I. C., Beck, K. B., & Mazefsky, C. A. (2018). Psychosocial Treatments Targeting Anxiety and Depression in Adolescents and Adults on the Autism Spectrum: Review of the Latest Research and Recommended Future Directions. Current psychiatry reports, 20(10), 82. https://doi.org/10.1007/s11920-018-0949-0
- Wiethoff, K., Bauer, M., Baghai, T. C., Möller, H. J., Fisher, R., Hollinde, D., Kiermeir, J., Hauth, I., Laux, G., Cordes, J., Brieger, P., Kronmüller, K. T., Zeiler, J., & Adli, M. (2010). Prevalence and treatment outcome in anxious versus nonanxious depression: results from the German Algorithm Project. The Journal of clinical psychiatry, 71(8), 1047-1054. https://doi.org/10.4088/JCP.09m05650blu
- Williams, K., Brignell, A., Randall, M., Silove, N., & Hazell, P. (2013). Selective serotonin reuptake inhibitors (SSRIs) for autism spectrum disorders (ASD). The Cochrane database of systematic reviews, (8), CD004677. https://doi.org/10.1002/14651858.CD004677.pub3
- Wuthrich, V. M., Meuldijk, D., Jagiello, T., Robles, A. G., Jones, M. P., & Cuijpers, P. (2021). Efficacy and effectiveness of psychological interventions on co-occurring mood and anxiety disorders in older adults: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Geriatric Psychiatry, 36(6), 858-872. https://doi.org/10.1002/gps.5486
Evidence tabellen
Tabel 25.10 Menzenes et al. (2020). Narratieve GRADING psychosociale behandelingen van depressie bij co-morbiditeit ASS.
|
Uitkomsten |
Beschrijving van het effect |
Relatief effect |
Aantal deelnemers |
Certainty of the evidence |
Opmerkingen |
|
Depressiesymptomen bij CGT |
Effect was niet consistent tussen studies. 5 studies rapporteerde een significante vermindering, 2 studies vonden geen effect. |
- |
7 studies |
⊕◯◯◯ |
CGT lijkt nauwelijks te resulteren in een verschil in depressiesymptomen, het wetenschappelijke bewijs is zeer onzeker. |
|
Depressiesymptomen bij MBT |
Alle studies lieten een significante vermindering in depressie symptomen zien (9 weken/ 3 maanden follow-up) |
- |
3 studies |
⊕⊕◯◯ |
Mindfulness-based therapie lijkt te resulteren in een vermindering van depressiesymptomen. |
a. Uiteenlopende studie designs, waaronder case-series, 1 RCT, 2 non-RCTs en 2 single case studies.
b. Verschillende type CGT interventies die individueel of in een groepssetting werden gegeven.
c. Het betrof 1 open label studie, 1 non-RCT en 1 RCT.
Verantwoording
Beoordelingsdatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 01-03-2024
Algemene gegevens
Voor de Multidisciplinaire richtlijn Depressie (2013) zijn in het kader van de onderhavige richtlijnherziening nieuwe modules ontwikkeld. In deze modules wordt ingegaan op de beantwoording van uitgangsvragen bij actuele knelpunten in de praktijk van de zorg voor depressie. Uitzondering hierop vormen de modules Diagnostiek, Basisinterventies en eerste-stap interventies en Ondersteunende interventies, voor deze module heeft alleen een tekstrevisie plaatsgevonden.
Samenstelling werkgroep
De Multidisciplinaire richtlijn Depressie is ontwikkeld door de Werkgroep Depressie, in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) en Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).
De Werkgroep bestond uit: psychiaters, psychologen, verpleegkundig specialisten, een huisarts en ervaringsdeskundigen, welke door de respectievelijke beroepsverenigingen en patiëntenverenigingen werden afgevaardigd. Voorafgaande aan het ontwikkeltraject werden kennismakingsgesprekken gevoerd met verscheidene kandidaat-leden voor werkgroep deelname. Naast de Werkgroep waren enkele adviseurs betrokken, welke delen hebben meegeschreven en die werden gevraagd voorafgaand aan de commentaarfase schriftelijk te reageren op onderdelen van de concepttekst. Deze adviseurs konden tevens worden gevraagd om tijdens een werkgroep bijeenkomst mee te denken over een specifieke uitgangsvraag. De Werkgroep werd methodologisch, inhoudelijk en organisatorisch ondersteund door het technisch team van het Trimbos-instituut. Dit technisch team bestond uit een projectleider, redacteur/richtlijnontwikkelaar, informatiespecialist, literatuur reviewers, een notulist en projectassistenten. Onderstaande schema's geven een overzicht van de samenstelling van de Werkgroep, de adviseurs en het ondersteunend technisch team.
Leden Werkgroep
|
|
Naam |
Organisatie |
Beroepsvereniging |
|
1. |
Jan Spijker (voorzitter) |
Pro Persona |
Psychiater, NVvP |
|
2. |
Eric Ruhé (vicevoorzitter) |
Radboud UMC |
Psychiater, NVvP |
|
3. |
Claudi Bockting |
Amsterdam UMC |
Psycholoog, NIP |
|
3. |
Philip van Eijndhoven |
Radboud UMC |
Psychiater, NVvP |
|
4. |
Bart Groeneweg |
Depressievereniging |
Ervaringsdeskundige, MIND |
|
5. |
Rob Kok |
Parnassia |
Psychiater, NVvP |
|
6. |
Miranda Kurver |
NHG |
Huisarts, NHG |
|
7. |
Josephine van der Lande |
GGZ InGeest |
Verpleegkundig specialist, V&VN |
|
8. |
Nicoline Lous |
Depressievereniging |
Ervaringsdeskundige, MIND |
|
9. |
Catrien Reichart |
Curium-LUMC |
Psychiater, NVvP |
|
10. |
Marie-Louise Seelen |
PsyQ |
Verpleegkundig specialist, V&VN |
|
11. |
Marc Verbraak |
Pro Persona |
Psycholoog, NIP |
|
12. |
Christiaan Vinkers |
Amsterdam UMC en GGZ InGeest |
Psychiater, NVvP |
|
13. |
Yvonne Suijkerbuijk |
Amsterdam UMC/NVVG/UWV |
Verzekeringsarts, NVVG |
Adviseurs
|
Hoofdstuk |
Naam |
Organisatie |
Beroep |
|
Psychotherapie / stadiëring en profilering |
Ellen Driessen |
Pro Persona/ Radboud Universiteit |
GZ-psycholoog |
|
Psychotherapie / Jeugd |
Yvonne Stikkelbroek |
GGZ Oost-Brabant / Universiteit Utrecht |
Klinisch psycholoog |
|
Psychotherapie / Ouderen |
Arjan Videler |
GGZ Breburg |
Psychotherapeut, GZ-psycholoog |
|
Neuromodulatie
|
Ysbrand van der Werf |
A’dam UMC |
Neurowetenschapper |
|
Jeugd
|
Daan Creemers |
GGZ Oost-Brabant |
Klinisch psycholoog |
|
Jeugd
|
Fleur Velders |
UMC Utrecht |
Psychiater |
|
Ouderen
|
Gert-Jan Hendriks |
Pro Persona |
Psychiater |
|
Ouderen
|
Mardien Oudega |
GGZ InGeest |
Psychiater |
|
Ouderen
|
Angela Carlier |
Pro Persona |
Psychiater |
|
Ouderen |
Hans Jeuring |
UMCG |
Psychiater
|
|
Vaktherapie
|
Sonja Aalbers |
NHL Stenden |
Muziektherapeut |
|
Vaktherapie
|
Cees Boerhout |
Windesheim / Lentis |
Psychomotorisch therapeut |
|
Arbeidsgerichte zorg
|
Jeroen Roggekamp |
Zelfstandige |
Maatschappelijk werker / systeemtherapeut |
|
Arbeidsgerichte zorg |
Marjolein Bastiaansen |
Radboud UMC |
Bedrijfsarts |
|
Organisatie van de zorg voor depressie |
Bea Tiemens |
ProPersona |
|
Methodologische, inhoudelijke en organisatorische ondersteuning
|
Naam |
Ondersteuning |
|
Nicole van Erp / Piet Post |
Projectleider, Trimbos-instituut |
|
Jolanda Meeuwissen |
Redacteur en richtlijnontwikkelaar, Trimbos-instituut |
|
Egbert Hartstra |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Matthijs Oud |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Elena Vos |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Erika Papazoglou |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Bram Zwanenburg |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Lex Hulsbosch |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Beatrix Vogelaar |
Reviewer, Trimbos-instituut |
|
Rikie Deurenberg |
Informatiespecialist, namens Trimbos-instituut |
|
Chris van der Grinten / Jannita Paters |
Notulist, namens Trimbos-instituut |
|
Joyce Huls / Nelleke van Zon / Isa Reijgersberg |
Projectassistent, Trimbos-instituut |
In totaal kwam de Werkgroep Depressie voorafgaand aan de commentaarfase 10 keer bijeen in de periode november 2020 - april 2023. In deze periode werden de stappen van de methodiek voor evidence-based richtlijnontwikkeling (EBRO) doorlopen. De informatiespecialist verrichtte in overleg met de werkgroepleden op systematische wijze literatuuronderzoek en de reviewers maakten per uitgangsvraag een selectie in de gevonden onderzoeken (zie voor informatie over de zoekstrategie en de selectiecriteria: het reviewprotocol). De reviewers beoordeelden de kwaliteit en inhoud van de aldus verkregen literatuur en verwerkten deze per uitgangsvraag in evidence-tabellen, GRADE-profielen, beschrijvingen van de wetenschappelijke onderbouwing en wetenschappelijke (gewogen) conclusies (per module beschreven onder “Onderbouwing”). Leden van de Werkgroep gingen op basis van de gevonden literatuur met elkaar in discussie over praktijkoverwegingen (per module beschreven onder “Overwegingen”) en aanbevelingen (per module beschreven onder “Aanbevelingen”). De werkgroepleden schreven samen met het technisch team van het Trimbos-instituut de concepttekst, welke ter becommentariëring openbaar is gemaakt. De ontvangen commentaren worden verwerkt in een commentaartabel, die tijdens een werkgroep bijeenkomst wordt besproken. Na het doorvoeren van op deze bijeenkomst voorgestelde wijzigingen wordt de definitieve richtlijn aan de opdrachtgever aangeboden.
Methode ontwikkeling
Evidence based
Werkwijze
EBRO-methode voor wetenschappelijke onderbouwing
Deze multidisciplinaire richtlijn is ontwikkeld volgens de methodiek van evidence-based richtlijnontwikkeling (EBRO). Hierbij werd de GRADE-methodiek toegepast. Er zijn ook hoofdstukken overgenomen vanuit de vorige versie van de MDR Depressie (2013). Hierin zijn conclusies gebaseerd op de ‘levels of evidence’.
Levels of evidence
Bij ‘levels of evidence’ krijgt een individuele publicatie een mate van bewijskracht toegekend. Vervolgens wordt er naar alle bewijskracht over een onderwerp gekeken en kort samengevat in een conclusie, met daarbij een niveau van bewijs. Zie hieronder voor de indeling van bewijskracht en de verschillende conclusieniveaus.
Indeling van de literatuur naar de mate van bewijskracht
|
Voor artikelen betreffende preventie of therapie |
|
|
A1 |
systematische reviews die tenminste enkele onderzoeken van A2-niveau betreffen, waarbij de resultaten van afzonderlijke onderzoeken consistent zijn |
|
A2 |
gerandomiseerd vergelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit (gerandomiseerde, dubbelblind gecontroleerde trials) van voldoende omvang en consistentie |
|
B |
gerandomiseerde klinische trials van matige kwaliteit of onvoldoende omvang of ander vergelijkend onderzoek (niet-gerandomiseerd, vergelijkend cohortonderzoek, patiënt-controle-onderzoek) |
|
C |
niet-vergelijkend onderzoek |
|
D |
mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
|
Voor artikelen betreffende diagnostiek |
|
|
A1 |
onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten bij een prospectief gevolgde goed gedefinieerde patiëntengroep met een tevoren gedefinieerd beleid op grond van de te onderzoeken testuitslagen, of besliskundig onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten, waarbij resultaten van onderzoek van A2-niveau als basis worden gebruikt en voldoende rekening wordt gehouden met onderlinge afhankelijkheid van diagnostische tests |
|
A2 |
onderzoek ten opzichte van een referentietest, waarbij van tevoren criteria zijn gedefinieerd voor de te onderzoeken test en voor een referentietest, met een goede beschrijving van de test en de onderzochte klinische populatie; het moet een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten betreffen, er moet gebruikgemaakt zijn van tevoren gedefinieerde afkapwaarden en de resultaten van de test en de 'gouden standaard' moeten onafhankelijk zijn beoordeeld. Bij situaties waarbij multipele, diagnostische tests een rol spelen, is er in principe een onderlinge afhankelijkheid en dient de analyse hierop te zijn aangepast, bijvoorbeeld met logistische regressie |
|
B |
vergelijking met een referentietest, beschrijving van de onderzochte test en populatie, maar niet de kenmerken die verder onder niveau A staan genoemd |
|
C |
niet-vergelijkend onderzoek |
|
D |
mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
|
Niveau van de conclusies |
|
|
1 |
gebaseerd op minimaal 1 systematische review (A1) of tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau A1 of A2 |
|
2 |
gebaseerd op tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau B |
|
3 |
gebaseerd op 1 onderzoek van niveau A2 of B of onderzoek(en) van niveau C |
|
4 |
gepubliceerde mening van deskundigen of mening van de werkgroepleden |
GRADE-methodiek
Sinds de introductie van de GRADE-methodiek in 2004 werd dit wereldwijd al snel de methode van voorkeur om wetenschappelijk bewijs te graderen ten behoeve van richtlijnontwikkeling (Guyatt et al., 2008), inclusief deze richtlijn. De GRADE-methodiek gaat er van uit dat de zekerheid van het wetenschappelijk bewijs uit randomized controlled trials (RCT’s) in beginsel hoog is vanwege de, mits goed uitgevoerd, kleine kans op vertekening (bias). In geval van observationele (niet gerandomiseerde) studies is de uitgangspositie van de zekerheid van bewijs laag. De zekerheid van het bewijs per uitkomstmaat wordt, behalve door de methodologische kwaliteit van de individuele onderzoeken, ook bepaald door andere factoren, zoals de mate van consistentie van de gevonden resultaten uit de verschillende onderzoeken en de precisie van de gevonden uitkomst (zie tabel 1.1). Bij observationeel onderzoek kan het bewijs in bepaalde gevallen omhoog worden gegradeerd.
Tabel 1.1 GRADE: Factoren voor downgraden en upgraden 1
|
|
We downgraden de zekerheid van bewijs van studies met een hoge uitgangspositie (RCT’s), bij: |
|
We upgraden de zekerheid van bewijs van observationele studies bij: |
|
|
||
|
|
||
|
|
||
|
|
||
|
|
||
1. De zekerheid van het bewijs (zeer laag, laag, matig en hoog) verwijst naar de mate van vertrouwen dat men heeft in de schatting van het effect van een behandeling.
Bij de beoordeling van het wetenschappelijke bewijs ten aanzien van bovenstaande factoren werd uitgegaan van ‘Grade guidelines’, zoals ook te raadplegen in het ‘Grade handbook’ (Guyatt et al., 2013; Handbook for grading the quality of evidence and the strength of recommendations using the GRADE approach).
Legenda GRADE
Na vaststelling van het niveau van bewijs wordt dit in de bijbehorende conclusies als volgt verwoord:
|
Zekerheid |
Symbolen |
|
Signaalwoorden |
|
Hoog |
⊕⊕⊕⊕ |
“Het is aangetoond dat…” |
geeft, heeft (een effect), resulteert in |
|
Redelijk |
⊕⊕⊕◯ |
“Het is aannemelijk...” |
waarschijnlijk |
|
Laag |
⊕⊕◯◯ |
“Er zijn aanwijzingen…” |
zou kunnen, lijkt, suggereert |
|
Zeer laag |
⊕◯◯◯ |
“Het is onzeker, maar er zijn aanwijzingen dat…” |
onzeker |
Van bewijs naar aanbevelingen: Overwegingen
Naast het wetenschappelijk bewijs bepalen enkele andere factoren mede of een instrument of behandeling wordt aanbevolen. In de teksten van de vorige richtlijn-versies werd dit onder “Overige Overwegingen” beschreven.
Mee te wegen factoren om te bepalen of een instrument of behandeling wordt aanbevolen:
|
1. Kwaliteit van bewijs Hoe hoger de algehele kwaliteit van het bewijs, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een sterke (positieve of negatieve) aanbeveling. |
|
2. Balans tussen gewenste en ongewenste effecten Hoe groter het verschil is tussen de gewenste en ongewenste effecten, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een sterke (positieve of negatieve) aanbeveling. Hoe kleiner dit verschil of hoe meer onzekerheid over de grootte van het verschil, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een conditionele aanbeveling. Toelichting:
|
|
3. Patiëntenperspectief Hoe groter de uniformiteit in waarden en voorkeuren van patiënten bij het afwegen van de voor- en nadelen van een interventie, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een sterke (positieve of negatieve) aanbeveling. |
|
4. Professioneel perspectief Hoe groter de uniformiteit in waarden en voorkeuren van professionals ten aanzien van de toepasbaarheid van een interventie, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een sterke (positieve of negatieve) aanbeveling. Toelichting:
|
|
5. Middelenbeslag Hoe minder middelen er worden gebruikt (m.a.w. hoe lager de kosten van een interventie zijn vergeleken met de beschouwde alternatieven en andere kosten gerelateerd aan de interventie), des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een sterke aanbeveling. Hoe meer onzekerheid over het middelenbeslag, des te waarschijnlijker wordt een conditionele aanbeveling. |
|
6. Organisatie van zorg Hoe meer onzekerheid of de geëvalueerde interventie daadwerkelijk op landelijke schaal toepasbaar is, des te waarschijnlijker wordt het formuleren van een conditionele aanbeveling. Toelichting:
|
Formulering van aanbevelingen
Afhankelijk van deze factoren kun je een instrument of behandeling wel of niet aanbevelen. We maken daarbij onderscheid tussen zwakke en sterke aanbevelingen. In het geval van een sterke aanbeveling zou je behandeling X voor alle patiënten met Y willen aanbevelen. Bij een zwakke aanbeveling is dit bijvoorbeeld afhankelijk van de voorkeuren van de patiënt in kwestie. Het is belangrijk in deze sectie expliciet te vermelden op grond waarvan een behandeling wel of niet wordt aanbevolen en ook waarom die aanbeveling zwak of sterk zou moeten zijn.
Voor de formulering van ‘sterke’ (onvoorwaardelijke) en ‘zwakke’ (voorwaardelijke) aanbevelingen is de volgende indeling aangehouden (zie tabel 1.2):
Tabel 1.2 GRADE Voorkeursformulering sterke / zwakke aanbevelingen
|
Gradering aanbeveling |
Betekenis |
Voorkeursformulering* |
|
STERK VOOR |
De voordelen zijn groter dan de nadelen voor bijna alle patiënten. Alle of nagenoeg alle geïnformeerde patiënten zullen waarschijnlijk deze optie kiezen. |
We bevelen [interventie] aan. |
|
ZWAK VOOR |
De voordelen zijn groter dan de nadelen voor een meerderheid van de patiënten, maar niet voor iedereen. De meerderheid van geïnformeerde patiënten zal waarschijnlijk deze optie kiezen. |
Overweeg [interventie], bespreek de voor- en nadelen). |
|
ZWAK TEGEN |
De nadelen zijn groter dan de voordelen voor een meerderheid van de patiënten, maar niet voor iedereen. De meerderheid van geïnformeerde patiënten zal waarschijnlijk deze optie kiezen. |
Wees terughoudend met [interventie], bespreek de voor- en nadelen). |
|
STERK TEGEN |
De nadelen zijn groter dan de voordelen voor bijna alle patiënten. Alle of nagenoeg alle geïnformeerde patiënten zullen waarschijnlijk deze optie kiezen. |
We bevelen [interventie] niet aan. |
* Het gaat hier om voorkeursaanbevelingen, deze kunnen in een enkele geval afwijken. Voor bepaalde hoofdstukken is GRADE niet toegepast (bijv. Organisatie van zorg) daar zijn uit praktisch oogpunt ook de aanbevelingen niet volgens GRADE.
Leeswijzer
Klachten of symptomen die horen bij een depressieve stoornis (depressie) noemen we ‘depressieklachten’ of ‘depressiesymptomen’. Met ‘depressieve klachten’ bedoelen we stemmingsklachten waar iemand hinder van ondervindt, waarbij niet wordt voldaan aan de DSM-criteria voor een depressieve stoornis (depressie).
Als we spreken van een depressieve stoornis of depressie wordt een unipolaire depressieve stoornis bedoeld, al dan niet chronisch, en inclusief de persisterende depressieve stoornis. Behalve van ‘(psychische/depressieve) stoornis’ spreken we in deze richtlijn, rechtdoende aan het patiëntenperspectief, bij voorkeur van ‘aandoening’.
Met kinderen en adolescenten bedoelen we kinderen van 8 tot 12 jaar en adolescenten van 12 tot 18 jaar. Met jongvolwassenen bedoelen we volwassenen van 18 tot 25 jaar. Met volwassenen bedoelen we mensen van 25 tot 60 jaar. Met ouderen bedoelen we oudere volwassenen van 60 jaar en ouder.
Metapsy
Tijdens de ontwikkeling van deze richtlijn is gebruik gemaakt van metapsy.org. Metapsy is een onderzoeksinitiatief van de Vrije Universiteit Amsterdam, onder leiding van professor Pim Cuijpers. Het hoofddoel van Metapsy is het verschaffen van toegang tot een meta-analytische database van klinische studies die de effecten van psychologische interventies, zoals psychotherapie, preventieve interventies en psychoeducatie, op diverse psychische aandoeningen en geestelijke gezondheidsproblemen onderzoeken.
Metapsy bevat twee R-pakketten waarmee met behulp van klinische variabelen van interesse (PICO) een meta-analyse kan worden uitgevoerd en waarbij alle relevante informatie om tot een GRADE conclusie te komen over de effecten van psychotherapie op depressieve symptomen wordt gepresenteerd in een (pdf) rapport of online zijn te bekijken.
Zoekverantwoording
PICO
|
Patients |
Patiënten met een depressieve stoornis (major depressieve stoornis, MDS) in combinatie met angststoornis (of hoge score op angst-schaal) |
|
Intervention |
|
|
Control |
|
|
Outcome |
|
Zoekstrategie medline
Database: Ovid MEDLINE(R) ALL <1946 to July 23, 2021>
Search Strategy:
--------------------------------------------------------------------------------
1 exp depressive disorder/ (113694)
2 Depression/ (130261)
3 (depressi* or depressed).tw,kw. (476283)
4 (dysthymi* or distress*).tw,kw. (140773)
5 (mood? or mental health or ((emotion* or psychological) adj trauma*)).tw,kf. (252336)
6 "common mental disorder*".tw,kf. (2985)
7 or/1-6 (795885)
8 Stress Disorders, Post-Traumatic/ (35358)
9 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).tw,kf. (32697)
10 (or/8) or 9 (46626)
11 exp anxiety disorders/ or exp obsessive-compulsive disorder/ or panic disorder/ or phobic disorders/ or phobia, social/ (82768)
12 Hypochondriasis/ (2329)
13 ((panic adj1 disorder?) or ptsd or (anxiety adj1 neurosis) or (anxiety adj neuros?s) or (acute adj1 stress adj1 disorder*) or (anxiety adj1 neuros*) or (stress adj1 disorder?) or (generalized adj1 anxiety adj1 disorder*)).tw,kf. (54117)
14 or/11-13 (125735)
15 (unipolar adj3 depress*).ti,kw. (1500)
16 limit 15 to medline (1370)
17 7 and unipolar.tw,kw. (6333)
18 14 and 17 (395)
19 from 18 keep 61,69,72,78,108,111,116,119,122-123,126,128-130,137,153,169,173,199,206 (20)
20 "spijker$".fc_auts. and "advice".fc_titl. (1)
21 "weitz$".fc_auts. and "effects of psychotherapy".fc_titl. (1)
22 "16".fc_issue. and "46".fc_vol. and "2016".fc_pubyr. and "3451".fc_pg. (1)
23 "12".fc_issue. and "73".fc_vol. and "Sherbourne$".fc_auts. and "2012".fc_pubyr. (1)
24 "11".fc_issue. and "31".fc_vol. and "2014".fc_pubyr. and "934".fc_pg. (1)
25 "1".fc_issue. and "24".fc_vol. and "schaffer$".fc_auts. and "2012".fc_pubyr. and "6".fc_pg. (1)
26 "40".fc_vol. and "newby$".fc_auts. and "2015".fc_pubyr. (1)
27 or/20-26 (7)
28 Mood Disorders/ (14947)
29 7 or 28 (800582)
30 14 and 29 (53195)= depressie + angststoornissen
31 from 27 keep 1-7 (7)
32 Comorbidity/ (116607)
33 (comorbidit* or co-morbid* or co-occur* or relationsh* or associat* or correlat* or together).tw,kw. (7545270)
34 32 or 33 (7580671)
35 30 and 34 (31957)=depressie + angststoornissen + comorbidity
36 31 and 35 (5)
37 31 not 36 (2)
38 (therap* adj3 anxiety adj3 "on depression").tw. (11)
39 (transdiagnostic adj3 treat* adj3 depressi* adj3 anxiety).tw,kw. (9)
40 "*Transdiagnostic".kw. (633)
41 "filter medline systematic reviews".ti. (0)
42 meta analysis.pt. (137964)
43 (meta-anal$ or metaanal$).tw,kf. (209530)
44 (systematic$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (236547)
45 (quantitativ$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (10764)
46 (methodologic$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (13351)
47 medline.tw. and review.pt. (84166)
48 (pooled adj3 analy*).tw,kf. (23175)
49 "cochrane$".fc_jour. (15447)
50 or/42-49 (415867)
51 30 and 34 and 50 (1292)= depressie + angststoornissen + SR
52 Outcome Assessment, Health Care/ (76834)
53 treatment outcome/ (1042478)
54 (efficac* or effective or optimi?e).tw,kw. (2353115)
55 "Quality of Life"/ (216807)
56 Return to Work/ (3005)
57 or/52-56 (3322853)= outcome
58 51 and 57 (499)= depressie + angststoornissen + SR + outcome
59 th.fs. (1959060)
60 dt.fs. (2351243)
61 58 and (59 or 60) (325)
62 exp *depressive disorder/ (89092)
63 *Depression/ (79277)
64 (depressi* or depressed).ti,kw. (177643)
65 (dysthymi* or distress*).ti,kw. (33103)
66 (mood? or mental health or ((emotion* or psychological) adj trauma*)).ti,kw. (89278)
67 "common mental disorder*".ti,kw. (1186)
68 *Mood Disorders/ (9300)
69 or/62-68 (328656)= depressie focus
70 61 and 69 (130)=comorbidity + angst + depressie focus
71 7 and 27 (7)
72 "lamers$".fc_auts. and "comorbidity patterns".fc_titl. and "2011".fc_pubyr. (1)
73 7 and (8 or 9) (21896)
74 34 and 73 (13554)=comorbidity + depressie + PTSD
75 50 and 74 (625)
76 (dutch or english or german).la. (29051841)
77 75 and 76 (617)
78 "depressie vb in cochrane".ti. (0)
79 "Psychological therapies versus antidepressant medication, alone and in combination for depression in children and adolescents".fc_titl. (2)
80 "cognitive and behavioural therapies versus treatment as usual for depression ".fc_titl. (3)
81 from 80 keep 3 (1)
82 "Switching to another SSRI or to venlafaxine with or without cognitive behavioral therapy for adolescents with SSRI-resistant depression: the TORDIA randomized controlled trial".fc_titl. (1)
83 "The effectiveness of SPARX, a computerised self help intervention for adolescents seeking help for depression: randomised controlled non-inferiority ".fc_titl. (1)
84 "Evidence Base Update of Psychosocial Treatments for Child and Adolescent Depression".fc_titl. (1)
85 "Psychological therapies for treatment-resistant depression in adults".fc_titl. (1)
86 (activation adj1 therap*).ti. (174)
87 from 86 keep 15 (1)
88 "P voor depressie".ti. (0)
89 "P voor depressie conform recente cochrane reviews".ti. (0)
90 Depression/ (130261)
91 exp depressive disorder/ (113694)
92 (depressi* or depressed).tw,kw. (476283)
93 (dysthymi* or distress*).tw,kw. (140773)
94 (mood? or mental health or ((emotion* or psychological) adj trauma*)).tw,kf. (252336)
95 "common mental disorder*".tw,kf. (2985)
96 or/90-95 (795885)
97 (dutch or german or english).la. (29051841)
98 96 and 97 (751424)
99 "onderdeel psychotherapie".ti. (0)
100 exp behavior therapy/ or exp cognitive behavioral therapy/ (80375)
101 (behavio* adj2 (therapy or activatio*)).tw,kw. (27106)
102 (social adj2 skill? adj2 training).tw. (1101)
103 (social adj2 skill? adj2 training).kf. (80)
104 (relaxation adj2 therap*).tw,kf. (1079)
105 ((Cognitive or emotive or Problem?solving or "self control") adj2 therap*).tw. (23106)
106 ((Cognitive or emotive or Problem?solving or "self control") adj2 therap*).kf. (5609)
107 "Third‐wave CBT".tw. (0)
108 Mindfulness/ (4252)
109 (mindfulness adj2 therap*).tw,kw. (596)
110 "Acceptance and commitment therapy".tw,kw. (1191)
111 "Extended behavioural activation".tw. (4)
112 ("'third wave CBT or compassionate mind training or functional analytic psychotherapy" or "meta-cognitive therapy" or "dialectical behaviour therapy").tw,kw. (208)
113 "meta-cognitive therapy".tw,kw. (12)
114 interpersonal psychotherapy/ or psychotherapy, psychodynamic/ or psychotherapy, rational-emotive/ (890)
115 Motivational Interviewing/ (2133)
116 exp Psychotherapy/ (203789)
117 or/100-115 (99310)
118 98 and 117 (24773)=depressie + talen +psychotherapie
119 "filter medline systematic reviews".ti. (0)
120 meta analysis.pt. (137964)
121 (meta-anal$ or metaanal$).tw,kf. (209530)
122 (systematic$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (236547)
123 (quantitativ$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (10764)
124 (methodologic$ adj10 (review$ or overview$)).tw,kf. (13351)
125 medline.tw. and review.pt. (84166)
126 (pooled adj3 analy*).tw,kf. (23175)
127 "cochrane$".fc_jour. (15447)
128 or/120-127 (415867)
129 118 and 128 (2407)= depressie + talen +psychotherapie + SR
130 *Depression/ (79277)
131 exp *depressive disorder/ (89092)
132 (depressi* or depressed).ti,kw. (177643)
133 (dysthymi* or distress*).ti,kw. (33103)
134 (mood? or mental health or ((emotion* or psychological) adj trauma*)).ti,kw. (89278)
135 "common mental disorder*".ti,kw. (1186)
136 or/130-135 (323690)
137 "P depressie focus".ti. (0)
138 129 and 136 (1183)= depressie + talen +psychotherapie + depressie focus
139 meta-analysis/ (137964)
140 meta?analy*.tw,kw. (40324)
141 139 or 140 (153501)
142 138 and 141 (532)= meta + depressie + focus depressie + talen +psychotherapie
143 Placebos/ (35582)
144 Waiting Lists/ (12696)
145 "treatment as usual".tw,kw. (4856)
146 (placebo? or (waiting adj2 list?)).tw,kw. (238489)
147 or/143-146 (264624)= outcome
148 exp Antidepressive Agents/tu (53901)
149 (antidepressiv* adj1 (agent? or drug?)).tw,kw. (1139)
150 exp "serotonin and noradrenaline reuptake inhibitors"/ or exp serotonin uptake inhibitors/ (46107)
151 ("serotonin and noradrenaline reuptake inhibitors" or "serotonin and noradrenaline uptake inhibitors" or "serotonin and norepinephrine reuptake inhibitors" or "serotonin and norepinephrine uptake inhibitors").tw,kw. (1206)
152 Citalopram/ (5031)
153 escitalopram/ (5031)
154 fluoxetine/ (9382)
155 fluvoxamine/ (1884)
156 paroxetine/ (4025)
157 sertraline/ (3172)
158 or/152-157 (21064)
159 desvenlafaxine/ (319)
160 duloxetine/ (1655)
161 venlafaxine/ (2653)
162 159 or 160 or 161 (4368)
163 (citalopram or escitalopram or fluoxetine or fluvoxamine or paroxetine or sertraline or desvenlafaxine or duloxetine or venlafaxine).tw,kw. (31586)
164 Neurotransmitter Uptake Inhibitors.rn. (1202)
165 Antidepressive Agents.rn. (45266)
166 or/148-165 (106970)= medicatie
167 142 and 166 (61)= meta + depressie + focus depressie + talen +psychotherapie + medicatie
168 138 and 166 (174)= depressie + talen + psychotherapie + depressie focus + medicatie
169 168 (174)
170 limit 169 to yr="2010 -Current" (115)
171 96 and 117 and 166 and 128 (270)
172 exp Psychiatric Status Rating Scales/ (85645)
173 "hamilton rating scale".tw. (3627)
174 "HAMD-17".kw. (5)
175 (depression adj3 rating?).tw. (15213)
176 173 or 174 or 175 (15543)
177 172 or 176 (95866)
178 96 and 117 and 128 and 177 (87)
179 limit 178 to yr="2010 -Current" (70)=depressie +psychotherapie + SR + outcome
180 147 and 179 (18)
181 147 and 171 (75)
182 limit 181 to yr="2010 -Current" (59)
183 "initial treatment".tw,kw. (24424)
184 96 and 117 and 166 and 128 and 183 (7)
185 "Severity of Illness Index"/ (257584)
186 (depressi* adj3 severity).tw,kw. (12070)
187 176 or 185 or 186 (278911)= outcome
188 96 and 117 and 166 and 187 and 128 (40)=
189 from 170 keep 1-108 (108)= )= depressie + talen +psychotherapie + depressie focus + medicatie vanaf 2010 + outcome
190 from 180 keep 1-17 (17)
191 from 184 keep 1-7 (7)
192 from 188 keep 1-39 (39)
193 96 and 117 and 128 and 187 (169)
194 193 (169)
195 limit 194 to yr="2010 -Current" (138)
196 195 and 136 (92)
197 117 or 166 (201482)
198 77 and 197 (99)= depressie + PTSD
199 from 72 keep 1 (1)
200 from 198 keep 14 (1)
201 exp Autism Spectrum Disorder/ (33685)
202 (autism or autistic or asperger*).ti,kw. (39104)
203 201 or 202 (46203)
204 7 and (166 or 117) and 97 and 203 and 50 (27)
205 136 and 204 (13)
206 "Anxiety and Depression Reduction as Distal Outcomes of a College Transition Readiness Program for Adults with Autism.".fc_titl. (1)
207 "Treatment of depression in individuals with autism spectrum disorder: a systematic review.".fc_titl. (0)
208 "menezes$".fc_auts. and "autis*".fc_titl. (6)
209 "Psychosocial treatments targeting anxiety and depression in adolescents and adults on the autism spectrum".fc_titl. (1)
210 7 and 97 and (34 or 40) and 203 (1924)
211 210 and 50 and (166 or 117) (17)= SR depressie en autisme
Embase strategie
Database: Embase <1974 to 2021 July 23>
Search Strategy:
--------------------------------------------------------------------------------
1 "PP BV emb20210625 comorbid".ti. (0)
2 exp depression/ (510112)
3 (depressi* or depressed).tw,kw. (643894)
4 (depressi* or depressed).ti,kw. (246221)
5 (dysthymi* or distress*).ti,kw. (52462)
6 "common mental disorder*".ti,kw. (1335)
7 exp *depression/ (220803)
8 4 or 5 or 6 or 7 (364778)
9 "depressie focus".ti. (0)
10 exp anxiety disorder/ (263775)
11 exp *anxiety disorder/ (113912)
12 ((panic adj1 disorder?) or ptsd or (anxiety adj1 neurosis) or (anxiety adj neuros?s) or (acute adj1 stress adj1 disorder*) or (anxiety adj1 neuros*) or (stress adj1 disorder?) or (generalized adj1 anxiety adj1 disorder*)).tw,kw. (70296)
13 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).tw,kw. (42903)
14 ((panic adj1 disorder?) or ptsd or (anxiety adj1 neurosis) or (anxiety adj neuros?s) or (acute adj1 stress adj1 disorder*) or (anxiety adj1 neuros*) or (stress adj1 disorder?) or (generalized adj1 anxiety adj1 disorder*)).ti,kw. (40917)
15 11 or 13 or 14 (132710)
16 "angststoornissen focus".ti. (0)
17 8 and 15 (32705)
18 comorbidity/ (305386)
19 comorbidity assessment/ (2306)
20 (comorbidit* or co-morbid* or co-occur* or relationsh* or associat* or correlat* or together).tw,kw. (9947697)
21 (therap* adj3 anxiety adj3 "on depression").tw. (15)
22 (transdiagnostic adj3 treat* adj3 depressi* adj3 anxiety).tw,kw. (6)
23 (unipolar adj3 depress*).tw,kw. (6781)
24 or/18-22 (10024234)
25 8 and 15 and 24 (21021)
26 exp psychotherapy/ (262296)
27 exp antidepressant agent/ (490273)
28 25 and (26 or 27) (3523)
29 "emb SR filter".ti. (0)
30 meta analysis/ (220631)
31 "systematic review"/ (305324)
32 (meta-analy$ or metaanaly$).tw,kw. (272715)
33 (systematic$ adj4 (review$ or overview$)).tw,kw. (289227)
34 (quantitativ$ adj5 (review? or overview?)).tw,kw. (6164)
35 (methodologic adj5 (overview? or review?)).tw,kw. (405)
36 (review$ adj3 (database? or medline or embase or cinahl)).tw,kw. (31970)
37 (pooled adj3 analy$).tw,kw. (35105)
38 (extensive adj3 review$ adj3 literature).tw,kw. (4136)
39 (meta or synthesis or (literature adj8 database?) or extraction).tw,kw. (1583821)
40 review.pt. (2761867)
41 39 and 40 (185502)
42 or/30-38,41 (659699)
43 "Quality of Life"/ (515753)
44 Return to Work/ (7410)
45 (outcome or (quality adj2 life) or (return adj2 work)).ti,kw. (455362)
46 outcome assessment/ or exp treatment outcome/ (1823932)
47 (efficac* or effective or optimi?e).tw,kw. (3214351)
48 ("treatment as usual" or "usual care").tw,kw. (32515)
49 or/43-48 (5132281)
50 28 and 42 and 49 (191)
51 (dutch or english or german).la. (32411008)
52 50 and 51 (191)
53 from 52 keep 1-187 (187)
54 "spijker$".fc_auts. and "advice".fc_titl. (1)
55 50 and 54 (0)
56 28 and 54 (1)
57 "weitz$".fc_auts. and "effects of psychotherapy".fc_titl. (1)
58 52 and 57 (0)
59 2 or 3 or 5 or 6 (851714)
60 10 or 12 or 13 (272539)
61 24 and 59 and 60 (74953)
62 42 and 51 and 61 (3733)
63 57 and 62 (1)
64 49 and 62 (1853)
65 30 or 32 (317299)
66 64 and 65 (904)
67 exp *depression/dt (54601)
68 exp *depression/th (25547)
69 67 or 68 (69508)
70 66 and 69 (149)
71 *comorbidity/ (19168)
72 (comorbidit* or co-morbid* or co-occur* or relationsh* or associat* or correlat* or together).ti,kw. (1793006)
73 21 or 22 or 71 or 72 (1795811)
74 66 and 73 (122)
75 posttraumatic stress disorder/ (66167)
76 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).tw,kw. (42903)
77 75 or 76 (71261)
78 28 and 42 and 77 (73)=depressie + behandeling + SR + PTSD
79 *posttraumatic stress disorder/ (33566)
80 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).ti,kw. (21066)
81 79 or 80 (38497)
82 78 and 81 (35)= depressie + behandeling + SR + PTSD focus
83 exp autism/ (77132)
84 (autism or autistic or asperger*).ti,kw. (51747)
85 83 or 84 (82116)
86 18 or 19 or 20 (10024223)
87 8 and 42 and 51 and 85 (126)
88 86 and 87 (79)
89 autism/co, dm, dr, dt, rh, si, su, th [Complication, Disease Management, Drug Resistance, Drug Therapy, Rehabilitation, Side Effect, Surgery, Therapy] (9088)
90 88 and 89 (12)
91 "Treatment of depression in individuals with autism spectrum disorder".fc_titl. (1)
92 85 and 91 (1)
93 8 and 92 (1)
94 86 and 93 (1)
95 42 and 94 (1)
96 8 and 42 and 85 and 86 (82)= P depressie focus + SR +autisme +comorbiditeit
Psycinfo
Database: APA PsycInfo <1806 to July Week 3 2021>
Search Strategy:
--------------------------------------------------------------------------------
1 "psycinfo depression comorbidity".ti. (0)
2 Depression/ (26147)
3 major depression/ or anaclitic depression/ or dysthymic disorder/ or endogenous depression/ or atypical depression/ or reactive depression/ or recurrent depression/ or treatment resistant depression/ (135728)
4 (depress* or dysthymi* or "affective disorder*" or "affective symptom*").ti,id. (181096)
5 *Depression/ (20014)
6 *major depression/ or *anaclitic depression/ or *dysthymic disorder/ or *endogenous depression/ or *atypical depression/ or *reactive depression/ or *recurrent depression/ or *treatment resistant depression/ (111127)
7 4 or 5 or 6 (186064)
8 exp Generalized Anxiety Disorder/ or exp Anxiety Disorders/ or exp Anxiety/ (125507)
9 disease course/ or exp prognosis/ (20710)
10 ((panic adj1 disorder?) or ptsd or (anxiety adj1 neurosis) or (anxiety adj neuros?s) or (acute adj1 stress adj1 disorder*) or (anxiety adj1 neuros*) or (stress adj1 disorder?) or (generalized adj1 anxiety adj1 disorder*)).tw,id. (62600)
11 anxiety/ (66383)
12 exp posttraumatic stress disorder/ (35220)
13 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).tw,id. (39783)
14 exp *Generalized Anxiety Disorder/ or exp *Anxiety Disorders/ or exp *Anxiety/ (100939)
15 ((panic adj1 disorder?) or ptsd or (anxiety adj1 neurosis) or (anxiety adj neuros?s) or (acute adj1 stress adj1 disorder*) or (anxiety adj1 neuros*) or (stress adj1 disorder?) or (generalized adj1 anxiety adj1 disorder*)).ti,id. (42103)
16 *anxiety/ (46980)
17 exp *posttraumatic stress disorder/ (30196)
18 ("post traumatic stress disorder" or "post-traumatic stress disorder" or (post-traum* adj2 neuros*) or ptsd).ti,id. (20423)
19 or/14-18 (135769)
20 7 and 19 (22279)
21 comorbidity/ (34865)
22 (comorbidit* or co-morbid* or co-occur* or relationsh* or associat* or correlat* or together).tw,id. (1765983)
23 (therap* adj3 anxiety adj3 "on depression").tw,id. (8)
24 (transdiagnostic adj3 treat* adj3 depressi* adj3 anxiety).tw,id. (7)
25 or/21-24 (1770851)
26 20 and 25 (14224)
27 exp drug therapy/ (150437)
28 exp psychotherapy/ (208903)
29 (treat* or therap*).ti,id. (450998)
30 exp *drug therapy/ (122556)
31 exp *psychotherapy/ (187967)
32 29 or 30 or 31 (598867)
33 26 and 32 (2232)
34 (dutch or english or german).la. (4720241)
35 26 and 33 and 34 (2120)
36 "psycinfo SR filer".ti. (0)
37 (meta-anal* or metaanal*).tw. (42578)
38 (quantitativ* adj5 (review* or overview*)).tw. (2746)
39 (quantitativ* adj5 (review* or overview*)).id. (72)
40 (systematic* adj5 (review* or overview*)).tw,id. (41453)
41 (methodolo* adj5 (review* or overview*)).tw,id. (7354)
42 ((medline or cochrane) adj5 (review* or overview*)).tw,id. (3145)
43 (literature adj5 (overview or review)).tw,id. (85326)
44 (synthes* adj3 (literature* or research or studies or data)).tw,id. (10160)
45 (pooled adj5 analys*).tw,id. (2570)
46 (data adj2 pool*).tw,id. (2514)
47 ((hand or manual* or database* or computer* or electronic*) adj2 search*).tw,id. (12612)
48 "literature review"/ or meta analysis/ (27752)
49 "systematic review"/ (624)
50 or/37-49 (165906)
51 35 and 50 (155)
52 51 (155)
53 limit 52 to all journals (136)
54 26 and 34 and 50 (563)
55 meta analysis/ (5053)
56 (meta-analy$ or metaanaly$).tw,id. (42569)
57 55 or 56 (42723)
58 54 and 57 (272)
59 32 and 58 (72)
60 7 and (12 or 13) and 25 and 32 and 34 and 50 (29)
61 from 60 keep 1-29 (29)
62 14 or 15 or 16 (132113)
63 7 and 62 and 25 and 32 and 34 and 50 (154)= depressie + angst + comorbidity + behandeling + talen + SR
64 63 (154)
65 limit 64 to all journals (136)
66 65 not 60 (113)
67 exp autism spectrum disorders/ (47265)
68 (autism or autistic or asperger*).ti,id. (48062)
69 67 or 68 (50142)
70 21 or 22 (1770845)
71 7 and 69 and 70 and 34 and 50 (27)= depressie + autisme + comorbidity + SR
72 71 (27)
73 limit 72 to all journals (24)
74 from 71 keep 1-27 (27)
75 from 73 keep 1-24 (24)
76 7 and 32 and 50 and (17 or 18) (51)= depressie + therapie + SR + PTSD
77 76 (51)
78 limit 77 to all journals
Geïncludeerde en geëxcludeerde studies: ASS
Hieronder een overzicht met aantallen per gezochte database (Medline, Embase en PsychInfo). Er is in Endnote per deelonderwerp zoveel mogelijk ontdubbeld.
|
Database |
Aantal hits |
|
Medline |
17 |
|
Embase |
80 |
|
PsychInfo |
20 |
Van de 117 artikelen werden 112 artikelen geëxcludeerd op basis van de titel en samenvatting. De voornaamste exclusie redenen tijdens de eerste selectie waren: artikelen over andere stoornissen en artikelen waren geen systematische review of meta-analyse.
Op basis van de volledige tekst vond een tweede selectie van de literatuur plaats. Van de 5 artikelen zijn er 4 geëxcludeerd (Boaden et al., 2020; Hurwitz et al., 2012; White et al., 2018; Williams et al., 2013). De belangrijkste reden hiervoor was dat er toch geen sprake bleek te zijn van een comorbiditeit van depressie met autisme spectrum stoornis. Er bleef 1 artikel over voor verdere GRADE beoordeling (Menezes et al., 2020)