De ziekte van Parkinson levert toenemend problemen op verschillende functionele domeinen. Enkelvoudige problemen (zich uitende in hulpvragen) rondom mobiliteit, communicatie en zelfzorg kunnen behandeld worden door bijvoorbeeld fysiotherapie, diëtetiek, logopedie en ergotherapie. Voor deze verschillende disciplines zijn monodisciplinaire behandelrichtlijnen beschikbaar waarin de evidentie en effectieve behandelvormen worden beschreven. In de voorliggende richtlijn worden verwijscriteria voor deze disciplines gegeven (zie module Verwijscriteria).

Bij combinaties van problemen op verschillende functionele domeinen tegelijkertijd of wanneer sprake is van comorbiditeiten (bijvoorbeeld ziekte van Parkinson en orthopedische problematiek, chronische pijnklachten of bijkomende andere neurologische problematiek) kan gekozen worden voor een multidisciplinair revalidatietraject. Ook bij specifieke problemen met betrekking tot werk of complexere cognitieve problemen, of voor analyse van een complexe hulpvraag kan voor een multidisciplinair revalidatietraject gekozen worden. Verwijscriteria voor poliklinische revalidatie zijn echter niet duidelijk beschreven in de bestaande richtlijnen. Duidelijke verwijscriteria kunnen leiden tot een betere afstemming tussen behandelaars binnen de Parkinsonzorg en kunnen richting geven aan relevante vragen als: Wat is de haalbaarheid van deze revalidatieprogramma’s? Wat is de haalbaarheid van deze programma’s vanuit kosteneffectiviteit? En hoe borg je de continuïteit van deze trajecten?

Een poliklinisch medisch-specialistisch revalidatietraject (MSRT) beslaat een afgebakende periode waarbij meerdere disciplines tegelijkertijd worden ingeschakeld. Aan de hand van SMART (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdsgebonden) opgestelde behandeldoelen en klinimetrie wordt de voortgang van het behandeltraject geëvalueerd. Tot nu toe is er echter nog onvoldoende effectiviteit aangetoond van een poliklinisch, kortdurend, laagfrequent multidisciplinair revalidatieprogramma in vergelijking met een intensief klinisch revalidatietraject of een multidisciplinair revalidatietraject in de eerste lijn. In deze module wordt beschreven wat bekend is over de effectiviteit van multidisciplinaire revalidatieprogramma’s - die als geheel worden aangeboden - in de behandeling van patiënten met de ziekte van Parkinson.

Herkenning van patiënten

Kwaliteit van leven

Mobiliteit (TUG)

ADL

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Balans (Berg Balance Scale, BBS)

Functionele onafhankelijkheid (Functional Independence Measure, FIM)

Dagelijks functioneren (Assessed Parkinson’s Disease Disability Scale, PDDS)

Beschrijving studies

Multidisciplinaire (poli)klinische revalidatie

De literatuurzoekactie leverde een systematische review op naar de effectiviteit van multidisciplinaire interventies bij patiënten met de ziekte van Parkinson (Tan, 2014). Tan (2014) includeerde studies waarin primair vergelijkend onderzoek wordt beschreven naar de effectiviteit van multidisciplinaire interventies gericht op het verbeteren van de kwaliteit van leven van patiënten met de ziekte van Parkinson. De systematische review includeerde meta- analyses, RCT’s, quasi-experimenteel onderzoek, cohortstudies en observationeel onderzoek zonder controlegroep (pre-post metingen). Alleen studies met een vergelijkend onderzoeksdesign worden bruikbaar geacht voor de uitwerking van de literatuur. Multidisciplinaire interventies zonder verpleegzorg werden niet meegenomen in de analyse. Tan (2014) dekt de literatuur tot maart 2011. Studies gepubliceerd na maart 2011 worden in deze literatuursamenvatting toegevoegd aan de literatuuranalyse. Tan (2014) includeert drie vergelijkende onderzoeken (A’Campo, 2010; Lindskov, 2007; Wade, 2003). De studie van A’Campo (2010) werd wel geïncludeerd in de studie van Tan (2014) maar omdat deze studie geen multidisciplinair programma beschrijft zal deze niet worden meegenomen in de uitwerking van de literatuur. De studie van Lindskov (2007) wordt ook niet meegenomen omdat deze voornamelijk is gericht op multidisciplinaire educatie en niet op multidisciplinaire behandeling. In aanvulling op Tan (2014), zijn vijf studies toegevoegd die het effect van multidisciplinaire revalidatie interventies, klinisch of poliklinisch, onderzochten bij patiënten met de ziekte van Parkinson (Ferrazoli, 2018; Frazzitta, 2015; Monticone, 2015, Tickle-Degnen, 2010; Van der Marck, 2013).

De studie van Ferrazoli (2018) onderzocht de effectiviteit van een multidisciplinaire, aerobe, motor-cognitieve, intensieve klinische revalidatiebehandeling (MIRT, n=186) en vergeleek deze met standaard zorg (n=48) in patiënten met de ziekte van Parkinson. Het doel van de MIRT-behandeling was om opnieuw om te leren gaan met stoornissen in het bewegen als gevolg van de ziekte door het gebruik van expliciete en impliciete leerstrategieën. Patiënten werden gerandomiseerd verdeeld over twee groepen (single-blind RCT). Het MIRT-programma duurde vier weken, bestaande uit vier dagelijkse revalidatiesessies van ieder één uur gedurende vijf dagen en één uur lichaamsbeweging op de zesde dag. Betrokken disciplines waren fysiotherapie, ergotherapie en logopedie en waar nodig neuropsychologie. De volgende patiënten werden geïncludeerd: diagnose van idiopathische ziekte van Parkinson (volgens UK Brain Bank criteria), Hoehn and Yahr-stadia II-IV en stabiele parkinsonmedicatie in de voorafgaande 6 weken. De PDQ-39 vragenlijst werd na twee en tien weken na start van de behandeling afgenomen. Naast de voor de werkgroep relevante uitkomstmaat kwaliteit van leven, zijn in Ferrazoli (2018) ook relevante secundaire uitkomsten zoals de Unified Parkinson’s Disease Rating Scale (UPDRS), Parkinson’s Disease Disability Scale (PDDS), Timed Up and Go Test (TUG) en de Berg Balance Scale meegenomen.

De studie van Monticone (2015) onderzocht de effectiviteit van een multidisciplinaire klinische interventie in vergelijking met een controle-interventie. De multidisciplinaire interventie omvatte motorische training, cognitieve training en educatie. Motorische training werd uitgevoerd door fysiotherapeuten en betrof goal-oriented oefeningen, transfers, balans- en looptraining. De cognitieve training werd uitgevoerd door een psycholoog, inclusief specifieke oefeningen gewijd aan aandacht en werkgeheugen, psychomotorische snelheid, executieve functies, visuo-ruimtelijke vaardigheden en rekenvaardigheden. Educatie werd uitgevoerd door een ergotherapeut en richtte zich op het vergemakkelijken van de ADL-functies, het aanleren van nieuwe vaardigheden, alternatieve of adaptieve vaardigheden en advies over hulpmiddelen. De controle-interventie omvatte neuro-motorische training, passieve en actieve mobilisatie, rek- en strekoefeningen van de wervelkolom en ledematen en balansoefeningen door middel van proprioceptieve training en staan- en loopoefeningen. Tijdens de interventie van acht weken werden patiënten individueel begeleid door een fysiotherapeut. Patiënten kregen dagelijks 90 minuten het toegewezen beweegprogramma, en de experimentele groep kreeg additioneel één sessie per week, 30 minuten per sessie, psychologische begeleiding en iedere week 30 minuten ergotherapie. De volgende, voor de werkgroep relevante uitkomstmaten werden meegenomen in de analyse: kwaliteit van leven (PDQ-39), ADL-functie (Functional Idependence Measure, FIM), balans (Berg Balance scale) en motorische stoornissen volgens de UPDRS.

De studie van Tickle-Degnen (2010) onderzocht de effectiviteit van een multidisciplinaire poliklinische revalidatiebehandeling bij patiënten met de ziekte van Parkinson, en evalueerde daarbij of de revalidatie effectiever is naarmate patiënten meer behandeluren krijgen. De volgende inclusiecriteria werden gehanteerd: diagnose van idiopathische parkinson (volgens de UK Brain Bank-criteria), Hoehn and Yahr stadium: 2, 2,5 of 3 (bij ‘on’), een leeftijd ouder dan 40 jaar, MMSE-score >25, geen depressieve klachten (Geriatrische Depressie Schaal Score < 21), stabiele dosis van de parkinsonmedicatie, geen andere vorm van revalidatie gevolgd in de voorafgaande twee maanden, zelfstandig kunnen lopen zonder hulpmiddel, geen andere medische complicaties. Patiënten werden gerandomiseerd verdeeld over drie groepen. Groep 1 kreeg standaardzorg zonder revalidatie. Groep 2 kreeg in totaal 18 uur groepstherapie en 9 uur een niet-therapie gerichte groep (sociaal bijeenkomen). De therapie bestond uit 3 uur per week multidisciplinaire revalidatie in twee groepssessies van 90 minuten voor een periode van 6 weken). De groepssessies werden begeleid door een fysiotherapeut, ergotherapeut en logopedist en omvatte oefeningen voor mobiliteit, dagelijks functioneren en communicatie en discussies over de toepassing van probleemoplossende vaardigheden. Groep 3 kreeg 27 uur therapie (4,5 uur revalidatie per week in twee van bovengenoemde groepssessies van 90 minuten en één individuele sessie van 90 minuten aan huis of in de eerste lijn voor een periode van 6 weken). In totaal werden 117 patiënten gerandomiseerd verdeeld over de controlegroep (n=41), middel intensieve groep (n=37) en intensieve revalidatie groep (n=39). Merendeel van de deelnemers was man (70%) met een gemiddelde leeftijd van 66,3 jaar (SD=9,0). De primaire uitkomstmaat was de kwaliteit van leven gemeten met de PDQ-39 summary index. Effecten werden gemeten direct na interventie (6 weken) en op 2 en 6 maanden follow up.

De studie van Frazitta (2015) beschrijft een gerandomiseerd onderzoek naar de effecten van intensieve multidisciplinaire klinische revalidatie (‘MIRT’) op het vertragen van ziekteprogressie in patiënten met nieuw-gediagnosticeerde parkinson. Patiënten werden geïncludeerd wanneer zij waren gediagnosticeerd met idiopathische ziekte van Parkinson, een Hoehn-Yahr stadium van 1 tot 1,5, zelfstandig konden lopen zonder hulpmiddel, een MMSE-score ≥ 26, geen ernstige comorbiditeit of beperking in lopen of balans. Alle patiënten startten met rasalgiline voor een periode van vier weken en werden daarna gerandomiseerd verdeeld over twee groepen, de ene groep kreeg een intensieve multidisciplinaire revalidatiebehandeling voor een periode van vier weken (n= 20) en de andere groep kreeg standaardzorg (medicamenteus). De multidisciplinaire revalidatiebehandeling werd één jaar na start van de studie herhaald. De voor de werkgroep relevante uitkomstmaten waren: motorisch functioneren (UPDRS), mobiliteit (Timed Up and Go Test, TUG) en uitvoeren van ADL-functies (Self Assessment Parkinson’s Disaese Disability Scale). Alle patiënten werden voor een periode van twee jaar gevolgd en onderzoekmetingen vonden plaats op: 6, 12, 18 en 24 maanden na start van het onderzoek.

De studie van Van der Marck (2013) beschrijft een gerandomiseerd onderzoek naar het effect van een multidisciplinaire poliklinische zorg interventie, in vergelijking met standaardzorg, in de behandeling van patiënten met de ziekte van Parkinson. Patiënten werden telefonisch gescreend voor deelname. Patiënten werden geïncludeerd wanneer ze gediagnosticeerd zijn met de ziekte van Parkinson (volgens de UK Brain Bank Criteria), voldoende belastbaar zijn om de vragenlijst in te vullen, en waarbij een mantelzorger aanwezig was die ook kon participeren in het onderzoek. Exclusiecriteria waren: MMSE-score < 24 en patiënten die onder behandeling waren bij een professional gespecialiseerd in bewegingsstoornissen. Patiënten werden gerandomiseerd over twee groepen; de interventiegroep (n=51) werd gezien door een specialist op het gebied van bewegingsstoornissen en werd begeleid door parkinsonverpleegkundigen en maatschappelijk werkers voor psychosociale hulp, zelfredzaamheid thuis, veranderingen in symptomen en medicatie en andere Parkinson gerelateerde problematiek. De controlegroep kreeg standaardzorg, dat wil zeggen dat zij geen toegang hadden tot deze specialistische zorg (n=49). De voor de werkgroep relevante uitkomstmaten die werden meegenomen in de analyse zijn: kwaliteit van leven (PDQ-39) en motorisch functioneren (UPDRS III).

Voor het poolen van studieresultaten werden waar mogelijk de afzonderlijke gestandaardiseerde gemiddelde verschilscore berekend, waarbij gebruik werd gemaakt van de standaardafwijking. Op deze manier kan het behandeleffect uitgedrukt worden in standaardeenheden welke nodig zijn om het gepoolde effect te analyseren en het verschil in effect tussen de multidisciplinaire interventies en conventionele therapie te duiden.

Resultaten Multidisciplinair (poli)klinisch revalidatieprogramma

Kwaliteit van leven (PDQ-39)

Algehele kwaliteit van leven aan het eind van de interventie is in vier RCT’s onderzocht (Ferrazzoli, 2018; Tickle-Degnen, 2010a; Van der Marck, 2013; Wade, 2003). Tickle-Degnen (2010) beschrijft twee vergelijkingen, waarin de interventie verschilde in intensiteit (vergelijking groep a: 18 uur therapie en vergelijking groep b: 27 uur therapie). Allen maakten gebruik van de PDQ-39. Het gemiddelde verschil in kwaliteit van leven tussen de groep patiënten in de multidisciplinaire interventiegroep en controlegroep was -3,89 punten (95%BI -7,72 tot -0,06; p=0,05; n=630), statistisch significant in het voordeel van de multidisciplinaire interventiegroep.

Figuur 1 Meta-analyse en forest plot van het gestandaardiseerde gemiddelde verschil in kwaliteit van leven na multidisciplinaire revalidatiebehandeling of na conventionele behandeling

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat kwaliteit van leven is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met één niveau vanwege imprecisie (brede betrouwbaarheidsinterval). De bewijskracht is laag.

Mobiliteit (TUG)

Het effect van een multidisciplinaire interventie op de vertraging van de ziekteprogressie is onderzocht in één RCT (Frazitta,2015). Deze RCT neemt mobiliteit mee als indicator voor ziekteprogressie. Mobiliteit is gemeten met de Timed Up and Go (TUG)-test. De tijdsverandering op TUG-test was significant kleiner in de multidisciplinaire behandelgroep dan in de controlegroep. Het interactie-effect (Time x Group) liet zien dat de tijdsverandering in TUG test gemiddeld 4,0 seconden kleiner was in de multidisciplinaire behandelgroep in vergelijking met de controlegroep (F(4, 124)=4,0 punten; p<0,0044), statistisch significant minder achteruitgang in mobiliteit in de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat mobiliteit, gemeten met de TUG test is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

ADL (UPDRS-II)

Het effect van een multidisciplinaire interventie op de vertraging van ziekteprogressie is onderzocht in één RCT (Frazitta, 2015). Deze RCT neemt ADL-functie mee als indicator voor ziekteprogressie. ADL-functie is gemeten met de UPDRS sectie II over een periode van 2 jaar. De verbetering in UPDRS II-score was significant hoger in de multidisciplinaire behandelgroep dan in de groep met alleen medicatiebehandeling. Het interactie-effect (Time x Group) liet zien dat de UPDRS II-score over de periode van 2 jaar gemiddeld 5,2 punten minder toenam in de multidisciplinaire behandelgroep in vergelijking met de conventionele therapiegroep (F(4, 124)=5,2 punten; p=0,0007), statistisch significant minder achteruitgang in ADL-functie in de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat ADL-functie, gemeten met de UPDRS II, is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Motorisch functioneren (UPDRS-III)

Het pre-post verschil in motorische functioneren in de multidisciplinaire behandelgroep en controlegroep (monodisciplinaire behandeling door fysiotherapeut) is onderzocht in één RCT (Monticone, 2015). Motorisch functioneren is gemeten met de UPDRS III. De gemiddelde afname in UPDRS III-score was -42,20 (SD=20,3) in de multidisciplinaire behandelgroep en -17,60 (SD=19,0) in de conventionele behandelgroep. Het gemiddelde verschil in afname tussen de groepen was -24,60 (95%BI -33,8 tot -15,40); p<0,001; n=70), statistisch significant in het voordeel van de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat motorisch functioneren, gemeten met de UPDRS III, is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Ziekteprogressie op motorisch functioneren (UPDRS-III)

Het effect van een multidisciplinaire interventie op de vertraging van ziekteprogressie is onderzocht in één RCT (Frazitta, 2015). Deze RCT neemt motorisch functioneren mee als indicator voor ziekteprogressie. Motorisch functioneren is gemeten met de UPDRS-sectie III. De toename in UPDRS III-score was significant lager in de multidisciplinaire behandelgroep dan in de controlegroep. Het interactie-effect (Time x Group) liet zien een gemiddeld UPDRS III-score zien van 11,7 punten over een periode van 2 jaar (alleen medicatie) (F(4, 124)= 11,7 punten; p<0,001), statistisch significant in het voordeel van de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat ziekteprogressie motorisch functioneren is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Balansvaardigheden (Berg Balance Scale)

Het pre-post verschil in balans tussen de multidisciplinaire behandelgroep en controle behandelgroep (monodisciplinaire behandeling door fysiotherapeut) is onderzocht in één RCT (Monticone, 2015). Balans is gemeten met de Berg Balance Scale. De gemiddelde verbetering in BBS-score was +11,4 (SD 10,1) in de multidisciplinaire behandelgroep en +3,1 (SD 10,7) in de controle behandelgroep. Het gemiddelde verschil in verbetering tussen de groepen was +8,3 punten (95%BI 3,43 tot 13,17; p<0,001; n=70), statistisch significant in het voordeel van de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat balans is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Functionele onafhankelijkheid (FIM)

Het pre-post verschil in functionele onafhankelijkheid tussen de multidisciplinaire behandelgroep en controle behandelgroep (monodisciplinaire behandeling door fysiotherapeut) is onderzocht in één RCT (Monticone, 2015). Functionele onafhankelijkheid is gemeten met de Functional Independence Measure (FIM). De gemiddelde verbetering in FIM-score was +40,4 punten (SD=12,2) in de multidisciplinaire behandelgroep en +20,2 (SD=11,8) in de controle behandelgroep. Het gemiddelde verschil in verbetering op FIM tussen de groepen was +20,2 (95%BI 14,58 tot 25,82; p<0,001; n=70), statistisch significant in het voordeel van de multidisciplinaire behandelgroep.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat functionele onafhankelijkheid is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Dagelijks functioneren (PDDS)

Het effect van een multidisciplinaire interventie op de progressie van de ziekte op het dagelijks functioneren in de tijd is onderzocht in één RCT (Frazitta,2015). Deze RCT neemt de PDDS-score mee als indicator voor ziekteprogressie. De verandering in PDDS-score was significant minder in de multidisciplinaire behandelgroep dan in de controle behandelgroep. Het interactie-effect (Time x Group) liet zien dat de PDDS-score gemiddeld over een periode van 2 jaar 9,2 punten minder toenam in de multidisciplinaire behandelgroep in vergelijking met de controle behandelgroep (F(4, 124)=9,2 punten; p<0,001).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat dagelijks functioneren is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met twee niveaus vanwege ernstige imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is zeer laag.

Multidisciplinair revalidatieprogramma aan huis

De studie van Gage (2014) onderzoekt de effectiviteit van drie multidisciplinaire interventies in de behandeling van patiënten met de ziekte van Parkinson. Patiënten met een klinische diagnose ziekte van Parkinson die thuiswonend zijn kwamen in aanmerking voor de studie mits zij in de afgelopen zes maanden niet hadden deelgenomen aan revalidatieonderzoek. Gage (2014) gebruikte een gerandomiseerd onderzoeksdesign met drie parallelle groepen: Groep A kreeg een multidisciplinaire behandeling waarin patiënten vanuit huis werden begeleid door een Parkinsonverpleegkundige, fysiotherapeut, ergotherapeut en een logopedist (n= 102). De multidisciplinaire behandeling werd voor een periode van zes weken gevolgd; 9 uur individuele therapie per week welke pragmatisch werd afgestemd op de behoefte van de patiënt. Groep B kreeg dezelfde training als Groep A, additioneel werden zij voor een periode van 4 maanden begeleid door een parkinsonverzorgende (één uur per week) aansluitend aan de 6-weekse multidisciplinaire revalidatiebehandeling (n=101). Patiënten in Groep C kregen algemene informatie over de ziekte van Parkinson en standaardzorg (geen structurele multidisciplinaire revalidatiebehandeling) (n=103). Patiënten in groep C kregen aan het eind van de studieperiode, waar nodig een verwijzing voor additionele therapie. In totaal werden drie meetmomenten georganiseerd, op 6 weken, 24 weken en 36 weken na start van de behandeling. De voor de werkgroep relevante, uitkomsten waren: Self Assessment Parkinson’s Disease Disability Scale (SPDDS), ziekte-gerelateerde kwaliteit van leven (EQ-5D, SF-36), motorisch functioneren (UPDRS) en het uitvoeren van ADL-activiteiten (Barthel index en Fenchay Activity Index).

Resultaten Multidisciplinair revalidatieprogramma aan huis

Kwaliteit van leven (PDQ-8)

Het pre-post verschil in kwaliteit van leven tussen Groep A+B (multidisciplinair) en Groep C (controlezorg) is onderzocht in één RCT (Gage, 2014). Kwaliteit van leven is gemeten met de PDQ-8. De gemiddelde verandering in PDQ-8 score was -0,37 (95%BI -2,03 tot 1,29; p=0,66) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en +0,98 (95%BI -1,73 tot 3,69; p=0,47) in de controlegroep C. Het gemiddelde verschil in verandering op de PDQ-8 score tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD= -1,35; 95%BI -4,33 tot 1,63; p=0,37).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat kwaliteit van leven is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met één niveau vanwege imprecisie (geringe studieomvang). De bewijskracht is laag.

Dagelijks functioneren (PDDS)

Het pre-post verschil in zelfgerapporteerd dagelijks functioneren tussen Groep A+B (multidisciplinair) en Groep C (controle zorg) is onderzocht in één RCT (Gage, 2014). Zelf gerapporteerd dagelijks functioneren was gemeten met de Self-Assessed Parkinson’s Disease Disability Scale (PDDS). De gemiddelde verandering in PDDS-score was -2,8 (95%BI -4,31 tot -1,37; p<0,001) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en -0,72 (95%BI -2,67 tot 1,23; p=0,46) in de controleroep C. Het gemiddelde verschil in verandering op de PDDS-score tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD= -2,12; 95%BI 4,54 tot 0,31; p=0,09).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat dagelijks functioneren is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met één niveau vanwege imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is laag.

ADL (Barthel ADL)

Het pre-post verschil in ADL-functie tussen Groep A+B (multidisciplinair) en Groep C (controle zorg) is onderzocht in één RCT (Gage, 2014). De ADL-functie was gemeten met de Barthel ADL. De gemiddelde verandering in Barthel ADL-score was -0,06 (95%BI -0,35 tot 0,22; p=0,66) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en -0,27 (95%BI -0,60 tot 0,07; p=0,12) in de controleroep C. Het gemiddelde verschil in verandering op de Barthel ADL-score tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD= 0,20; 95%BI -0,25 tot 0,65; p=0,37).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat ADL-functie is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met één niveau vanwege imprecisie (geringe studieomvang). De bewijskracht is laag.

Mobiliteit (TUG)

Het pre-post verschil in mobiliteit tussen Groep A+B (multidisciplinair) en Groep C (controle zorg) is onderzocht in één RCT (Gage, 2014). De mobiliteit was gemeten met de Timed Up and Go (TUG)-test, UPDRS (item ‘houding’) en UPDRS (item ‘gangbeeld’). Geen van de instrumenten liet een verschil zien tussen de groepen. De gemiddelde tijdsverandering op de TUG test was +0,26 seconden (95%BI -1,68 tot 2,19; p=0,79) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en -1,35 seconden (95%BI -3,25 tot 0,55; p=0,16) in de controleroep C. Het gemiddelde verschil in tijdsverandering op de TUG tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD=1,61 seconden; 95%BI -1,29 tot 4,51; p=0,28). De gemiddelde verandering op UPDRS (houding) was -0,25 (95%BI -0,36 tot -0,14; p<0,001) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en -0,15 (95%BI -0,34 tot 0,03; p=0,10) in de controleroep C. Het gemiddelde verschil in UPDRS-score tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD= -0,10; 95%BI -0,30 tot 0,10; p=0,33). De gemiddelde verandering op UPDRS (item ‘gangbeeld’) was -0,28 (95%BI -0,10 tot -0,16; p<0,001) in de multidisciplinaire behandelgroep (A+B) en -0,17 (95%BI -0,33 tot -0,01; p=0,04) in de controleroep C. Het gemiddelde verschil in UPDRS-score tussen de groepen was statistisch niet significant verschillend (MD= -0,12; 95%BI -0,32 tot 0,009; p=0,26).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht van de uitkomstmaat mobiliteit is met één niveau verlaagd vanwege beperkingen in de onderzoekopzet (single blind RCT, geen blindering van deelnemers) en met één niveau vanwege imprecisie (te geringe studieomvang). De bewijskracht is laag.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende zoekvraag:

Wat zijn de (on)gunstige effecten van multidisciplinaire revalidatieprogramma’s voor bij patiënten met de ziekte van Parkinson?

P: patiënten met de ziekte van Parkinson;

I: multidisciplinaire interventies, revalidatie, behandeling, interdisciplinair, multimodaal, specialistische revalidatie, medisch specialistische revalidatie;

C: reguliere zorg, placebo-interventie;

O: ADL-activiteiten, gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven, kwaliteit van leven, onafhankelijk functioneren, fysiek functioneren, participatie, fitheid, participatie in werk, sociale participatie.

Relevante uitkomstmaten

De werkgroep achtte ziekteprogressie een voor de besluitvorming cruciale uitkomstmaat en ADL-functie, balans, UPDRS, participatie en kwaliteit van leven voor de besluitvorming belangrijke uitkomstmaten. De werkgroep hanteerde de in de studies gebruikte definities.

Zoeken en selecteren (Methode)

In de databases Medline (OVID), Embase (via Embase.com) en de Cochrane Library (via Wiley) is op 14 september 2018 met relevante zoektermen gezocht naar studies die multidisciplinaire interventies beschrijven bij patiënten met de ziekte van Parkinson. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De literatuurzoekactie leverde 91 treffers op. Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: Studiedesign RCT’s of ander primair vergelijkend onderzoek naar de effectiviteit van multidisciplinaire interventies bij patiënten met de ziekte van Parkinson (vergelijkbaar met de Nederlandse setting), gepubliceerd na 2009, beschrijving van minimaal één van bovengenoemde uitkomstmaten, beschreven in het Engels of in het Nederlands. Op basis van titel en abstract werden onafhankelijk, door twee beoordelaars in eerste instantie 26 studies geselecteerd voor full-tekst selectie. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 19 studies geëxcludeerd (zie exclusietabel onder het tabblad Verantwoording), en zes studies definitief geselecteerd. De belangrijkste studiekarakteristieken en resultaten van deze zes geïncludeerde studies zijn opgenomen in de evidencetabellen. De beoordeling van de individuele studieopzet (risk of bias) is opgenomen in de risk of bias tabellen. Vijf onderzoeken zijn opgenomen in de literatuuranalyse.