Conclusie Neuromodulatie (TMS, tDCS, DBS, neurofeedback)

Er zijn geen meta-analyses verschenen waarin het algehele effect van neuromodulatie op alcoholgebruik bij patiënten met een alcoholstoornis is onderzocht. Wel is er een meta-analyse beschikbaar naar de effecten van tDCS bij patiënten met een alcoholstoornis en bij zware drinkers (Kim & Kang, 2020) en een meta-analyse naar de effectiviteit van TMS bij patiënten met een stoornis in middelengebruik waarin aparte uitkomsten voor patiënten met een stoornis in alcoholgebruik worden gepresenteerd (Zhang et al., 2019). Zhang et al. (2019) onderzochten de effecten van verschillende tDCS-behandelingen op craving en middelengebruik. Alleen voor repetitieve TMS (rTMS) over de linker dorsolaterale pre-frontale cortex (DLPFC) werd op basis van 13 studies naar rTMS bij middelengebruik een significant positief effect gevonden op craving, maar slechts 1 van de 13 studies had betrekking op alcohol. Daarnaast vonden Zhang et al. (2019) een klein effect op middelengebruik voor behandelingen met rTMS via DLPFC en behandelingen met excitatoire deep TMS (dTMS) van de bilaterale DLPFC en insula. De uitkomsten zijn echter gebaseerd op een beperkt aantal studies, waarvan slechts 2 studies van zeer beperkte omvang betrekking hadden op alcohol. Er zijn twee recente trials van voldoende omvang die niet in meta-analyse van Zhang et al. (2019) waren opgenomen (Perini et al., 2020; Harel et al., 2022). Deze studies zijn van dezelfde onderzoeksgroep, maar hebben betrekking op een ander rTMS-protocol. In de studie van Perini et al. (2020) bij 56 patiënten met stoornis in alcoholgebruik werd op 3 maanden follow-up geen effect gevonden van een rTMS behandeling van 3 weken, 5 sessies per/week op het alcoholgebruik van de deelnemende patiënten met een stoornis in alcoholgebruik, terwijl Harel et al. (2022) bij 51 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik wel een positief effect vonden van een deep rTMS behandeling op het alcoholgebruik op 3 maanden follow-up..

Kim & Kang (2020) vonden in hun meta-analyse op basis van 5 studies een positief effect van tDCS (1-8 sessies) op een geaggregeerde uitkomstmaat voor alcoholgebruik bij volwassen met risicovol alcoholgebruik en/of een alcoholstoornis. Bij twee van de vijf studies ging het echter om de effectiviteit van een enkele sessie tDCS bij zware drinkers gemeten tijdens een ‘taste-test’ (Lien et al., 2018; Van der Hasselt et al., 2020). Daarnaast was er bij twee studies sprake van (nagenoeg) dezelfde steekproef (Brown et al., 2020; Witkiewitz et al.,2019) en had 1 studie betrekking op risico drinkers en niet op patiënten met een alcoholstoornis (Claus et al., 2019). Ook werd op basis van de Egger’s regressie test een vermoeden op publicatiebias gedetecteerd.

In aanvullend onderzoek vonden we vier trials naar tDCS die aan onze inclusiecriteria voldeden (Den Uyl et al. ,2016; 2018; Klauss et al., 2018; Witkiewitz et al., 2019). Slechts één daarvan liet een gunstig effect zien op terugval (Klauss et al., 2018). Drie studies werden beoordeeld met een hoog risico op bias en 1 studie met “some concerns”. In de twee studies van Den Uyl et al. (2016; 2018) werd hetzelfde tDCS protocol gehanteerd. In drie van de vier trials bleek tDCS (4 of 8 sessies) als aanvulling op een onderliggende behandeling niet effectief in het verminderen van het aantal drinkdagen (Witkiewitz et al., 2019) of terugval in alcoholgebruik (Den Uyl et al., 2016; 2018). In de andere trial naar de effectiviteit van 10 sessies tDCS als aanvulling op treatment as usual (TAU)  werd wel een effect op terugval in alcoholgebruik gevonden, maar de resultaten waren alleen gebaseerd op patiënten die de behandeling hadden afgerond (Klauss et al., 2018). Alleen de twee studies van Den Uyl et al. (2016; 2018) hanteerden hetzelfde tDCS-protocol.  

Wat betreft de evidentie voor de effectiviteit van TMS, DBS en EEG-neurofeedback werden geen studies gevonden van voldoende omvang die voldeden aan de vooropgestelde inclusiecriteria van onze literatuurstudie (Zhang et al., 2019; Luigjes et al., 2019). Wel vonden we een studie naar de effectiviteit van fMRI-neurofeedback training als aanvulling op TAU bij patiënten met een stoornis in alcoholgebruik. De rtfMRI-training als aanvulling op TAU bleek niet effectiever in het verminderen van terugval op 4, 8 en 12 maanden follow-up dan TAU zonder deze aanvullende training. Ook deze studie kende aanzienlijke methodologische beperkingen.    

Op basis van de gevonden literatuur zijn de volgende conclusies getrokken:

Niveau 3   

Er is geen bewijs van voldoende kwaliteit om een uitspraak te doen over de effectiviteit van neuromodulatie (TMS, tDCS, DBS, EEG- en fMRI-neurofeedback) bij de behandeling van stoornissen in het gebruik van alcohol.

A1   Dousset et al., 2020; Luigjes et al. (2019); Tursic et al., (2020); Zhang et al. (2019);

B     Den Uyl et al. (2016; 2018), Klauss et al. (2018); Subramanian et al. (20210); Witkiewitz et al. (2019)

Conclusie Acupunctuur

In ons literatuuronderzoek naar de effectiviteit van acupunctuur in de behandeling van personen met een stoornis in het gebruik van alcohol vonden wij twee meta-analyses. De meta-analyse van Grant et al. (2016) had betrekking op patiënten met een alcoholverslaving (11 RCTs) of een verslaving aan andere middelen (30 RCTs). In deze meta-analyse werden de resultaten gepubliceerd voor alle middelen gepoold en apart voor de alcohol-studies. Voor alle analyses gaven Grant et al. (2016) aan dat de bewijskracht laag tot zeer laag was. De meta-analyse van Southern et al. (2016) had betrekking op 15 RCTs naar de effectiviteit van acupunctuur specifiek bij alcoholverslaving, maar rapporteerde slechts over craving en onthoudingssymptomen. Op basis van de meta-analyse van Grant et al. (2016) en een later gepubliceerde RCT (Krause et al., 2020) concluderen wij het volgende:

Niveau 3   

Het is waarschijnlijk dat acupunctuur niet effectief is in het voorkomen van terugval – na abstinentie – of in het verminderen van ('fors') gebruik van alcohol bij personen met een stoornis in het gebruik van alcohol.

A1   Grant et al. (2016)

A2   Krause et al. (2020)

Wetenschappelijke literatuur Acupunctuur

Acupunctuur is een behandelmethode in de traditionele Chinese geneeskunde, waarbij naalden op zogenaamde acupunctuurpunten in het lichaam worden gestoken. Auriculaire acupunctuur gaat ervan uit dat bepaalde punten in het oor corresponderen met delen van het lichaam en bepaalde disharmonieën, zoals ongecontroleerd middelengebruik. In sham acupunctuur worden punten in het oor aangeprikt die niet geacht worden van invloed te zijn op middelengebruik.

In onze literatuursearch vonden wij één systematische review en meta-analyse die betrekking had op acupunctuur in de behandeling van stoornissen in het gebruik van middelen (Grant et al., 2016) en één systematische review en meta-analyse die specifiek betrekking had op de effectiviteit van acupunctuur bij de behandeling van alcoholafhankelijkheid (Southern et al., 2016).

De systematische review en meta-analyse van Southern et al. (2016) had betrekking op 15 gerandomiseerde studies, die gepubliceerd waren in het Engels of Chinees. Elf van de 15 onderzoeken vonden in een klinische setting plaats. De uitkomstmaten in deze meta-analyse hadden helaas geen betrekking op alcoholconsumptie, maar betroffen craving en onthoudingsklachten. In vergelijking met de controlebehandeling vonden Southern et al. (2016) dat acupunctuur effectief was in het reduceren van craving (SMD=-1.24 [groot effect]; 95%-CI: -1.96– -0.51; I²=83.8% [aanzienlijke heterogeniteit]; 6 RCTs met 345 deelnemers) en onthoudingssymptomen (SMD=-0.50 [medium effect]; 95%-CI: -0.83– -0.17; I²=0%; 2 RCTs met 148 deelnemers).

Grant en collega’s (2016) voerden een systematische review en meta-analyse uit naar de effectiviteit en veiligheid van acupunctuur bij stoornissen in het gebruik van middelen. Er werden 41 studies geïncludeerd (gepubliceerd tot november 2014) waarin traditionele acupunctuur met naalden als behandeling werd gegeven aan volwassenen met een verslaving aan alcohol (11 studies), opiaten (13 studies), en cocaïne (8 studies); in 4 studies was er sprake van verschillende gebruikerspopulaties en bij 5 studies werd het type middel niet gerapporteerd.  In totaal namen 5.227 patiënten deel aan de studies, variërend van 17 tot 620 deelnemers per onderzoek. In één onderzoek namen uitsluitend vrouwen deel en in 10 onderzoeken uitsluitend mannen. In de overige onderzoeken lag het percentage mannen tussen 50% en 94%. De gemiddelde leeftijd van de deelnemers varieerde van 28 tot 45 jaar. In de meeste RCTs werd auricular (oor) acupunctuur onderzocht; in de overige 9 studies ging het om ‘Traditional Chinese Medicine’ (TCM). De vergelijkingsbehandelingen bestonden uit TAU (7 RCTs), sham acupunctuur (19 RCTs), een passieve interventie (7 RCTs) of een actieve vergelijkingsbehandeling (15 RCTs). In de meta-analyse werden twee middelen-gerelateerde uitkomsten onderzocht: terugval in gebruik en frequentie/hoeveelheid gebruik. Daarnaast werd gekeken naar craving en onthoudingssymptomen, behandeluitval, health-related kwaliteit van leven, angst-klachten en adverse events.

Terugval: Voor wat betreft terugval in middelengebruik vonden Grant et al. (2016) geen significant effect van acupunctuur op korte termijn (tot 1 maand na afloop van de behandeling) noch op langere termijn (maximaal 6 maanden na afloop van de behandeling):

- korte termijn: SMD=-0.12 [niet significant]; 95%-CI: -0.46–0.22; I²=67.3%; 10 RCTs met 1175 deelnemers;

- langere termijn: SMD=-0.11 [niet significant]; 95%-CI: -0.63–0.40; I²=48.8%; 4 RCTs met 959 deelnemers.

Gezien de medium tot substantiële heterogeniteit werden diverse meta-regressie analyses uitgevoerd, waaruit bleek dat de effectiviteit van acupunctuur niet afhankelijk was van het middel waaraan deelnemers verslaafd waren (p=0.27):

- alcohol, korte termijn: SMD=-0.61 [niet significant]; 95%-CI: -3.94–2.72; I²=niet gerapporteerd; 2 RCTs met 169 deelnemers

- alcohol langere termijn: SMD=-0.64 [niet significant]; 95%-CI: -1.49–0.21; I²= niet gerapporteerd; 2 RCTs met 198 deelnemers.

Frequentie: In twee onderzoeken (1 x alcohol; 1 x cocaïne) was de frequentie van middelengebruik uitkomstmaat en bleek acupunctuur evenmin effectiever aan het eind van de behandeling: SMD=-0.27 [niet significant]; 95%-CI: -2.67–2.13; I²=0.0%; 2 RCTs met 120 deelnemers. In de studie waarin de frequentie van het middelengebruik (i.c., alcohol) ook na 6 maanden werd geëvalueerd, vonden Bullock et al. (1989) een significant (medium tot groot) effect van acupunctuur (SMD=-0.79; 95%-CI: -1.38– -0.21; I²=n.v.t.; 1 RCT met 80 deelnemers). Deze studie had echter een hoog risico op bias.

Hoeveelheid: Ook met betrekking tot de hoeveelheid middelengebruik bleek acupunctuur niet effectief op de korte termijn (SMD=0.01 [niet significant]; 95%-CI: -0.40–0.43; I²=0.0%; 3 RCTs met 154 deelnemers) noch op de lange termijn (SMD=0.22 [niet significant]; 95%-CI: -0.34–0.79; I²=n.v.t.; 1 RCT met 72 deelnemers).

Aanvullend literatuuronderzoek

In ons aanvullend literatuuronderzoek vonden wij nog één gerandomiseerd onderzoek naar de effectiviteit van acupunctuur bij de behandeling van volwassenen met een alcoholverslaving die ten minste 5 dagen geen alcohol hadden gedronken en deelnamen aan een 'rehabilitation treatment' (Krause et al., 2020). Deelnemers (n=72) werden gerandomiseerd naar één van de volgende 3 condities in aanvulling op de rehabilitatie-behandeling: (a) 20 acupunctuur-behandelsessies volgens het protocol van de "National Acupuncture Detoxification Association", (b) 20 sham acupunctuur-behandelsessies, of (c) geen aanvullende behandeling. Elf patiënten hebben de behandeling niet afgerond, waarvan 2 uit de acupunctuur-groep, 5 uit de sham-groep en 4 uit de controlegroep die geen aanvullende behandeling kreeg.  Na 12 maanden was er geen verschil in het percentage deelnemers dat nog steeds, doorlopend abstinent was: 25% in de acupunctuurgroep, 33% in de sham-groep en 21% in de controlegroep. Er zijn geen andere alcoholgerelateerde uitkomsten gerapporteerd.

Wetenschappelijke literatuur Neuromodulatie (TMS, tDCS, DBS, neurofeedback)

Neuromodulatie bij stoornissen in het gebruik van alcohol richt zich op het beïnvloeden van verslavingsgerelateerde neurale processen via hersenstimulatie. Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie methoden (Joode, Verveer, Franken & Luigjes, 2021):

1) niet-invasieve methoden zoals transcraniële magnetische stimulatie (TMS) en transcraniële direct current stimulatie (tDCS) waarbij de hersenactiviteit van buitenaf via de schedel door middel van een magnetisch of elektrisch veld wordt gestimuleerd.

2) invasieve methoden zoals diepe hersenstimulatie of deep brain stimulation (DBS) waarbij de hersenactiviteit direct van binnenuit via geïmplanteerde elektroden in dieper gelegen hersengebieden, onderhuidse geleiders en een kleine neurostimulator onder het sleutelbeen wordt gestimuleerd.

3) neurofeedback zoals EEG- of fMRI-neurofeedback waarbij mensen via feedback over hersenactiviteit in relevante (verslavingsgerelateerde) hersengebieden deze leren te moduleren. 

Meta-analyses

Er zijn geen meta-analyses verschenen waarin het algehele effect van neuromodulatie op alcoholgebruik bij patiënten met een alcoholstoornis is onderzocht. Wel is er een meta-analyse beschikbaar naar de effecten van tDCS bij patiënten met een alcoholstoornis en bij zware drinkers (Kim & Kang, 2020; zie onder tDCS) en een meta-analyse naar de effectiviteit van TMS bij patiënten met een stoornis in middelengebruik waarin aparte uitkomsten voor patiënten met een stoornis in alcoholgebruik worden gepresenteerd (Zhang et al., 2019; zie onder TMS).

Transcraniële magnetische stimulatie (TMS)

De meta-analyse van Zhang et al. (2019) en de nog recentere review van Antonelli et al. (2021) bevatten 8 studies naar de effecten van TMS bij alcoholafhankelijkheid. Geen van de studies in de meta-analyse van Zhang et al. (2019) voldoet aan onze inclusiecriteria omdat ofwel de steekproef te klein is (<40) en/of omdat er geen uitkomsten op alcoholgebruik zijn gemeten. Wat betreft de uitkomsten voor middelengebruik ongeacht het type middel, vonden Zhang et al. (2019) een gunstig effect van excitatoire repetitieve TMS (rTMS) over de linker dorsolaterale pre-frontale cortex (DLPFC) op craving (g=-0.62 [medium effect]; 95%-CI: -0.89 to _0.35; 13 studies) ten opzichte van een sham-conditie. Voor alcohol en nicotine bleek het effect van rTMS via DLPFC op craving veel kleiner dan voor illegale drugs. Dit kan te maken hebben met een gebrek aan power, gezien het feit dat slechts 1 van de 13 studies naar rTMS via DLPFC betrekking had op alcohol. In de andere 7 studies naar het effect van TMS op alcoholgebruik werd gebruik gemaakt van andere rTMS protocollen. In de studies met deze andere rTMS protocollen werden geen significante effecten op craving gevonden, dit geldt zowel voor middelengebruik in het algemeen als voor alcohol in het bijzonder. Naast effecten op craving, werd op basis van een beperkt aantal studies aanwijzingen gevonden voor een reducerend effect van zowel rTMS via DLPFC als excitatoire deep TMS (dTMS) van de bilaterale DLPFC en insula op middelengebruik. Dit gold ook voor alcohol, maar de uitkomsten zijn gebaseerd op 2 studies van zeer beperkte omvang die elk betrekking hebben op een ander protocol. Twee recente studies naar de effectiviteit van rTMS bij patiënten met een stoornis in alcoholgebruik (Perini et al., 2020; Harel et al., 2022) die niet in de meta-analyse van Zhang zijn opgenomen, zijn wel van voldoende omvang en rapporteren uitkomsten voor alcoholgebruik. Beide studies zijn van dezelfde onderzoeksgroep maar onderzochten ieder een ander rTMS protocol. Perini et al. (2020) onderzochten in een dubbel-blind, sham-gecontroleerde, gerandomiseerde studie de effectiviteit van rTMS gericht op de insula met een H8 spoel bij 56 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik. Deelnemers kregen 3 weken, 5 dagen per week behandeling met rTMS gericht op de insulaire cortex en overlappende gebieden bilateraal, terwijl anterieure prefrontale gebieden werden uitgesloten. Er bleek geen significant verschil in alcoholgebruik (zelfgerapporteerd en geverifieerd op basis van biomarker) op 12 weken follow-up tussen deelnemers die de rTMS en deelnemers die de sham-behandeling hadden ontvangen. In een andere studie met een vergelijkbare onderzoeksopzet werd de effectiviteit van een ander rTMS-protocol onderzocht bij 51 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik die recent een detox-behandeling hadden ontvangen. De deelnemers in de rTMS-conditie ontvingen 3 weken, 15 sessies deep repetitive transcranial magnetic stimulation (dTMS) met een H7 spoel gericht op midline frontocorticale gebieden, inclusief de mediale prefrontale en anterieure cingulate cortices, gevolgd door 5 sessies in de daarop volgende 3 maanden. Het percentage ‘heavy drinking days’ op 3 maanden follow-up was significant lager in de actieve groep (2.9%) vergeleken met de controlegroep (10.6%, p = .037). Ook de craving was sterker afgenomen in de actieve groep dan in de controlegroep.

Transcraniële direct current stimulatie (tDCS)

Kim & Kang (2020) vonden in hun meta-analyse op basis van 5 studies die zij beoordeelden met laag risico op bias (ROB-2) een positief effect van tDCS (1-8 sessies) op een geaggregeerde uitkomstmaat voor alcoholgebruik bij volwassen met risicovol alcoholgebruik en/of een alcoholstoornis (Hedge's g = 0.19 [klein effect] 95%-CI: 0.01 – 0.38; 5 studies, 321 deelnemers). Bij twee van de vijf studies ging het echter om de effectiviteit van een enkele sessie tDCS bij zware drinkers gemeten tijdens een ‘taste-test’ (Lien et al., 2018; Van der Hasselt et al., 2020). Daarnaast was er bij twee studies sprake van (nagenoeg) dezelfde steekproef (Brown et al., 2020; Witkiewitz et al.,2019), n =84) en had 1 studie betrekking op risicodrinkers en niet op patiënten met een alcoholstoornis (Claus et al., 2019). Ook werd op basis van de Egger’s regressietest een vermoeden op publicatiebias gedetecteerd (β = -3.05; P = 0.009).

Aanvullend literatuuronderzoek

Beoordeling van de afzonderlijke studies uit bovenstaande meta-analyse en aanvullend literatuuronderzoek resulteerde uiteindelijk in vier trials die voldeden aan de inclusiecriteria voor onze literatuurstudie. Van deze vier trials had slechts één een gunstig effect op terugval. Het risico op bias werd voor 1 studie beoordeeld met “some concerns” en voor 3 studies met “hoog” (ROB-2).

Klauss et al. (2018) onderzochten in een dubbelblind gecontroleerde trial de effectiviteit van 10 sessies tDCS (cathode op linker dorsolateral prefrontal cortex (dlPFC) en anode op rechter dlPFC)  ten opzichte van een sham-interventie voor het bevorderen van abstinentie bij 49 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik die klinische behandeling ontvingen. De onderliggende klinische behandeling kon bestaan uit psychosociale en farmacologische behandeling maar in de studie wordt niet gerapporteerd welke behandeling patiënten precies ontvingen. Naast craving ( primaire uitkomstmaat) werden er ook uitkomsten gerapporteerd voor terugval in alcoholgebruik na 3 maanden follow-up. Drie patiënten stopten vroegtijdig met de behandeling (2 in de tDCS- en 1 in de sham-groep), data van 1 patiënt in de tDCS-groep werden niet meegenomen in verdere analyses en 5 van de overgebleven 23 patiënten in de sham-groep konden niet meer worden bereikt voor de follow-up meting. Op basis van de completers-only data rapporteren de onderzoekers dat 72% van de overgebleven 23 patiënten die tCDS hadden ontvangen, op 3 maanden follow-up nog abstinent waren ten opzichte van 28% van de overgebleven 18 patiënten die een sham-controletraining hadden ontvangen (p = 0.01, Fisher’s exact test).  

In een dubbelblind gecontroleerde trial met drie condities, onderzochten Den Uyl et al. (2016) bij 91 patiënten met een alcoholstoornis de effectiviteit van 4 sessies tDCS  als aanvulling op approach bias modification training (ApBM). Patiënten werden random toegewezen aan 1 van de volgende drie condities: 1. tDCS (20 minuten) gedurende ApBM en sham tDCS tijdens neutrale video, 2. sham-tDCS (30 seconden) gedurende ApBM en gedurende video, 3. sham tDCS gedurende ApBM en tDCS gedurende video. Van respectievelijk 68% en 70% van de deelnemende patiënten werd informatie verkregen over terugval op 3 en/of 12 maanden follow-up. Met uitzondering van een trend op basis van een post-hoc analyse, werden geen significante verschillen in terugvalpercentages gevonden tussen de drie groepen. In een daarop volgende dubbelblind gecontroleerde trial met een 2x2 design onderzochten den Uyl et al. (2018) bij 83 patiënten met een alcoholstoornis de effectiviteit van tDCS (anode op linker dorsolateral prefrontal cortex (dlPFC) en cathode op rechter dlPFC)  in combinatie met een aandachtsbias-training (4 sessies) op terugval in alcoholgebruik (deze studie is al eerder beschreven in hoofdstuk 5). In totaal werden 98 patiënten random toegewezen aan 1 van de 4 groepen die een aandachtsbias- of een sham-training in combinatie met 20 minuten tDCS of 30 seconden tDCS (sham-versie) ontvingen. Van 61% van de 83 patiënten die de interventie uiteindelijk hadden doorlopen werd informatie verkregen over terugval in alcoholgebruik 1 jaar na de interventie. Er werden geen significante verschillen gevonden wat betreft terugvalpercentage tussen de vier groepen; tDCS al of niet in combinatie met een aandachtsbias-training bleek in deze studie dus niet effectief in het verminderen van terugval onder patiënten met een alcoholstoornis. 

Witkiewitz et al. (2019) onderzochten in een dubbelblind gecontroleerde trial de effectiviteit van tDCS ten opzichte van een sham-versie van tDCS (anode op rechter inferior frontal gyrus) als aanvulling op mindfulness-gebaseerde terugvalpreventie (mindfulness-based relapse prevention; MBRP). In totaal werden 134 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik random toegewezen aan 1 van beide condities, maar daarvan werden slechts 84 patiënten meegeteld in de ITT-resultaten (47 patiënten in de tDCS-groep en 37 patiënten in de sham-interventiegroep). De andere 49 patiënten waren niet verschenen op de eerste baselinemeting (n=29) of werden geëxcludeerd vanwege het ontbreken van een doel om te minderen met alcoholgebruik, onthoudingsverschijnselen, metaal in bovenlichaam, aanwezigheid van een middelenstoornis, zwangerschap, en het niet verdragen van tDCS. Van deze deelnemers, had 69% uiteindelijk 1 follow-up meting (60% in de sham-groep en 74% in de tDCS-groep). Er was een lichte afname in het aantal drinkdagen (primaire uitkomstmaat) direct na en 2 maanden na behandeling, maar deze verschilde niet tussen de tDCS en de sham-groep. Ook op de secundaire uitkomsten werden geen verschillen gevonden tussen de twee groepen.

Deep brain stimulatie (DBS)

Ook het onderzoek naar DBS bij patiënten met een stoornis in alcoholgebruik is beperkt en bestaat vooralsnog alleen uit casestudies. Zoals beschreven in de review van Luigjes et al. (2019) zijn er twee studies met casusbeschrijvingen beschikbaar naar de effecten van DBS op alcoholgebruik bij in totaal 6 patiënten met een stoornis in alcoholgebruik (Kuhns et al., 2011; Müller et al., 2016). Van 5 patiënten zijn de resultaten in meerdere, deels overlappende publicaties beschreven (Müller et al., 2009;2016; Vöges et al. 2012). Bij alle 6 patiënten werd een sterke afname in alcoholgebruik geobserveerd en 2 van de 5 patiënten in de studie van Müller et al. (2016) waren na 2 jaar nog steeds abstinent.

EEG-/fMRI-Neurofeedback

Er werden 5 studies gevonden naar de toepassing van EEG-neurofeedback bij patiënten met een stoornis in alcoholgebruik, maar geen van de studies voldeed aan de criteria voor onze literatuurstudie vanwege het ontbreken van een uitkomstmaat voor alcoholgebruik en/of een te beperkte steekproefomvang (Dousset et al., 2020; Luigjes et al, 2019). Ook de literatuur naar de effectiviteit van fMRI-neurofeedback is beperkt.

Volgens de recente review van Tursic et al. (2020) zijn er 8 studies naar fMRI-neurofeedback verricht bij personen met een verslaving. Slechts 1 studie had betrekking op patiënten met een stoornis in alcoholgebruik maar de steekproef was van te beperkte omvang (n=13) (Karch et al. 2015).

In aanvullend literatuuronderzoek vonden we 1 trial die voldeed aan onze inclusiecriteria (Subramanian et al., 2021). In deze studie met een hoog risico op bias (ROB-2) werd echter geen ‘sham’-training als controleconditie toegepast. Patiënten met een alcoholstoornis (n=52) werden na hun detox-behandeling random toegewezen aan real-time functional magnetic resonance imaging (rtfMRI) training (6 sessies verspreid over 4 maanden) als aanvulling op TAU of aan TAU-only. TAU bestond uit psychosociale behandeling, eventueel aangevuld met medicatie (disulfiram of anti-craving medicatie) en psycho educatie. Het percentage patiënten dat vroegtijdig was uitgevallen varieerde van 33% (4 maanden follow-up, primaire uitkomstmaat) tot 50% (12 maanden follow-up). Het percentage patiënten dat was teruggevallen in alcoholgebruik verschilde niet tussen de twee patiëntgroepen op 4, 8, en 12 maanden. De rtfMRI-training als aanvulling op TAU bleek dus niet effectiever in het verminderen van terugval bij patiënten met een stoornis in alcoholgebruik dan TAU zonder deze aanvullende training.