Spastische cerebrale parese bij kinderen

Initiatief: VRA Aantal modules: 89

Planning van de behandeling in de tijd bij CP

Uitgangsvraag

Wat is de optimale volgorde en tijdsplanning van behandelmodaliteiten bij kinderen met spastische cerebrale parese?

Aanbeveling

Oefentherapie

Taakgericht oefenen van vaardigheden om een specifiek behandeleffect te krijgen op basis van SMART doelstellingen past het meest in de revalidatiegerichte benadering in Nederland.

 

Indien specifieke protocollen gehanteerd worden die SMART criteria hanteren en gekoppeld zijn aan de hulpvragen van het kind en ouders heeft dit de voorkeur boven algemeen ontwikkelingsgerichte en opvoedkundig gerichte protocollen.

 

Intensief oefenen (3 x per week) gedurende een kortere periode (3-6 maanden) heeft de voorkeur boven extensief oefenen (1 x per week, 1x per maand) continu.

 

Forced use en constraint induced therapie van de meer aangedane bovenste extremiteit met een specifiek protocol van jongere en oudere kinderen voldoet aan de kortdurende en intensieve oefenaanpak van het taakgericht oefenen op vaardigheidsniveau. Mobiliteit onderhoud en verbetering gekoppeld aan verbetering van vaardigheden wordt het meest optimaal bereikt door intensief gebruik van een orthese 3-5 uur per dag in combinatie met oefentherapie.

 

Krachttraining ter verbetering van vaardigheden kan worden toegevoegd aan de training van taakgericht oefenen op vaardigheidsniveau.

 

De werkgroep adviseert om doelgericht te oefenen en individuele doelen specifiek en taakgericht op vaardigheidsniveau te omschrijven. Bij het behalen van het doel dient de behandeling beëindigd te worden of dienen nieuwe doelen te worden geformuleerd.

 

De werkgroep is van mening dat een omschreven periode intensieve therapie gericht dient te zijn op een specifiek resultaat.

Overwegingen

Oefentherapie

Voor de meeste vormen van oefentherapie is het moeilijk evidentie te vinden voor het verbeteren van vaardigheden. Bij de conclusies vanuit elk construct afzonderlijk is daarom enige voorzichtigheid in acht genomen. Het probleem bij oefentherapie is dat in de studies vaak onvoldoende is omschreven wat de therapie precies exact inhoudt.

Onderbouwing

Bij de behandeling van kinderen die afwijkend bewegen veroorzaken groei en ontwikkeling een constante verandering van de situatie van het kind en de omgeving. Medisch zijn er risico’s van de ontwikkeling van secundaire stoornissen (toename spierverkortingen, orthopedische deformaties) door abnormale spierwerking en belasting van het bewegingsapparaat. Het functioneren in het dagelijks leven van een kind verandert tijdens het opgroeien op alle ontwikkelingsdomeinen. De therapiedoelen veranderen eveneens door die algehele ontwikkeling van het kind. Naast de beschrijving van effect van behandeling van een spastische parese op stoornis en vaardigheidsniveau, is een aspect van planning in de tijd van belang. Planning van behandelingen in de tijd is een apart aspect bij overwegingen voor het voorschrijven en beëindigen van  oefentherapie. Daarnaast is dit aspect ook van groot belang voor de keuze van medische interventies.

 

In de voorgaande (sub)modules is de beschikbare wetenschappelijke onderbouwing ten aanzien van de effecten van behandeling beschreven. De wetenschappelijke onderbouwing bleek vaak slechts zeer beperkt mogelijk te zijn. Voor het aspect planning in de tijd is geheel geen onderbouwing: bij beschrijving van het effect van een behandeling wordt de leeftijdsspanne van de populatie aangegeven, maar nooit overwegingen ten aanzien van de leeftijd waarop behandeld wordt. Hoewel deze module en volgende submodules dus slechts op het wetenschappelijk niveau van expert opinion geschreven kan worden, is de werkgroep van mening dat planning in de tijd wel aandacht behoeft bij de behandeling van kinderen met een spastische Cerebrale Parese (CP).

 

De volgende fasen kunnen onderscheiden worden:

  • De fase van motorische ontwikkeling (t/m 5e jaar)

  • De fase van opbouw kracht, conditie, coördinatie en vaardigheden, gebaseerd op beschikbare motorische mogelijkheden

  • De pre-puberteit / puberteit: fase van snelle groei, toename lichaamsgewicht en achteruitgang van spierkracht

  • De fase van einde groei: bereiken van stabiliteit in motorische vaardigheden.

Beloop van motorische ontwikkeling

Vanaf ongeveer 3 maanden (gecorrigeerde leeftijd) neemt de betekenis van uitingen van abnormale motoriek toe. Als men rond de leeftijd van 3-4 maanden abnormale motorische verschijnselen vaststelt (vooral kwalitatief), dan is de kans op een blijvende abnormale neurologische ontwikkeling waaronder CP 95% (Prechtl 1997). Slechts op basis van herhaalde beoordelingen in de tijd is klinisch de diagnose te stellen.

De neurologische controle van de motoriek bouwt geleidelijk op in de tijd: de grof-motorische vaardigheden het eerst (ontwikkeling naar staan en lopen) ten aanzien van de belangrijke mijlpalen, daarna verloopt de grof-motorische ontwikkeling meer geleidelijk en gericht op verbetering van coördinatie. De mondmotoriek ontwikkelt zich simultaan, gericht op eten, drinken en vocaliseren. De ontwikkeling van de handvaardigheid loopt nog veel langer door: beginnend met reiken en grijpen, via zowel éénhandig als tweehandig manipuleren met een voorkeurshand, naar de ontwikkeling van dominantie van één hand en een ondersteunende / uitvoerende hand vanaf het 5-6e jaar.

Theoretisch is het waarschijnlijk dat in een fase van motorische ontwikkeling beïnvloeding door therapie mogelijk is. Als men derhalve een behandeling wil aanwenden om verbetering van de motorische controle te bereiken, zal die in de specifieke ontwikkelingsfase aangewend moeten worden. Het functionele doel is dan het bereiken van bewegingsvaardigheden, die passend zijn bij de specifieke ontwikkelingsfase. Het cognitieve niveau van een kind bepaalt het tempo en de aard van vaardigheden, die geoefend worden.

 

Het verloop van de ontwikkelingscurves van de GMFM suggereert de meeste ontwikkeling in de eerste 24 maanden plaatsvindt. Na deze periode is de verdere ontwikkeling met name in de lagere GMFCS klassen (3-5) duidelijk trager en beperkt (Palisano 2000) (zie (sub)modules 'Diagnostiek van cerebrale parese'). Het uiteindelijk motorisch functioneren is duidelijk gerelateerd aan de GMFCS klasse.

 

Voor alle ontwikkelingsgebieden geldt dat pas op de leeftijd waarin vaardigheden zich normaliter ontwikkelen blijkt in hoeverre deze achterblijven bij een abnormale ontwikkeling (‘growing into deficit’).

 

Als de motorische ontwikkeling op een leeftijd dat ontwikkeling verwacht mag worden stagneert, al of niet in combinatie met storende abnormale spieractiviteit, dan kan in deze fase dus behandeling overwogen worden om de ontwikkeling van bewegingsvaardigheden te bevorderen.

 

Als de fase van ontwikkeling van motorische vaardigheden gepasseerd is, kan slechts met de beschikbare mogelijkheden van de motoriek een optimaal niveau van vaardigheden bereikt worden door doelgerichte training van specifieke vaardigheden binnen de mogelijkheden, door kracht en conditietraining en door behandeling van ongewenste spieractivatiestoornissen. Tevens is voor zover mogelijk behandeling van secundaire stoornissen ten gevolge van het abnormale spieractivatie een aandachtspunt.

 

In de fase van de puberteitsgroei blijft, bij snelle groei en toename van het lichaamsgewicht, de spierkrachtontwikkeling relatief achter. Bij een subgroep van kinderen kan dit leiden tot achteruitgang van vaardigheden en het ontstaan van secundaire orthopedische stoornissen (zoals de ontwikkeling van een scoliose). Na de puberteitsgroei zal bij de meeste kinderen een plateaufase van het motorisch functioneren optreden.

 

Planning in de tijd

Zodra een abnormale ontwikkeling geconstateerd wordt is paramedische behandeling (oefentherapie, ouderinstructie) de eerst aangewezen interventie ter stimulering van de ontwikkeling. Normaliter zal als eerste de abnormale motorische ontwikkeling in het eerste levensjaar opgemerkt worden.

  1. Andersson C, Mattsson E. Adults with cerebral palsy: a survey describing problems, needs, and resources, with special emphasis on locomotion. Dev Med Child Neurol 2001;43:76-82.
  2. Hadders-Algra M. Development of postural control during the first 18 months of life. Neural Plast 2005;12:99-108.
  3. Palisano RJ, Hanna SE, Rosenbaum PL, Russell DJ, Walter SD, Wood EP, et al. Validation of a model of gross motor function for children with cerebral palsy. Phys Ther 2000;80:974-85.
  4. Prechtl HF, Einspieler C, Cioni G, Bos AF, Ferrari F, Sontheimer D. An early marker for neurological deficits after perinatal brain lesions. Lancet 1997;349:1361-3.

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 01-04-2015

Laatst geautoriseerd  : 01-09-2006

Geplande herbeoordeling  :

In 2006 is de ”richtlijn diagnostiek en behandeling van kinderen met spastische Cerebrale Parese” (VRA 2006) vastgesteld. Bij de revisie (autorisatie 01-04-2015) zijn drie nieuwe uitgangsvragen uitgewerkt en zeven uitgangsvragen gereviseerd, en is de geldigheid van de niet-gereviseerde uitgangsvragen beoordeeld. Bij de eerste modulaire revisie (autorisatie 10-09-2018) is de module 'Effect van orthopedische chirurgie op mobiliteit' (zie Behandeling gericht op verbetering mobiliteit) gereviseerd en toegevoegd aan de Richtlijnendatabase.

 

Geldigheid van niet-gereviseerde uitgangsvragen uit de eerdere richtlijn (2006)

De werkgroep heeft in 2015 de geldigheid van aanbevelingen uit de eerdere versie van de richtlijn (VRA 2006) beoordeeld. Een van de onderdelen werd beoordeeld als niet meer valide: vanwege nieuwe gegevens in de literatuur waren de analyse, conclusie en aanbeveling van uitgangsvraag - 'Wat is het effect van spierverlenging, tenotomie, osteotomie op ROM, spiertonus en kracht?'- niet meer geldig. Dit onderdeel is gereviseerd in 2018 (zie module 'Effect van orthopedische chirurgie op mobiliteit').

 

De overige aanbevelingen uit de richtlijn van 2006 werden in 2015 beoordeeld als onverminderd van toepassing, wel waren enkele tekstuele correcties en aanvullingen noodzakelijk. De belangrijkste aanvullingen en correcties zijn beschreven in het addendum (zie aanverwant ‘Addendum revisie 2015’) en betreffen onder andere de verduidelijking van de rol van de kindergeneeskundige expertise.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Orthopaedische Vereniging
  • Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
  • Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Nederlandse Vereniging voor Plastische Chirurgie

Algemene gegevens

Mandaterende verenigingen/instanties

Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie in de Kinder- en Jeugdgezondheidszorg

 

Organisatie

Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO

 

Financiering:

Deze richtlijn is tot stand gekomen met financiële steun van de Orde van Medisch Specialisten in het kader van het programma ‘Evidence-Based Richtlijn Ontwikkeling (EBRO)’.

Doel en doelgroep

Doel

Deze richtlijn is een document met aanbevelingen en handelingsinstructies ter ondersteuning van de dagelijkse praktijkvoering. De richtlijn berust op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en aansluitende meningsvorming gericht op het expliciteren van goed medisch handelen. Er wordt aangegeven wat, volgens de huidige maatstaven en aansluitend bij de gangbare Nederlandse praktijk, in het algemeen de beste zorg is voor kinderen / jongeren met spasticiteit en CP. De richtlijn is bestemd voor personen met een spastische Cerebrale Parese in de leeftijdsgroep van 0 tot 18 jaar behalve de module met betrekking tot de transitie naar volwassenheid waar een definitie tot 25 jaar wordt gehanteerd. Met ‘kinderen’ wordt in deze richtlijn bedoeld: mensen in de leeftijd van 0 tot 18 jaar. De richtlijn geeft aanbevelingen over de diagnostiek, behandeling van spasticiteit op stoornisniveau, vaardigheidsniveau en participatie, op basis van het ICF-CY model en terminologie. Specifieke doelen van deze richtlijn voor de behandeling van spasticiteit bij kinderen met CP zijn het verkrijgen van uniformiteit met betrekking tot de diagnostiek, en de behandeling en begeleiding in de diverse centra. De richtlijn beoogt de kaders te definiëren waarbinnen de multidisciplinaire zorg van kinderen met spastische CP dient plaats te vinden. Deze richtlijn wil tevens bijdragen aan verbeterde communicatie tussen behandelaars onderling en tussen de patiënt, diens naasten en behandelaars.

 

Doelgroep

De richtlijn is bedoeld voor zorgverleners die primair bij de behandeling van kinderen met spastische CP betrokken zijn: (kinder-)revalidatieartsen, (kinder-)neurologen, kinderartsen, plastisch chirurgen, (kinder-)fysiotherapeuten, ergotherapeuten en logopedisten. Daarnaast zijn vele andere disciplines meer incidenteel betrokken bij diagnostiek en behandeling van deze kinderen, zoals jeugdartsen, artsen voor verstandelijk gehandicapten, psychosociale hulpverleners, onderwijsdeskundigen etc.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van deze richtlijn is in 2004 een multidisciplinaire werkgroep samengesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle bij de diagnostiek en behandeling van spasticiteit bij kinderen met CP betrokken medische en paramedische disciplines, de Vereniging van Motorisch Gehandicapten en hun Ouders (BOSK) en medewerkers van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO (zie ‘Samenstelling van de werkgroep’).

Bij het samenstellen van de werkgroep is zoveel mogelijk rekening gehouden met de geografische spreiding van de werkgroepleden, met een evenredige vertegenwoordiging van de verschillende betrokken verenigingen en instanties, alsmede met een spreiding van al dan niet academische achtergrond. De werkgroepleden hebben onafhankelijk gehandeld en waren gemandateerd door hun vereniging.

 

Kernredactie

  • Prof.dr. J.G. Becher, kinderrevalidatiearts, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam, voorzitter
  • Drs. R.F. Pangalila, kinderrevalidatiearts, Rijndam revalidatiecentrum, Rotterdam
  • Dr. R.J. Vermeulen, kinderneuroloog, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
  • Ir. T.A. van Barneveld, epidemioloog, programmamanager, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO
  • Mw.dr. C.J.I. Raats, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, adviseur

 

Werkgroep

  • Mw. P. Aarts, ergotherapeute, Sint Maartenskliniek, Nijmegen
  • Prof.dr. A.F. Bos, kinderarts, Universitair Medisch Centrum, Groningen
  • Mw. L. Bosma, kinderfysiotherapeute, Heliomare Revalidatie, Wijk aan Zee
  • Mw. K.A. Bron, directeur BOSK, Utrecht
  • Mw. L.M.A. Draaisma-van Trier, ergotherapeute, Sint Maartenskliniek, Nijmegen
  • Dr. J.W. Gorter, kinderrevalidatiearts, Universitair Medisch Centrum, Utrecht
  • Mw. K. van Hulst, logopedist, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen
  • Mw. dr. B. Ivanyi, kinderrevalidatiearts, De Vogellanden, Centrum voor revalidatie, Zwolle
  • Dr. P.H. Jongerius, revalidatiearts, Sint Maartenskliniek, Nijmegen
  • Mw. drs. J.G. Kalf, logopedist, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen
  • Dr. M. Kreulen, plastisch chirurg, Rode Kruis Ziekenhuis, Beverwijk
  • Dr. C.G.B. Maathuis, revalidatiearts, Centrum voor Revalidatie Universitair Medisch Centrum, Groningen
  • Dr. H. van de Meent, revalidatiearts, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen
  • Mw. drs. A. Meester, revalidatiearts, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
  • E. Rameckers MRes, kinderfysiotherapeut SRL, locatie Franciscusoord, Valkenburg
  • Dr. J.A. van der Sluijs, orthopedisch chirurg, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
  • Mw. prof.dr. B.C.M. Smits-Engelsman, kinderfysiotherapeut, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen
  • Mw. drs. L.A.W.M. Speth, kinderrevalidatiearts SRL, locatie Franciscusoord, Valkenburg

Belangenverklaringen

Er zijn geen voor deze richtlijn relevante relaties van werkgroepleden met farmaceutische en/of hulpmiddelenindustrie gemeld.

Inbreng patiëntenperspectief

Het perspectief van patiënten over de zorg rondom een aandoening vormt een waardevolle en essentiële aanvulling in een richtlijn. Daarom was een vertegenwoordiger van de Vereniging van Motorisch Gehandicapten en hun Ouders (BOSK) afgevaardigd in de werkgroep. Daarnaast hebben de landelijke werkgroepen ‘Volwassenen met Cerebrale Parese’ en ‘Ouders van kinderen met Cerebrale Parese’ als focusgroep bijgedragen aan module ‘Ouderbeleving ten aanzien van ziektebeeld Cerebrale Parese’ en submodules ‘Belang van ouderondersteuning’, ‘Interventies voor ouders’ en ‘Belang van trajectbegeleiding’ (Organisatie van zorg bij CP).

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

In de verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is zoveel mogelijk rekening gehouden met de implementatie van de richtlijn en de daadwerkelijke uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. De richtlijn wordt verspreid onder alle relevante beroepsgroepen en ziekenhuizen. Ook wordt een samenvatting van de richtlijn ter publicatie aangeboden aan het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde en zal er in verschillende specifieke vaktijdschriften aandacht worden besteed aan de richtlijn. Daarnaast wordt de integrale tekst van de richtlijn op de CBO-website geplaatst.

Werkwijze

Gezien de omvang van het werk werd een aantal subgroepen gevormd met vertegenwoordigers van relevante disciplines. Daarnaast zorgde een redactieteam, bestaande uit de voorzitter, twee werkgroepleden en de adviseurs van het CBO, voor de coördinatie en onderlinge afstemming van de subgroepen. De werkgroep heeft gedurende een periode van ongeveer twee en een half jaar gewerkt aan de tekst voor de conceptrichtlijn. De werkgroepleden schreven afzonderlijk of in de subgroepen teksten die tijdens plenaire vergaderingen werden besproken en na verwerking van de commentaren werden geaccordeerd. De voltallige werkgroep is 28 maal bijeen geweest om de resultaten van de subgroepen in onderling verband te bespreken. De teksten van de subgroepen zijn door het redactieteam samengevoegd en op elkaar afgestemd tot één document: de conceptrichtlijn. Deze werd op 7 september 2006 op een landelijke richtlijnbijeenkomst gepresenteerd voor commentaar. Daarnaast is de conceptrichtlijn via websites van het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO en beroepsverenigingen voorgelegd aan alle leden van de betrokken disciplines. Na verwerking van het commentaar is de definitieve richtlijn op 9 oktober 2006 door de voltallige werkgroep vastgesteld en ter autorisatie naar de relevante beroepsverenigingen gestuurd.

 

Wetenschappelijke bewijsvoering

De richtlijn is voor zover mogelijk gebaseerd op bewijs uit gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek. Relevante artikelen werden gezocht door het verrichten van systematische zoekacties in de Cochrane library, Medline, Embase, Cinahl en Psychinfo. Hierbij werd de taal gelimiteerd tot Engels, Duits, Frans en Nederlands. Daarnaast werden handmatige zoekacties verricht. Er werd gezocht vanaf 1990 tot en met december 2005, zie zoekverantwoording voor de gebruikte zoekstrategie.

 

Belangrijke selectiecriteria hierbij waren: vergelijkend onderzoek met hoge bewijskracht, zoals meta-analyses, systematische reviews, randomized controlled trials (RCTs) en controlled trials (CTs). Waar deze niet voorhanden waren, werd verder gezocht naar vergelijkend cohortonderzoek, vergelijkende patiënt-controle studies of niet vergelijkend onderzoek.

 

De kwaliteit van deze artikelen werd door de werkgroepleden beoordeeld aan de hand van ‘evidence-based richtlijnontwikkeling’ (EBRO)-beoordelingsformulieren. Artikelen van matige of slechte kwaliteit werden uitgesloten. Na deze selectie bleven de artikelen over die als onderbouwing bij de verschillende conclusies in de richtlijn staan vermeld. De geselecteerde artikelen zijn vervolgens gegradeerd naar de mate van bewijs, waarbij de volgende indeling is gebruikt (zie tabel 1). De mate van bewijskracht en niveau van bewijs zijn in de conclusies van de verschillende hoofdstukken weergegeven. De belangrijkste literatuur waarop de conclusies zijn gebaseerd is daarbij vermeld.

 

Tabel 1. Indeling van de literatuur naar de mate van bewijskracht

Niveau: Voor artikelen betreffende: interventie (preventie of therapie)

A1

systematische reviews die tenminste enkele onderzoeken van A2-niveau betreffen, waarbij de resultaten van afzonderlijke onderzoeken consistent zijn;

A2

gerandomiseerd vergelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit (gerandomiseerde, dubbelblind gecontroleerde trials) van voldoende omvang en consistentie;

B

gerandomiseerde klinische trials van matige kwaliteit of onvoldoende omvang of ander vergelijkend onderzoek (niet-gerandomiseerd, vergelijkend cohortonderzoek, patiënt-controle-onderzoek);

C

niet-vergelijkend onderzoek;

D

mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden.

 

Niveau: Voor artikelen betreffende: diagnostiek

A1

onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten bij een prospectief gevolgde goed gedefinieerde patiëntengroep met een tevoren gedefinieerd beleid op grond van de te onderzoeken testuitslagen, of besliskundig onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten, waarbij resultaten van onderzoek van A2-niveau als basis worden gebruikt en voldoende rekening wordt gehouden met onderlinge afhankelijkheid van diagnostische tests;

A2

onderzoek ten opzichte van een referentietest, waarbij van tevoren criteria zijn gedefinieerd voor de te onderzoeken test en voor een referentietest, met een goede beschrijving van de test en de onderzochte klinische populatie; het moet een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten betreffen, er moet gebruikgemaakt zijn van tevoren gedefinieerde afkapwaarden en de resultaten van de test en de 'gouden standaard' moeten onafhankelijk zijn beoordeeld. Bij situaties waarbij multipele, diagnostische tests een rol spelen, is er in principe een onderlinge afhankelijkheid en dient de analyse hierop te zijn aangepast, bijvoorbeeld met logistische regressie;

B

vergelijking met een referentietest, beschrijving van de onderzochte test en populatie, maar niet de kenmerken die verder onder niveau A staan genoemd;

C

niet-vergelijkend onderzoek;

D

mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden.

 

Niveau van de conclusies op basis van het bewijs

1

1 systematische review (A1) of tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau A2;

2

1 onderzoek van niveau A2 of tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau B;

3

1 onderzoek van niveau B of C;

4

mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden.

 

Totstandkoming van de aanbevelingen

Voor het komen tot een aanbeveling zijn er naast het wetenschappelijk bewijs vaak andere aspecten van belang, bijvoorbeeld: patiëntenvoorkeuren, beschikbaarheid van speciale technieken of expertise, organisatorische aspecten, maatschappelijke consequenties of kosten. Deze aspecten worden besproken na de ‘Conclusie’ in de ‘Overige overwegingen’. Hierin wordt de conclusie op basis van de literatuur in de context van de dagelijkse praktijk geplaatst en vindt een afweging plaats van de voor- en nadelen van de verschillende beleidsopties. De uiteindelijk geformuleerde aanbeveling is het resultaat van het beschikbare bewijs in combinatie met deze overwegingen.

Het volgen van deze procedure en het opstellen van de richtlijn in dit format heeft als doel de transparantie van de richtlijn te verhogen. Het biedt ruimte voor een efficiënte discussie tijdens de werkgroepvergaderingen en vergroot bovendien de helderheid voor de gebruiker van de richtlijn.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.

Volgende:
Organisatie van zorg bij CP