Testen op serum TSH tijdens eerste semester
Uitgangsvraag
Dienen alle zwangeren te worden getest op serum TSH in het eerste trimester van de zwangerschap?
Aanbeveling
[2012]Er is onvoldoende bewijs om routinematig testen van alle zwangeren op een schildklierziekte d.m.v. bepaling van TSH en/of vrij T4 in de zwangerschap aan te bevelen.
Overwegingen
Er zijn bij deze module geen overwegingen geformuleerd.
Onderbouwing
Conclusies
Kwaliteit van bewijs: -
Matig |
[2012]Er is vooralsnog onvoldoende bewijs of routinematig testen op schildklierziekte door middel van serum TSH en/of vrij T4 bij zwangere vrouwen zinvol is met het oog op kosten en reduceren van ongunstige zwangerschapsuitkomsten en neurocognitieve ontwikkeling van het kind
Negro, 2010; Lazarus, 2012; Thung, 2009
Er zijn geen studies die voordelen hebben laten zien van behandeling van geïsoleerde maternale hypothyroxinemie.
|
Samenvatting literatuur
Een zinvol screeningsprogramma moet aan de volgende voorwaarden voldoen:
- de aandoening moet prevalent zijn bij asymptomatische personen,
- er moet een betrouwbare en alom beschikbare test zijn om de aandoening te identificeren,
- identificatie van de aandoening moet resulteren in een effectieve interventie, en
- de screenings- en interventiestrategie moeten kosteneffectief zijn.
[2012] De WHO hanteert een uitgebreidere set van criteria:
|
Bron: Wilson JMG, Jungner G. Principles and practice of screening for disease. Geneva: WHO; 1968.
Gegevens uit de VS wijzen erop dat circa 2%–3% van de vrouwen die zwanger zijn een verhoogde serum TSH-waarde zal hebben op het moment van routinematig testen. Van de
geteste vrouwen, zal 0,3%–0,5% klinische hypothyreoïdie hebben en 2%–2,5% subklinische hypothyreoïdie (Allen et al, 2000; Klein et al, 1991). De prevalentie van schildklierfunctiestoornissen bij zwangere vrouwen is gelijk aan de prevalentie van andere stoornissen waarvoor routinematig testen wordt bepleit.
Testen op serum TSH is relatief goedkoop, alom beschikbaar, en betrouwbaar in de zwangerschap, op voorwaarde dat trimesterspecifieke referentiewaarden worden gehanteerd. De nadelige maternale en foetale effecten die worden geassocieerd met een ongediagnosticeerde en onbehandelde schildklierfunctiestoornis (zowel klinische hypothyreoïdie en klinische hyperthyreoïdie) bij zwangere vrouwen zijn evident. Subklinische maternale hyperthyroïdie is niet geassocieerd met nadelige maternale of foetale uitkomsten.
De maternale en foetale gevolgen van subklinische hypothyreoïdie in de zwangerschap zijn minder goed gedefinieerd, ofschoon de meeste studies een associatie tussen subklinische hypothyreoïdie en nadelige zwangerschapsuitkomsten laten zien (Casey et al, 2005; Abalovich et al, 2002; Allan et al, 2000; Negro et al, 2010).
Maar de studies laten geen consistent beeld zien. Cleary-Goldman et al (2008) en Mannisto et al (2009, 2010) vonden geen relatie tussen maternale subklinische hypothyreoïdie en perinatale mortaliteit of zwangerschapscomplicaties. [2012]In een recente meta-analysehebben Van den Boogaard et al (2011)laten zien dat de associatie tussen subklinische hypothyreodie en perinatale mortaliteit mogelijk klinisch relevant is (odds ratio: 2,7 [95% BI: 1,6; 4,7]) en de associatie tussen subklinische hypothyreodie en pre-eclampsie mogelijk niet klinisch relevant is (odds ratio: 1,7 [95% BI: 1,1; 2,6]).[1] Overigens includeert een deel van de studies ook patiënten met klinische hypothyreoïdie.
Diverse studies wijzen erop dat milde maternale hypothyreoïdie is geassocieerd met ongunstige foetale neurocognitieve uitkomsten (Haddow et al (1999); Li et al (2010); Pop et al (1999). [2012]Hierbij moet worden opgemerkt dat de patiënten in de studie van Haddow et al (1999) geen milde hypothyreoïdie maar een gemiddelde TSH van 13,2 mU/l hadden. In de Generation R Studie was maternale TSH niet gerelateerd aan cognitieve uitkomsten in het nageslacht, terwijl maternale hypothyroxinemie wel was geassocieerd met een hoger risico op taalachterstand en non-verbale cognitieve achterstand (Henrichs et al, 2010).
Tot op heden is er slechts één prospectieve trial (Negro et al, 2010) die heeft laten zien dat behandeling met levothyroxine van vrouwen met een verhoogd TSH en schildklierautoantistoffen (TPOAb) resulteerde in betere obstetrische uitkomsten. Negro et al (2010) wezen 4562 vrouwen, [2012]afkomstig uit een regio met (milde) jodiumdeficiëntie, die in het eerste trimester van hun zwangerschap waren, at random toe aan een casefinding strategie en een algehele screeningsstrategie. Hoewel deze algehele screeningsstrategie het aantal ongunstige uitkomsten niet verminderde, was behandeling van een schildklierfunctiestoornis, gedefinieerd als een TSH >2,5 mIU/L bij vrouwen met schildklierautoantistoffen (TPOAb), geassocieerd met een significant lager risico op tenminste een van de volgende ongunstige uitkomsten: miskraam, hypertensie, pre-eclampsie, zwangerschapsdiabetes, loslaten van de placenta, keizersnede, hartfalen, ademnood, opname NICU, laag of hoog geboortegewicht, vroeggeboorte, lage Apgar score, en perinatale sterfte. [2012] Hierbij dient te worden opgemerkt dat het hier om een analyse gaat van een subgroep van slechts 34 onbehandelde en 44 behandelde patiënten.
[2012]De resultaten van de Controlled Antenatal Thyroid Screening Study (Lazarus et al, 2012), waarbij moeders met een afwijkend testresultaat gerandomiseerd werden voor wel of geen behandeling met thyroxine, laten geen verschil in het IQ van driejarige kinderen zien van moeders die wel en niet behandeld werden. De mediaan van de start van de behandeling was 13 weken.
De resultaten van een multicenter RCT, uitgevoerd door de ‘Maternal Fetal Medicine Unit’ van de National Institutes of Health, om de effecten van de behandeling met levothyroxine van zwangere vrouwen met subklinische hypothyreoïdie of hypothyroxinemie te evalueren, worden pas in 2015 verwacht. De primaire uitkomst is het IQ van vijfjarige kinderen.
Algehele screening op een schildklierfunctiestoornis in de zwangerschap is volgens één studie kosteneffectief (Dosiu et al, 2008). Daarbij is overigens wel voorondersteld dat behandeling van subklinische hypothyreoïdie bij zwangere vrouwen het IQ van het nageslacht zal verhogen. In een andere studie naar de kosteneffectiviteit door Thung et al (2009) werd geconcludeerd dat screening op subklinische hypothyreoïdie in de zwangerschap kosteneffectief zou zijn als toekomstige RCTs zouden aantonen dat behandeling met levothyroxine van zwangere vrouwen met subklinische hypothyreoïdie het percentage kinderen met een IQ < 85 zou doen dalen.
[1] Een beoordeling met GRADE wijst uit dat voor twee criteria moet worden afgewaardeerd. D.w.z. voor (1) inconsistentie vanwege het feit dat voor de twee studies waarin de associaties voor pre-eclampsie zijn geëvalueerd, deze een tegengesteld effect tonen, en (2) voor onvoldoende nauwkeurigheid omdat een odds ratio van 2 –gehanteerd als drempelwaarde voor klinische significantie – de betrouwbaarheidsintervallen doorkruist.
Referenties
- 1 - Abalovich M, Gutierrez S, Alcaraz G, Maccallini G, Garcia A, Levalle O 2002 Overt and subclinical hypothyroidism complicating pregnancy. Thyroid 12:6368.
- 2 - Allan WC, Haddow JE, Palomaki GE, Williams JR, Mitchell ML, Hermos RJ, Faix JD, Klein RZ 2000 Maternal thyroid deficiency and pregnancy complications: implications for population screening. J Med Screen 7:127130.
- 3 - Boogaard E van den, Vissenberg R, Land JA et al Significance of (sub)clinical thyroid dysfunction and thyroid autoimmunity before conception and in early pregnancy: a systematic review. Hum Reprod Update 2011.
- 4 - Casey BM, Dashe JS, Wells CE, McIntire DD, Byrd W, Leveno KJ, Cunningham FG 2005 Subclini-cal hypothyroidism and pregnancy outcomes. Obstet Gynecol 105:239245.
- 5 - Cleary-Goldman J, Malone FD, Lambert-Messerlian G, Sullivan L, Canick J, Porter TF, Luthy D, Gross S, Bianchi DW, DAlton ME 2008 Maternal thyroid hypofunction and pregnancy out-come. Obstet Gynecol 112:8592.
- 6 - Dosiou C, Sanders GD, Araki SS, Crapo LM 2008 Screening pregnant women for autoimmune thy-roid disease: a costeffectiveness analysis. Eur J Endocrinol 158:841851.
- 7 - Haddow JE, Palomaki GE, Allan WC, Williams JR, Knight GJ, Gagnon J, OHeir CE, Mitchell ML, Hermos RJ, Waisbren SE, Faix JD, Klein RZ 1999 Maternal thyroid deficiency during pregnancy and subsequent neuropsychological development of the child. N Engl J Med 341:549555.
- 8 - Henrichs J, Bongers-Schokking JJ, Schenk JJ, Ghassabian A, Schmidt HG, Visser TJ, Hooijkaas H, de Muinck Keizer-Schrama SM, Hofman A, Jaddoe VV, Visser W, Steegers EA, Verhulst FC, de Rijke YB, Tiemeier H 2010 Maternal thyroid function during early pregnancy and cognitive func-tioning in early childhood: the Generation R Study. J Clin Endocrinol Metab 95:42274234.
- 9 - Klein RZ, Haddow JE, Faix JD, Brown RS, Hermos RJ, Pulkkinen A, Mitchell ML 1991 Prevalence of thyroid deficiency in pregnant women. Clin Endocrinol (Oxf) 35:4146.
- 10 - Lazarus JH, Bestwick JP, Channon S, Paradice R, Maina A, Rees R, Chiusano E, John R, Guaraldo V, George LM, Perona M, Dall'Amico D, Parkes AB, Joomun M, Wald NJ. Antenatal thyroid screening and childhood cognitive function. N Engl J Med. 2012 Feb 9;366(6):493-501.
- 11 - Li Y, Shan Z, Teng W, Yu X, Li Y, Fan C, Teng X, Guo R, Wang H, Li J, Chen Y, Wang W, Chaw-inga M, Zhang L, Yang L, Zhao Y, Hua T 2010 Abnormalities of maternal thyroid function dur-ing pregnancy affect neuropsychological development of their children at 2530 months. Clin Endocrinol (Oxf) 72:825829.
- 12 - Mannisto T, Vaarasmaki M, Pouta A, Hartikainen AL, Ruokonen A, Surcel HM, Bloigu A, Jarvelin MR, Suvanto-Luukkonen E 2009 Perinatal outcome of children born to mothers with thyroid dysfunction or antibodies: a prospective population-based cohort study. J Clin Endocrinol Metab 94:772779.
- 13 - Mannisto T, Vaarasmaki M, Pouta A, Hartikainen AL, Ruokonen A, Surcel HM, Bloigu A, Jarvelin MR, Suvanto E 2010 Thyroid dysfunction and autoantibodies during pregnancy as predictive fac-tors of pregnancy complications and maternal morbidity in later life. J Clin Endocrinol Metab 95:10841094.
- 14 - Negro R, Schwartz A, Gismondi R, Tinelli A, Mangieri T, Stagnaro-Green A 2010 Increased preg-nancy loss rate in thyroid antibody negative women with TSH levels between 2.5 and 5.0 in the first trimester of pregnancy. J Clin Endocrinol Metab 95:E448.
- 15 - Pop VJ, Kuijpens JL, van Baar AL, Verkerk G, van Son MM, de Vijlder JJ, Vulsma T, Wiersinga WM, Drexhage HA, Vader HL 1999 Low maternal free thyroxine concentrations during early pregnan-cy are associated with impaired psychomotor development in infancy. Clin Endocrinol (Oxf) 50:149155.
- 16 - Thung SF, Funai EF, Grobman WA 2009 The costeffectiveness of universal screening in pregnancy for subclinical hypothyroidism. Am J Obstet Gynecol 200:267. e1267.e7.
Verantwoording
Autorisatiedatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 30-08-2021
Laatst geautoriseerd : 03-12-2012
Geplande herbeoordeling : 01-01-2018
Uiterlijk 5 jaar na verschijnen van de richtlijn wordt door de NIV beoordeeld of deze richtlijn nog actueel is. De geldigheid van de richtlijn komt eerder te vervallen wanneer nieuwe ontwikkelingen het nodig maken om eerder een herzieningstraject te starten. Van de commissie die deze revisie heeft uitgebracht zijn enkele leden belast met het bijhouden van nieuwe ontwikkelingen, zowel van de literatuur als van het veld. Behoefte aan aanvullingen of onjuistheden kunnen tevens worden gesignaleerd door de sectie endocrinologie van de NIV. In overleg met het NIV-bureau en de commissie Richtlijnen zal worden bepaald of deze nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn voor een update.
Algemene gegevens
De richtlijnontwikkeling werd gefinancierd uit de Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).
Doel en doelgroep
Doel
Deze richtlijn beoogt een leidraad te geven voor de dagelijkse praktijk van diagnostiek en behandeling van patiënten met primaire schildklierfunctiestoornissen. De richtlijn is vooral gericht op de behandeling van deze patiënten in de tweede lijn. Deze richtlijn is afgestemd met een geactualiseerde versie van de NHG standaard Schildklierfunctiestoornissen, die adviezen geeft voor de behandeling in de eerste lijn.
Doelgroep
De richtlijn is primair geschreven voor internisten. De richtlijn is ook te gebruiken door andere specialismen die in hun dagelijkse praktijk te maken krijgen met patiënten met schildklierfunctiestoornissen, alsmede door patiënten.
Samenstelling werkgroep
Er is in juli 2011 een commissie gevormd bestaande uit internisten en een vertegenwoordiger van Schildklierorganisaties Nederland (SON). Tevens is een klankbordgroep samengesteld, waarin andere disciplines zijn vertegenwoordigd die bij de diagnostiek of behandeling van schildklierfunctiestoornissen betrokken zijn. De leden van klankbordgroep is bij het uitbrengen van de eerste en de definitieve conceptversie om inhoudelijk commentaar gevraagd.
Alle leden van de commissie en de klankbordgroep zijn door de wetenschappelijke verenigingen respectievelijk de patiëntenverenigingen aangewezen als hun vertegenwoordiger.
Richtlijncommissie
- Prof. dr. A.R.M.M. Hermus, Voorzitter. Internist-endocrinoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen, NIV
- Dr. O.M. Dekkers, Endocrinoloog/epidemioloog, Leids Universitair Medisch Centrum, NIV.
- Dr. A. Berghout, Internist-endocrinoloog, Maasstad ziekenhuis, Rotterdam, NIV
- Dr. A.F. Muller, Internist-endocrinoloog, Diakonessenhuis, Utrecht, NIV
- Prof. dr. J.W.A. Smit, Internist-endocrinoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen, NIV
- Prof. dr. W.M. Wiersinga, Internist-endocrinoloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam, NIV
- Dr. R.P. Peeters, Internist-endocrinoloog, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam, NIV
- Dr.ir. M.J. van der Ploeg / drs. N.W. de Jong, Voorzitter kenniscommissie Schildklierorganisaties Nederland / Secretaris Schildklierorganisaties Nederland, Schildklierorganisaties Nederland (SON)
Klankbordgroep
- Prof. dr. J.F. Hamming, Chirurg, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden, NVvH
- Dr. B. Felix-Schollaerts, Huisarts, NHG
- Dr. M. Goddijn, Voortplantingsgynaecoloog, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam, NVOG
- Dr. D.A.K.C.J.M. Huysmans, Nucleair geneeskundige, Catharina Ziekenhuis, Eindhoven, NVNG
- Dr. E.G.W.M. Lentjes, Klinisch chemicus, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht, NVKC
- Drs. A.E. van ‘t Riet, Bedrijfsarts, NVAB
Methodologische ondersteuning:
- Dr. ir. J.J.A. de Beer, senior richtlijnmethodoloog (CBO)
- Dr. L.M. Verweij, medior richtlijnmethodoloog (CBO)
- Drs. R. Deurenberg, senior informatiespecialist (CBO)
Belangenverklaringen
De leden van de werkgroep die deze richtlijn heeft ontwikkeld, hebben een belangenverklaring ingevuld. Deze zijn opvraagbaar bij het NIV-bureau.
De financierende instantie had geen invloed op de inhoud van de richtlijn.
Inbreng patiëntenperspectief
Voor de ontwikkeling van een kwalitatief goede richtlijn is de input van patiënten nodig. Een behandeling moet immers voldoen aan de wensen en eisen van patiënten en zorgverleners. Patiënten kunnen zorgverleners die een richtlijn ontwikkelen helpen om te begrijpen hoe het is om met een ziekte of aandoening te leven of om er mee geconfronteerd te worden. Op deze manier kan bij het ontwikkelen van een richtlijn beter rekening gehouden worden met de betekenis van verschillende vormen van diagnostiek, behandeling en zorg voor patiënten. In deze revisie heeft een vertegenwoordiger van Schildklierorganisaties Nederland (SON) het patiëntenperspectief ingebracht.
Methode ontwikkeling
Evidence based
Implementatie
De aanbevelingen in deze richtlijn beschrijven de optimale zorgverlening waarmee beoogd wordt dat bij implementatie in de praktijk een ‘state-of-the-art’ zorgproces gerealiseerd wordt. In de bijlage (zie onderstaand) ‘Verspreiding en implementatie' wordt specifiek gekeken naar de implementatie van de richtlijn en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. In de verschillende fasen van de herziening van deze richtlijn is zoveel mogelijk rekening gehouden met de implementatie van de richtlijn en de daadwerkelijke uitvoerbaarheid van de aanbevelingen.
ACHTERGROND
De implementatie van multidisciplinaire richtlijnen is in Nederland vooralsnog niet intensief onderzocht. Onderzoek naar de implementatie van standaarden (voor huisartsen) is iets beter beschikbaar. Uit deze onderzoeken kunnen conclusies getrokken worden, die waarschijnlijk ook relevant zijn voor de implementatie van multidisciplinaire richtlijnen.
In een onderzoeksrapport ‘Effectieve implementatie: theorieën en strategieën’ zijn belemmerende en bevorderende factoren voor de implementatie van standaarden en richtlijnen weergegeven (Hulscher 2000). In dit onderzoeksrapport en in een eerder rapport worden overzichtsartikelen met betrekking tot verschillende implementatiestrategieën becommentarieerd (Hulscher 2000, Grol 2003).
Uit dit onderzoek blijkt dat richtlijnen die gemaakt en verspreid worden door erkende specialisten op dat gebied, die recht doen aan de gangbare praktijk en die ‘interactief’ verspreid worden relatief succesvol blijken. Uiteraard hebben ook vorm en inhoud van een richtlijn belangrijke invloed op de acceptatie van de richtlijn en - na acceptatie - op de implementatie (Grol 1998).
Ideale richtlijnen zijn valide, betrouwbaar, reproduceerbaar, multidisciplinair, toepasbaar en flexibel, duidelijk, eenduidig en goed gedocumenteerd. Verder is het bevorderlijk voor de kwaliteit van een richtlijn dat een testtraject voor implementatie wordt uitgezet, dat de uitvoering ervan evalueerbaar is en op basis daarvan aangepast kan worden. Van belang is tevens dat in de richtlijn, waar relevant, behalve aan het zorgverlenerperspectief ook aandacht wordt geschonken aan patiëntperspectief en aan het maatschappelijk perspectief (bijvoorbeeld: kosten en organisatie van zorg). Tenslotte is het van belang dat de richtlijn na implementatie ook daadwerkelijk geëvalueerd wordt en, indien nodig aangepast aan nieuwe inzichten. Een instrument ter controle van deze items is beschikbaar (AGREE-instrument).
De richtlijn ‘Schildklierfunctiestoornissen – revisie 2012’ is zoveel mogelijk opgesteld aan de hand van deze AGREE-criteria. De richtlijn is transparant in de argumentatie voor wat betreft de balans tussen wetenschappelijke overwegingen en overige overwegingen, zoals praktijkorganisatie, patiëntwensen en voorkeuren en maatschappijbelang.
Naast een intrinsiek optimaal opgestelde richtlijn kunnen meerdere maatregelen de implementatie van de richtlijn bevorderen.
De belangrijkste conclusies ten aanzien van de effectiviteit van implementatiestrategieën van richtlijnen zijn (NHS 1999; Bero 1998; Wensing 1994; Wensing 1998):
- Voor optimale implementatie van de richtlijn moet aandacht worden besteed aan factoren die compliantie met de richtlijn kunnen bevorderen of belemmeren (pér doelgroep en/of setting); een goede analyse van deze bevorderende en belemmerende factoren is noodzakelijk vóór implementatie.
- Er bestaat geen één-op-één relatie tussen de theorieën betreffende de implementatie en de concrete implementatiestrategieën.
- Het is onmogelijk om één optimale interventie (enkelvoudig of samengesteld) aan te bevelen voor het bevorderen van implementatie van vernieuwing of verandering (richtlijn), meerdere strategieën zullen moeten worden gecombineerd.
IMPLEMENTATIE RICHTLIJN
De werkgroep rekent het niet tot haar taak exact weer te geven hoe deze richtlijn geïmplementeerd moet worden. Wel wil zij in deze beknopte bijdrage een aantal voorstellen ter bevordering van de implementatie doen. De volgende activiteiten zijn reeds ondernomen of in gang gezet ter bevordering van de implementatie van de richtlijn schildklierfunctiestoornissen – revisie 2012:
- Om de implementabiliteit van de aanbevelingen te vergroten is gebruik gemaakt van de zogeheten GuideLine Implementability Appraisal –GLIA- tool (Shiffman et al, 2005). Hierbij worden de volgende criteria toegepast: uitvoerbaarheid (wat moet precies gebeuren); beslisbaarheid (onder welke condities, zoals leeftijd, sekse, of klinische bevindingenmoet iets gebeuren), validiteit (mate waarin aanbevelingen het bewijs en andere factoren weerspiegelt); flexibiliteit (mate waarin een aanbeveling ruimte biedt voor alternatieven); meetbaarheid (mate waarin de effecten van een aanbeveling zijn na te gaan)
- Het gebruik van de richtlijn wordt vergemakkelijkt door stroomdiagrammen voor diagnostiek en behandeling en een samenvatting van de richtlijn op te nemen.
- De richtlijn zal zo intensief mogelijk worden verspreid onder de leden van de verschillende beroepsverenigingen.
- Voorgesteld wordt om in samenwerking met de patiëntenverenigingen een patiëntenfolder te ontwikkelen.
- Informatie over de richtlijn zal worden verstrekt in publicaties in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.
- De NIV zal jaarlijks de inhoud van de richtlijn toetsen en beoordelen of gehele of gedeeltelijke bijstelling noodzakelijk is.
- De richtlijn komt integraal op het internet op de website van NIV, SON, CBO, Kwaliteitskoepel Medisch Specialisten en de betrokken beroepsverenigingen.
- Een E-learning module in het kader van na- en bijscholingsactiviteiten ten behoeve van de richtlijn is –in de vorm van een geaccrediteerde richtlijntoets – in de maak.
De werkgroep stelt de volgende activiteiten voor ter bevordering van de implementatie van de richtlijn schildklierfunctiestoornissen – revisie 2012.
- Presentatie van de aanbevelingen van de richtlijn op wetenschappelijke bijeenkomsten van betrokken beroepsorganisaties.
- Op eerstkomende wetenschappelijke jaarvergaderingen van de deelnemende verenigingen de bespreking van de richtlijn agenderen om ‘startproblemen’ met de richtlijn te inventariseren en bijstelling mogelijk te maken.
- Ontwikkeling en gebruik van hulpmiddelen voor de implementatie van de richtlijn in de dagelijkse praktijk, zoals bijvoorbeeld een PDA-versie van de richtlijn.
- Ontwikkeling van patiëntenvoorlichtingsmateriaal ter ondersteuning van de richtlijn.
- De werkgroep adviseert –waar relevant- delen van de richtlijn om te zetten in protocollen, rekening houdend met lokale omstandigheden.
- De lokale implementatie van de richtlijn in de lokale protocollen zal tijdens visitaties voor kwaliteit van zorg en opleiding worden geëvalueerd.
- Regelmatige evaluatie van de voortgang in implementatie en navolging van de richtlijn; dit kan onder meer met de geformuleerde indicatoren (zie volgende paragraaf).
- Gerichte uitleg van de richtlijn in de media, zodat patiënten via eenvoudige en frequent geraadpleegde bronnen (tijdschriften, kranten) op de hoogte zijn van verandering in beleid.
Literatuurlijst
- Bero LA, Grilli R, Grimshaw JM, Harvey E, Oxman AD, Thomson MA. Closing the gap between research and practice: an overview of systematic reviews of interventions to promote the implementation of research findings. The Cochrane Effective Practice and Organization of Care Review Group. BMJ 1998;317:465-8.
- Gezondheidsraad: Van Implementeren naar leren; het belang van tweerichtingsverkeer tussen praktijk en wetenschap in de gezondheidszorg. Gezondheidsraad: Den Haag, 2000 publicatie nr 2000/18.
- Grol R, Dalhuijsen J, Thomas S, Veld C, Rutten G, Mokkink H. Attributes of clinical guidelines that influence use of guidelines in general practice: observational study. BMJ 1998;317:858-61.
- Grol R, Grimshaw J. From best evidence to best practice: effective implementation of change in patients' care. Lancet 2003;362:1225-30.
- Hulscher M, Wensing M, Grol R: Effectieve implementatie: Theorieën en strategieën. Nijmegen: Werkgroep Onderzoek Kwaliteit, 2000.
- NHS centre for reviews and dissemination. Getting evidence into practice. Effect. Health Care 1999. (feb)
- Shiffman RN, Dixon J, Brandt C, Essaihi A, Hsiao A, Michel G, O'Connell R. The GuideLineImplementability Appraisal (GLIA): development of an instrument to identify obstacles to guideline implementation. BMC Med Inform Decis Mak. 2005 Jul 27;5:23.
- The AGREE collaboration. Agree instrument. www.agreecollaboration.org (NEJM in press 2001).
- Wensing M, Grol R. Single and combined strategies for implementing changes in primary care: a literature review. Int J Qual Health Care 1994;6:115-32.
- Wensing M, Weijden T van der, Grol R. Implementing guidelines and innovations in general practice: which interventions are effective? Br J Gen Pract 1998;48:991-7.
Werkwijze
Aanleiding voor het maken van de richtlijn
Uit een interne knelpuntenanalyse in het kader van periodieke herziening van de richtlijn, kwam nieuwe literatuur naar voren die mogelijk leidt tot een bijstelling van de aanbevelingen.
Knelpuntenanalyse
Deze betrof de inventarisatie van nieuwe literatuur die mogelijk tot een bijstelling van aanbevelingen voor diverse onderwerpen zou kunnen leiden. Deze inventarisatie heeft geleid tot de eerder genoemde 52 uitgangsvragen. Deze actualisatie van de richtlijn uit 2007 betreft een selectieve update. De onderdelen van de tekst die geactualiseerd zijn, zijn als volgt herkenbaar. In de titel van het hoofdstuk en de daarbij horende paragrafen is in blauw aangegeven [Revisie 2012]. De geactualiseerde tekst, conclusie of aanbeveling wordtvoorafgegaan door [Revisie 2012] en is in de kleur blauw.
Methode richtlijnontwikkeling
De herziening van de (concept)richtlijn is – met uitzondering van het hoofdstuk over schildklierfunctiestoornissen in de zwangerschap en postpartumperiode (dit betrof de adapatatie van een buitenlandse richtlijn) – opgesteld aan de hand van het Procedureboek NIV richtlijnen die aansluit bij het “Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II” (AGREE II) instrument. Dit instrument is een breed (internationaal) geaccepteerd instrument voor de beoordeling van de kwaliteit van richtlijnen.
Strategie voor zoeken naar en selectie van literatuur
De strategieën die zijn ontwikkeld voor het zoeken naar literatuur voor de richtlijn van 2007 zijn opnieuw gebruikt voor de actualisatie. De gebruikte bronnen zijn Cochrane Library, Medline en Embase.
De systematische zoekacties hadden betrekking op de periode 2005 tot december 2011. Nadien hebben werkgroepleden enkele in 2012 gepubliceerde studies aangedragen.
Er is voor de uitgangsvragen 1 t/m 8 gezocht naar systematische reviews van RCTs en oorspronkelijke RCTs voor zover het de effectiviteit en bijwerkingen op de korte termijn betrof, en naar systematische reviews van observationele studies voor zover het bijwerkingen op lange termijn betrof.
Er golden de volgende taalrestricties: Nederlands, Engels, Frans en Duits. Voor de uitgangsvragen 1 t/m 8 werden voorts drie in 2012 gepubliceerde studies door de leden van de richtlijncommissie aangedragen.
Vanwege de uitgebreidheid van uitgangsvraag 9 en 10 en de beperkte looptijd van het actualisatietraject (12 maanden) heeft de richtlijncommissie hiervoor gebruik gemaakt van de ‘Guidelines of the American Thyroid Association for the Diagnosis and Management of Thyroid Disease During Pregnancy and Postpartum’. De tekst van deze richtlijn is vertaald en bewerkt, waarbij
- zowel de literatuur als de bewijskracht hiervan (kwaliteit van bewijs) zijn overgenomen en, daar waar in deze richtlijn werd gewezen op in uitvoering zijnd onderzoek, aangevuld met publicaties hierover;
- werd nagegaan of de aanbevelingen:
- strookten met de gepresenteerde literatuur,
- aansloten bij de percepties van Nederlandse patiënten over gunstige en ongunstige effecten van voorgestelde behandelwijzen en wijzen van begeleiding;
- compatibel waren met de door de betrokken clinici gehanteerde waarden en attitudes;
- toepasbaar zouden zijn in de context van de Nederlandse gezondheidszorg.
Voor de uitgangsvragen 1 t/m 8 is per uitgangsvraag een evidence report gemaakt dat als separaat document digitaal beschikbaar is. Hierin is ook de gedetailleerde beoordelingen van de kwaliteit van bewijs opgenomen.
Beoordeling van de kwaliteit van studies
In de richtlijn van 2007 werd de bewijskracht van afzonderlijke studies en de hierop gebaseerde conclusie geclassificeerd conform de indeling die in tabel 1 en 2 staat vermeld.
Tabel 1. Mate van bewijs op basis van gepubliceerde literatuur
Bewijskracht |
Criteria |
|
Studies betreffende diagnose / diagnostiek |
A1 |
Onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten bij een prospectief gevolgde goed gedefinieerde patiëntengroep met een tevoren gedefinieerd beleid op grond van de te onderzoeken testuitslagen, of besliskundig onderzoek naar de effecten van diagnostiek op klinische uitkomsten, waarbij resultaten van onderzoek van A2-niveau als basis worden gebruikt en voldoende rekening wordt gehouden met onderlinge afhankelijkheid van diagnostische tests |
A2 |
Onderzoek ten opzichte van een referentietest, waarbij van tevoren criteria zijn gedefinieerd voor de te onderzoeken test en voor een referentietest, met een goede beschrijving van de test en de onderzochte klinische populatie; het moet een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten betreffen, er moet gebruik zijn gemaakt van tevoren gedefinieerde afkapwaarden en de resultaten van de test en de ‘gouden standaard’ moeten onafhankelijk zijn beoordeeld |
B |
Vergelijking met een referentietest, beschrijving van de onderzochte test en populatie, maar niet de kenmerken die verder onder niveau A staan genoemd |
C |
Niet-vergelijkend onderzoek |
D |
Mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
|
Studies betreffende preventie of behandeling |
A1 |
Systematische reviews die ten minste enkele onderzoeken van A2-niveau betreffen, waarbij de resultaten van afzonderlijke onderzoeken consistent zijn |
A2 |
Gerandomiseerd vergelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit (gerandomiseerde, dubbelblind gecontroleerde trials) van voldoende omvang en consistentie |
B |
Gerandomiseerde klinische trials of systematische reviews, die niet voldoen aan de niveau A criteria |
C |
Niet-gerandomiseerd onderzoek of cohortonderzoek |
D |
Mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
|
Studies betreffende etiologie en prognose |
B1 |
Vergelijkend observationeel onderzoek (cohortonderzoek, patiëntcontroleonderzoek) van goede kwaliteit |
B2 |
Vergelijkend observationeel onderzoek (cohortonderzoek, patiëntcontroleonderzoek) van matige kwaliteit |
C |
Niet-vergelijkend onderzoek |
D |
Mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
Tabel 2. Niveau van bewijs van de conclusies
Niveau van bewijs |
Criteria |
Niveau 1 |
Gebaseerd op één systematische review (A1) of ten minste twee, onafhankelijk van elkaar uitgevoerde, onderzoeken van niveau A2 |
Niveau 2 |
Gebaseerd op ten minste twee, onafhankelijk van elkaar uitgevoerde, onderzoeken van niveau B |
Niveau 3 |
Gebaseerd op één onderzoek van niveau A2 of B of onderzoek van niveau C |
Niveau 4 |
Gebaseerd op de mening van deskundigen, bijvoorbeeld de werkgroepleden |
Voor de actualisatie van deze richtlijn is gebruik gemaakt van de meer geavanceerde GRADE-benadering die inmiddels internationaal geaccepteerd is. In deze benadering worden de volgende definities gehanteerd.
Quality of evidence (Kwaliteit van bewijs)
‘The quality of evidence reflects the extent of our confidence that the estimates of the effect of an intervention are correct’
Quality |
Interpretation |
High |
We are very confident that the true effect lies close to that of the estimate of the effect. |
Moderate |
We are moderately confident in the effect estimate: The true effect is likely to be close to the estimate of the effect, but there is a possibility that it is substantially different |
Low |
Our confidence in the effect estimate is limited: The true effect may be substantially different from the estimate of the effect. |
Very low |
We have very little confidence in the effect estimate: The true effect is likely to be substantially different from the estimate of effect. |
Voor de beoordeling van studies worden in de GRADE-benadering RCTs initieel als high quality evidence geclassificeerd. Vervolgens wordt aan de hand van vijf criteria beoordeeld of afwaardering met een of twee niveaus noodzakelijk is. De beoordeling geschiedt voor de body of evidence en per uitkomstmaat (en niet per studie). De criteria zijn:
- Beperkingen in opzet en uitvoering van studies.
Beperkingen in de opzet en uitvoering van studies kunnen zorgen voor vertekening van het effect van een interventie. Belangrijke beperkingen zijn: inadequate randomisatie en blindering van de toewijzing aan interventie- en controlegroep, aanzienlijke loss to follow-up, geen blindering van de degene die de interventie uitvoert, of de uitkomsten vastlegt of deze analyseert. - Inconsistentie.
Inconsistentie verwijst naar onverklaarde heterogeniteit van de uitkomsten. Grote verschillen tussen de uitkomsten van verschillende studies suggereren werkelijke verschillen in het onderliggende effect van de behandeling. Dit kan erop wijzen dat de bestudeerde patiënten, de bestudeerde interventies of de bestudeerde uitkomstmaten van studie tot studie verschillen. - Indirect bewijs.
De uitgangsvraag (PICO) wijkt af van het beschikbare bewijs qua populatie, interventie, vergelijking of uitkomstmaat. - Onnauwkeurigheid.
Resultaten zijn onnauwkeurig wanneer studies betrekkelijk weinig patiënten en weinig ‘events’ hebben, en derhalve wijde betrouwbaarheidsintervallen rond de effectschatting hebben. - Publicatiebias.
Publicatiebias is een systematische onderschatting of overschatting van het onderliggende gunstige of ongunstige effect ten gevolge van selectieve publicatie van studies.
Zoals eerder werd gesteld zijn voor uitgangsvraag 9 en 10 de ‘Guidelines of the American Thyroid Association for the Diagnosis and Management of Thyroid Disease During Pregnancy and Postpartum’ benut. Hiervan is de literatuur en de beoordeling van de bewijskracht overgenomen.
In deze richtlijn worden zowel kwaliteit van bewijs als aanbevelingen geclassificeerd. Daartoe is onderstaand classificatieschema gebruikt.
Aanbevelingen
Strongly Recommended: The USPSTF strongly recommends that clinicians provide [the service] to eligible patients. The USPSTF found good evidence that [the service] improves important health outcomes and concludes that benefits substantially outweigh harms.
|
Recommended: The USPSTF recommends that clinicians provide [the service] to eligible patients. The USPSTF found at least fair evidence that [the service] improves important health outcomes and concludes that benefits outweigh harms.
|
No Recommendation: The USPSTF makes no recommendation for or against routine provision of [the service]. The USPSTF found at least fair evidence that [the service] can improve health outcomes but concludes that the balance of benefits and harms is too close to justify a general recommendation.
|
Not Recommended: The USPSTF recommends against routinely providing [the service] to asymptomatic patients. The USPSTF found at least fair evidence that [the service] is ineffective or that harms outweigh benefits.
|
Insufficient Evidence to Make a Recommendation: The USPSTF concludes that the evidence is insufficient to recommend for or against routinely providing [the service]. Evidence that the [service] is effective is lacking, of poor quality, or conflicting and the balance of benefits and harms cannot be determined.
|
Quality of Evidence
The USPSTF grades the quality of the overall evidence for a service on a 3-point scale (good, fair, poor):
|
Good: Evidence includes consistent results from well-designed, well-conducted studies in representative populations that directly assess effects on health outcomes.
|
Fair: Evidence is sufficient to determine effects on health outcomes, but the strength of the evidence is limited by the number, quality, or consistency of the individual studies, generalizability to routine practice, or indirect nature of the evidence on health outcomes. |
Poor: Evidence is insufficient to assess the effects on health outcomes because of limited number or power of studies, important flaws in their design or conduct, gaps in the chain of evidence, or lack of information on important health outcomes
|
Formuleren van aanbevelingen
Voor het opstellen van aanbevelingen is naast het wetenschappelijk bewijs ook gekeken naar andere factoren, zoals organisatorische aspecten, voorkeuren van patiënten, beschikbaarheid van expertise of technieken, en maatschappelijke consequenties. Deze factoren zijn, waar van toepassing, beschreven onder het kopje ‘overige overwegingen’. De conclusie op basis van de literatuur wordt hier in de context van de dagelijkse praktijk geplaatst, er kan een afweging van voor- en nadelen plaatsvinden. De uiteindelijke aanbeveling is het resultaat van de geformuleerde `evidence` in combinatie met deze factoren.
Bij de herziening van de aanbevelingen is het kostenaspect niet systematisch geëvalueerd. De commissie is niettemin van mening dat de gewijzigde aanbevelingen niet of nauwelijks tot extra kosten zullen leiden.
Voor het opstellen van de aanbevelingen zijn geen formele methoden zoals een Delphi-methode gehanteerd. Deze zijn op informele wijze tot stand gekomen.
Procedure voor commentaar en autorisatie
De commissie heeft gedurende ruim 1 jaar aan de conceptrichtlijn gewerkt, waarbij de klankbordgroep tweemaal gevraagd is om schriftelijk commentaar op een concept te leveren. De concepten zijn in vergaderingen plenair besproken en door de commissie geaccordeerd.
Op de conceptrichtlijn hebben de deelnemende wetenschappelijke verenigingen en patiëntenorganisatie hun commentaar kunnen leveren. De werkgroep heeft de ontvangen reacties beoordeeld, verwerkt in de definitieve conceptrichtlijn, en de verenigingen en organisaties geïnformeerd over hetgeen is verwerkt.
De richtlijn is vervolgens in december 2012 geautoriseerd.