Terug naar zoekresultaten

Radiotherapie bij patiënten met pacemaker, ICD en niet-cardiale actieve implantaten

Volgen
Initiatief: NVRO Aantal modules: 14
Bijlagen
Download richtlijn

Algemene inleiding

Beoordeeld: 03-07-2024

Aanleiding voor het maken van de richtlijn

In 2011 publiceerde de NVRO, in samenwerking met de NVKF, NVvC en VITHaS de “Richtlijn Radiotherapie bij patiënten met ICD of Pacemaker”. In de afgelopen 12 jaar zijn er veel nieuwe verwante studies gepubliceerd en zijn in verschillende landen richtlijnen op dit gebied opgesteld. Ook ontstond er praktijkvariatie in het land, bijvoorbeeld met betrekking tot het onderdrukken van antitachycardietherapie en ECG-bewaking tijdens de bestralingen van patiënten met een CIED. Daarnaast kwamen MRI-versnellers op de markt. Bovendien werd radiotherapie met protonen beschikbaar in Nederland, en werd Volumetric Modulated Arc Therapy (VMAT) de huidige standaard in de behandeltechnieken. Ook patiënten met andere devices dan CIEDs (zoals bijvoorbeeld neurostimulatoren worden steeds vaker meebestraald met radiotherapie).

 

Via een enquête die in het kader van de richtlijnrevisie is ingevuld door alle radiotherapie-instituten en -afdelingen in Nederland is de ervaring met radiotherapie bij patiënten met actieve implantaten en de praktijkvariatie in kaart gebracht (2023). Deze herziene richtlijn is dan ook gebaseerd op recente inzichten uit de literatuur en op de huidige praktijkervaring in Nederland.

 

Waar gaat deze richtlijn over?

Deze richtlijn richt zich op wat volgens de huidige maatstaven de beste zorg is voor patiënten met een actief implantaat die radiotherapie ondergaan. In de richtlijn komen de volgende onderwerpen aan de orde:

  • Module 1 behandelt nieuwe aanbevelingen voor radiotherapie bij patiënten met een CIED. Hierbij wordt specifiek aandacht gegeven aan patiënten die worden behandeld op reguliere linacs, MR-linacs en aan behandelingen met protonen
  • In Module 2 staan adviezen voor radiotherapie bij patiënten met niet-cardiale actieve implantaten zoals intrathecale pompen, cochleair implantaten, neurostimulatoren en ook voor insuline pompen.

Voor wie is deze richtlijn bedoeld?

De richtlijn is bestemd voor alle professionals die betrokken zijn bij de radiotherapeutische behandeling van patiënten met een CIED en andere actieve implantaten.

 

Opzet van de overwegingen in de modules

Tijdens het literatuuronderzoek werden geen systematische studies gevonden van (gerandomiseerd) vergelijkende onderzoeken met betrekking tot radiotherapie bij CIEDs of niet-cardiale actieve implantaten. De werkgroep heeft op basis van geselecteerde artikelen [Zoekacties zijn opvraagbaar, neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase], eigen expertise, input van fabrikanten [zie ‘Terugkoppeling fabrikanten’] en de enquêteresultaten [zie ‘Enquêteresultaten’] de aanbevelingen geformuleerd.

 

Wat is nieuw in deze richtlijn?

  • De richtlijn geeft nu ook adviezen over radiotherapie met protonen;
  • Ten aanzien van 1.5T MR-linac systemen verwijst de richtlijn naar adviezen in de richtlijn “Gebruik MRI bij patiënten met implantaten” en voor 0.35T MR-linac systemen naar de MRI voorwaarden van de fabrikant van het implantaat;
  • Risico’s zijn niet meer ingedeeld op basis van dosis en patiëntkarakteristieken maar op basis van de aan- of (nagenoeg) afwezigheid van neutronen tijdens radiotherapie;
  • Bij radiotherapie met fotonen ≤10 MV of elektronen kan worden afgezien van het herprogrammeren van ICD’s;
  • Bij radiotherapie met fotonen ≤10 MV of elektronen voldoen, indien de CIED dosis < 10 Gy is, de standaard CIED controles bij de cardiologie. Er hoeven voorafgaand aan of na radiotherapie geen extra CIED controles te worden ingepland;
  • Bij radiotherapie waarbij de CIED dosis ≥ 10 Gy of neutronen producerende bundelenergieën zijn gebruikt (fotonen > 10 MV en of protonen) wordt binnen een maand na beëindiging van de radiotherapie één extra CIED controle aanbevolen;
  • De richtlijn geeft nu ook adviezen over radiotherapie bij patiënten met niet-cardiale actieve implantaten en insuline pompen.

Onderbouwing

  1. Azraai M, Miura D, Lin YH, Rodrigues TS, Nadurata V. Incidence and Predictors of Cardiac Implantable Electronic Devices Malfunction with Radiotherapy Treatment. J Clin Med. 2022 Oct 27;11(21):6329. doi: 10.3390/jcm11216329. PMID: 36362559; PMCID: PMC9654752.
  2. Grant JD, Jensen GL, Tang C, Pollard JM, Kry SF, Krishnan S, Dougherty AH, Gomez DR, Rozner MA. Radiotherapy-Induced Malfunction in Contemporary Cardiovascular Implantable Electronic Devices: Clinical Incidence and Predictors. JAMA Oncol. 2015 Aug;1(5):624-32. doi: 10.1001/jamaoncol.2015.1787. PMID: 26181143.
  3. Indik JH, Gimbel JR, Abe H, Alkmim-Teixeira R, Birgersdotter-Green U, Clarke GD, Dickfeld TL, Froelich JW, Grant J, Hayes DL, Heidbuchel H, Idriss SF, Kanal E, Lampert R, Machado CE, Mandrola JM, Nazarian S, Patton KK, Rozner MA, Russo RJ, Shen WK, Shinbane JS, Teo WS, Uribe W, Verma A, Wilkoff BL, Woodard PK. 2017 HRS expert consensus statement on magnetic resonance imaging and radiation exposure in patients with cardiovascular implantable electronic devices. Heart Rhythm. 2017 Jul;14(7):e97-e153. doi: 10.1016/j.hrthm.2017.04.025. Epub 2017 May 11. PMID: 28502708.
  4. Lyon AR, López-Fernández T, Couch LS, Asteggiano R, Aznar MC, Bergler-Klein J, Boriani G, Cardinale D, Cordoba R, Cosyns B, Cutter DJ, de Azambuja E, de Boer RA, Dent SF, Farmakis D, Gevaert SA, Gorog DA, Herrmann J, Lenihan D, Moslehi J, Moura B, Salinger SS, Stephens R, Suter TM, Szmit S, Tamargo J, Thavendiranathan P, Tocchetti CG, van der Meer P, van der Pal HJH; ESC Scientific Document Group. 2022 ESC Guidelines on cardio-oncology developed in collaboration with the European Hematology Association (EHA), the European Society for Therapeutic Radiology and Oncology (ESTRO) and the International Cardio-Oncology Society (IC-OS). Eur Heart J. 2022 Nov 1;43(41):4229-4361. doi: 10.1093/eurheartj/ehac244. Erratum in: Eur Heart J. 2023 May 7;44(18):1621. PMID: 36017568.
  5. Matsubara H, Ezura T, Hashimoto Y, Karasawa K, Nishio T, Tsuneda M. Prediction of radiation-induced malfunction for cardiac implantable electronic devices (CIEDs). Med Phys. 2020 Apr;47(4):1489-1498. doi: 10.1002/mp.14057. Epub 2020 Feb 21. PMID: 32003864.
  6. Zagzoog A, Wronski M, Birnie DH, Yeung C, Baranchuk A, Healey JS, Golian M, Boles U, Carrizo AG, Turner S, Hassan A, Ali E, Kumar SK, Russell S, Shurrab M, Crystal E. Assessment of Radiation-Induced Malfunction in Cardiac Implantable Electronic Devices. CJC Open. 2021 Jul 11;3(12):1438-1443. doi: 10.1016/j.cjco.2021.07.005. PMID: 34993455; PMCID: PMC8712607.
  7. Zaremba T, Jakobsen AR, Søgaard M, Thøgersen AM, Riahi S. Radiotherapy in patients with pacemakers and implantable cardioverter defibrillators: a literature review. Europace. 2016 Apr;18(4):479-91. doi: 10.1093/europace/euv135. Epub 2015 Jun 3. PMID: 26041870.

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 03-07-2024

Laatst geautoriseerd  : 03-07-2024

Geplande herbeoordeling  : 03-07-2028

De geldigheid van de richtlijnmodule komt te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Cardiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
  • Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica
  • Vereniging van Invasief Technische Hartstimulatie Specialisten

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2022 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten die radiotherapie ondergaan en een actief implantaat hebben.

 

Werkgroep

  • Dr.ir. W.P.A (Wim) Jansen, Klinisch fysicus, Radiotherapiegroep, (voorzitter), NVRO en NVKF
  • Prof.dr.ing. C.W. (Coen) Hurkmans, Klinisch fysicus, Catharina ziekenhuis, Eindhoven, en Faculteiten Electrical Engineering en Applied Physics, Technische Universiteit Eindhoven, NVRO en NVKF
  • Dr. Ph.W. (Phil) Koken, Klinisch fysicus, Amsterdam UMC , NVRO en NVKF
  • Dr. R.A. (Renske) de Jong, Radiotherapeut-oncoloog, Antoni van Leeuwenhoek/Nederlands Kanker Instituut, NVRO
  • Dr. L. (Lieselot) van Erven, Cardioloog, Leids Universitair Medisch Centrum, NVVC
  • A. (Alia) Veenstra, Technisch stimulatie specialist, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ‘s-Hertogenbosch, VITHaS

Met speciale dank aan

  • De radiotherapie afdelingen en instituten voor het invullen van de enquête

Met ondersteuning van

  • Dr. D. Nieboer, senior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Belangenverklaringen

De 'Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling’ is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar geen directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

 

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

 

Werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Jansen (vz)

Klinisch fysicus, Radiotherapiegroep

Gastdocent Boerhaave Nascholing; Gastdocent Erasmus MC Academie

Geen

Voorstel: geen

Hurkmans

Klinisch fysicus, Catharina ziekenhuis

Hoogleraar klinische fysica radiotherapie aan de Technische Universiteit Eindhoven (faculteiten Electrical Engineering en Applied Physics)

 

Geen

Geen

Voorstel: geen

Koken

Klinisch fysicus, Amsterdam UMC

 

Gastdocent InHolland; docent MNW aan de VU; Voorzitter/oprichter van VaBeNe, de Varian-gebruikersgroep in België en Nederland sinds 1997

Geen

Voorstel: geen

De Jong

Radiotherapeut-oncoloog, Antoni van Leeuwenhoek/Nederlands Kanker Instituut

 

Geen

Geen

Voorstel: geen

Erven

Cardioloog, LUMC

 

Boerhave ECG-cursus (betaald), voorzitter van de Device commissie NHRA, bestuurslid NHRA

Geen

Voorstel: geen

Veenstra

Technisch stimulatie specialist

Penningmeester en algemeen bestuurslid bij beroepsvereniging VITHaS, organiseert daar jaarlijks de praktijktraining

Geen

Voorstel: geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er is aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door het uitnodigen van de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) om deel te nemen in de werkgroep en aan de schriftelijke knelpuntenanalyse. Wegens het technische karakter van de richtlijn heeft de NFK aangegeven geen zitting te nemen in de werkgroep.

Werkwijze

AGREE

Deze richtlijnmodule is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

 

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Tijdens de voorbereidende fase inventariseerde de werkgroep de knelpunten in de radiotherapiezorg voor patiënten met een actief implantaat. De werkgroep beoordeelde de aanbeveling(en) uit de eerdere richtlijnmodules (NVRO, 2011) op noodzaak tot revisie. Er is tevens ook aandacht geschonken aan andere typen implantaten (voorheen enkel CIED).

Tevens zijn er knelpunten aangedragen door de patiëntenvereniging en genodigde partijen tijdens de schriftelijke knelpuntenanalyse. Een verslag hiervan is te vinden in de bijlage ‘Verslag schriftelijke invitational’.

 

Enquête

Er is door de werkgroep een enquête uitgestuurd naar alle radiotherapie-afdelingen in Nederland. Met deze enquête zijn begin 2023 de ervaringen en praktijkvariatie in kaart gebracht bij patiënten met cardiac implantable electronic devices (CIEDs) en andere actieve implantaten. De concept-uitgangsvragen zijn door de werkgroep opgesteld en definitief vastgesteld op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse.

 

Fabrikanten

Er is contact opgenomen met fabrikanten van CIEDs evenals met de fabrikanten van bestralingsapparatuur. Een verslag hiervan is te vinden in de bijlage ‘Terugkoppeling fabrikanten’.

 

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle randvoorwaarden voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur) zijn geadresseerd. Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen.

 

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodule wordt aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren worden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren wordt de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule wordt aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

 

Referenties

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449.

 

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2022, 17 maart). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html

Volgende:
Werkwijze radiotherapie bij patiënten met een cardiac implantable electronic device (CIED)