Problemen met sociale contacten zijn soms de eerste aanwijzing dat er sprake is van een psychotische stoornis. Zo zijn er bijvoorbeeld mensen die zich in de loop van enkele maanden steeds meer terugtrekken uit contact met vrienden en familie om bezig te zijn met onderwerpen waarop ze geen aansluiting vinden bij hun naasten. Ook tijdens en na een psychotische episode zijn er vaak problemen op contactueel vlak, als gevolg van psychotische symptomen, negatieve symptomen, angstklachten, cognitieve problemen of stemmingsklachten maar ook als gevolg van (zelf)stigma of schaamte. Het gebrek aan sociale contacten kan leiden tot eenzaamheid en een sociaal isolement. Ook kan het leiden tot een toename van psychotische ervaringen en verstoord denken omdat er weinig mensen zijn aan wie iemand zijn gedachten kan toetsen. Voldoende sociale contacten van voldoende kwaliteit zijn voor iedereen van belang, en dus ook zeker voor mensen met een psychotische kwetsbaarheid.

De uitgangsvraag van deze module is:

Welke methoden en interventies zijn effectief in het versterken van de sociale relaties, het bevorderen van intimiteit en het verminderen van eenzaamheid van mensen met terugkerende/chronische psychose?

Huidige praktijk

Mensen met een psychotische stoornis zijn bijna allemaal ontevreden over de kwaliteit en kwantiteit van hun sociale contacten. Er zijn echter weinig concrete interventies gericht op het versterken van sociale relaties en het verminderen van eenzaamheid.

Definitie en doel van de interventie

Het doel van interventies gericht op sociale contacten is enerzijds het uitbreiden van het aantal contacten en tevens gericht op het verbeteren van de kwaliteit van sociale contacten.

Dze module sluit aan bij de informatie in de EBRO module vroege psychose over interventies die kunnen worden ingezet ter verbetering en bevordering van sociale contacten bij vroege psychose. Deze module geeft daarop toevoeging voor terugkerende en/of chronische psychose.

#downgraded voor heterogeniteit, *downgraded voor risico op vertekening

#downgraded voor heterogeniteit, *downgraded voor risico op vertekening

#downgraded voor heterogeniteit, *downgraded voor risico op vertekening, ~downgraded voor onnauwkeurigheid

#downgraded voor heterogeniteit, *downgraded voor risico op vertekening, ~downgraded voor onnauwkeurigheid

#heterogeniteit onbekend, *downgraded voor risico op vertekening, ~downgraded voor onnauwkeurigheid

~downgraded voor onnauwkeurigheid (2x)

~downgraded voor onnauwkeurigheid (2x)

#downgraded voor heterogeniteit, *downgraded voor risico op vertekening

Vaktherapie

Downgraded voor onnauwkeurigheid, ~downgraded voor risico op vertekening

Downgraded voor onnauwkeurigheid, ~downgraded voor risico op vertekening

Downgraded voor onnauwkeurigheid, ~downgraded voor risico op vertekening

Sociale vaardigheidstraining

*Downgraded voor kans op vertekening
~Downgraded voor onnauwkeurigheid

Geïncludeerde en geëxcludeerde studies

In de Search Strings staan de zoektermen en resultaten per databank beschreven. De Search Strings zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase. Van de 313 artikelen kwamen er 67 door de eerste selectie. De overige 247 artikelen werden geëxcludeerd op basis van de titel en samenvatting. De voornaamste exclusie redenen tijdens de eerste selectie waren: artikelen gericht op een andere populatie (n=168), en artikelen gebaseerd op een ander studiedesign dan systematische reviews (n=28). Op basis van de volledige tekst vond een tweede selectie van de literatuur plaats. Van de 67 artikelen zijn er zes recente reviews geïncludeerd. Redenen voor exclusie waren als volgt. In het geval dat er een meta-analyse beschikbaar was had deze de voorkeur boven een systematische review (n=26), review in een andere taal dan Engels of Nederlands (n=2), studie bleek geen meta-analyse of systematische review te zijn (n=5), Populatie en/of uitkomstmaat kwam niet overeen met de PICO (n=15), er waren recentere reviews en/of updates beschikbaar (n=9), onduidelijk welke RCT’s in review zijn meegenomen (n=1). Reviews die minder recente publicaties includeerden dan Geretseger2017 en collegae zijn niet geïncludeerd (n= 3).

De systematische review met meta-analyse door Burlingame uit 2020 is niet meegenomen in deze evaluatie. Voor elke therapievorm werden zowel uitkomsten van de PANSS en BPRS, als behandeling specifieke uitkomsten gepresenteerd. De behandeling-specifieke uitkomst voor social skills training sluiten mogelijk aan bij het reviewprotocol, maar bestaan uit een te breed scala van uitkomstmaten. De reviews van Nijman2020, Barnicot2020, Jones2018a en Jones2018b,McDonagh2017 en Geretsegger2017 zijn meegenomen.

Omdat bleek dat de eerste search niet alle literatuur omtrent sociaal functioneren en (vak) therapeutische interventies omvatten is er in oktober 2021 een aanvullende search verricht naar studies met (vak) therapeutische interventies die sociale relaties als een primaire uitkomstmaat hadden. In totaal leverde deze search naar ontdubbeling 152 resultaten op. Na een eerste selectie op basis van titel en abstract bleven er 20 over. Na selectie op volledige teksten bleven hiervan 5 artikelen over om in de wetenschappelijke onderbouwing verder uitgewerkt te worden (Bordon et al., 2017; Cramer et al., 2013; Kurtz & Mueser, 2008; Statucka, 2013; Ruddy & Milnes, 2005). Reden voor exclusie waren onder andere: andere populatie dan in de PICO gedefinieerd (n=3), geen systematische review of meta-analyse (n=4), geen RCT’s meegenomen (n=4) en gebruikte interventie en uitkomstmaat viel buiten de PICO (n=7).

Onderstaand volgt een beschrijving van de 11 geïncludeerde reviews. Vervolgens worden de uitkomsten van de reviews per artikel samengevat.

Sociale vaardigheidstraining - Social skills training (SST)

Kurtz 2008

In een systematische review naar RCT’s bij patiënten met met schizofrenie of een schizoaffectieve stoornis werden 23 RCT’s geïncludeerd waarin een Social Skills Training (SST) werd vergeleken met diverse vormen van ‘standaardzorg’ (TAU) (Kurtz & Mueser, 2008). De SST-interventies waren onder andere gericht op het verbeteren van gespreksvaardigheden, het sociaal probleemoplossend vermogen, interpersoonlijke skills en assertieve vaardigheden. De geïncludeerde patiënten (n=1599), waaronder zowel intramurale als poliklinische patiënten en hadden een gemiddelde leeftijd van 38 jaar. 71% van de patiënten was man en 63% werd poliklinisch behandeld. De patiënten waren gemiddeld genomen al ziek gedurende 17 jaar. Voor alle uitkomstmaten is de effectiviteit van SST vergeleken met TAU. Voor de uitkomst inhoudsbeheersing van de sociale vaardigheden is er een groot effect gevonden na SST. Verder bleek na gemiddeld 19 weken training een matig effect van SST op het sociaal functioneren, vergeleken met TAU. Daarnaast is er een matig effect gevonden voor zowel sociale vaardigheden (inclusief vaardigheden voor dagelijks leven) als voor psychosociaal functioneren en negatieve symptomen. Kleine effecten zijn gevonden voor andere psychiatrische symptomen en terugval. Voor een overzicht van de resultaten met bijbehorende grading, zie Evidence tabellen.

Sociale cognitie training

Nijman2020

Het artikel van Nijman et al (2020) betreft een netwerk meta-analyse waarin de effecten van zowel brede- als gerichte sociale cognitietraining (SCT) worden geëvalueerd. SCT bestaat vaak uit een combinatie van oefenen met sociale stimuli (e.g., foto’s) en het oefenen van leerstrategieën om met sociale tekortkomingen om te kunnen gaan. SCT kan in twee categorieën onderverdeeld worden: (1) gerichte SCT, gefocust op één of twee specifieke domeinen van sociale cognitie (e.g., trainen van emotieherkenning) en (2) brede SCT, gericht op de meeste of alle domeinen van sociale cognitie (e.g., sociale cognitie en interactietraining).

In Nijman et al (2020) werd een onderscheid gemaakt in SCT met en zonder cognitieve remediation therapie (CRT). Populaties in geïncludeerde studies bestonden grotendeels uit personen met schizofrenie (29 studies) en schizofreniespectrum/ schizoaffectieve stoornissen (11 studies). Een kleiner deel van de studies is uitgevoerd bij mensen met een psychotische stoornis. Eén studie is uitgevoerd bij mensen met een eerste episode. Uitkomsten zijn opgesplitst in sociale cognitie (emotie perceptie, sociale perceptie, Theory of Mind, attributie, andere/diverse), sociaal functioneren en psychiatrische symptomen. De uitkomsten zijn gepresenteerd voor vergelijkingen van actieve interventies met standaard zorg (TAU). Voor de uitkomst sociaal functioneren werden 25 RCT’s gebruikt, met in totaal 27 vergelijkingen (figuur 1).

Gerichte SCT zonder aanvullende CRT had geen effect op sociaal functioneren (d=0,12 (95%BI= -0,46; 0,69)). Gerichte SCT met aanvullende CRT had een negatief effect op het sociaal functioneren (d=-0,34 (95%BI= -0,86; 0,19)). Brede SCT zonder aanvullende CRT had een groot positief effect op het sociaal functioneren (d= 0,82 (95%BI=0,46; 1,18) en een matig positief effect wanneer de therapie wel aangevuld werd met CRT (d=0,41 (95%BI= 0,06; 0,77) (tabel 5.2-5.5). Voor een overzicht van de resultaten met bijbehorende grading, zie Evidence tabellen.

Interventies gericht op herkennen van gezichts- en emotie uitdrukkingen

Bordon2017

Bordon en collega’s (Bordon et al., 2017) hebben een meta-analyse uitgevoerd waarin er gekeken werd naar de effectiviteit van interventies gericht op het herkennen van gezichts- en emotie uitdrukkingen (facial affect recognition training; FRT) bij patiënten (18 jaar en ouder, gemiddelde range tussen 31.9 en 44 jaar) met niet-affectieve psychotische stoornis (schizofrenie, kortdurende psychotische stoornis) of schizo affectieve stoornis. De uitkomsten die zijn onderzocht zijn herkenning van gezichtsuitdrukking, psychotische symptomen en sociaal functioneren. De verschillende FRT-interventies (bijv. facial feedback, attentional shaping, micro-expression training tool) zijn specifiek gericht op het verbeteren van het herkennen van gezichtsuitdrukking en het aantal sessies varieerde van 1-12 sessies. De controlegroepen ontvingen verschillende interventies, waaronder cognitieve remediatie therapie, herhaalde blootstelling aan foto’s met gezichtsuitdrukking of TAU. De follow-up periode varieerde van 1 week (3 RCT’s), 1 maand (1 RCT), 3 maanden (1 RCT) tot geen follow-up (8 RCT’s). Geen significant verbetering is gevonden voor zowel positieve (3 RCT’s; g=0.10, 95% CI −0.25, 0.45), negatieve (4 RCT’s; g=−0.11, 95% CI−0.41, 0.20) als algemene (3 RCT’s; g=0.12, 95% CI −0.44, 0.69) psychotische symptomen (vastgesteld met Positive and Negative Syndrome Scale; PANSS). Wanneer er gekeken wordt naar sociaal functioneren (vastgesteld met SOFAS en Social Behavioral Scale [SBS], wordt er een grote verbetering gezien na FRT-interventie (3 RCT’s, N = 114, g = 0.87, 95% CI 0.37, 1.36, I2 38%).

Statucka 2013

Statucka en collega’s voerden een review uit welke is gebaseerd op de meta-analyse van Kurtz en Richardson (2012) en de kwalitatieve review van Horan et al (2008) aangevuld met 16 studies (preliminary pilot studies, non-randomized control trials, and unpublished dissertations) waarin gekeken werd naar de effectiviteit van sociale cognitieve interventies gericht op facial affect recogntion oftewel het herkennen van gezichts- en emotie uitdrukkingen. De belangrijkste conclusie is dat deze sociale cognitieve interventies sterk effectief zijn in het verbeteren van het kunnen herkennen van gezichts- en emotie uitdrukkingen en functionele status bij mensen met een psychotische stoornis (Statucka et al, 2013).

Brede interventies

Barnicot 2020

De review van Barnicot et al (2020) is specifiek gericht op een intramurale populatie met schizofrenie of een schizofreniespectrum stoornis die acuut is opgenomen. Trials werden meegenomen in de review wanneer deze een interventie onderzochten gestoeld op psychologische principes met het doel om gedrag, cognitie, emotie of andere persoonlijke eigenschappen aan te passen in het voordeel van de patiënt. Diverse controlecondities werden meegenomen, waaronder TAU, niet-psychologische interventies, niet-directieve psychologische interventies en psychologische interventies.

Trials die uitkomsten in de vorm van gestandaardiseerde gemiddelde verschillen (SMD's) rapporteerden voor sociaal functioneren, betroffen Cognitieve gedragstherapie (SMD=0,68 95%BI=0,01; 1,36, n=158), CRT (SMD=0,23 95%BI=-0,21; 0,66, n=84), compliance therapy onder de noemer motiverende therapie (SMD=-0,01 95%BI=-0,58; 0,57, n=47) en psycho-educatie (SMD=0,35 95%BI=0,15;0,54, n=429). Heterogeniteit en risico op vertekening per vergelijking is afgeleid uit figuur 5 van de meta-analyse. Voor een overzicht van de resultaten met bijbehorende grading, zie Evidence tabellen.

Jones2018a

In een Cochrane review uitgevoerd door Jones en collega’s (2018)a werd het effect van cognitieve gedragstherapie (CGT) in combinatie met standaard zorg vergeleken met standaard zorg in combinatie met andere vormen van therapie bij mensen met schizofrenie. De auteurs definieerde andere vormen van therapie als therapie vormen die geen cognitief gedragscomponent hadden zoals bijvoorbeeld psycho-educatie, familietherapie en andere vormen die niet onder CGT vallen.

In totaal zijn 36 RCT’s geïncludeerd (n= 3542) die CGT vergeleken met verscheidene andere vormen van psychosociale therapieën, welke zijn geclassificeerd als actief en inactief. De participanten waren gediagnostiseerd met schizofrenie, waanstoornis of schizo affectieve stoornis. De leeftijd van de participanten varieerde van 18 tot 65 jaar.

De uitkomsten zijn opgedeeld in korte termijn (binnen 24 weken na start van behandeling), middellange termijn (24-52 weken na start van behandeling) en lange termijn (>52 weken na start van behandeling). Sociaal functioneren is onder andere gemeten met de Personal and Social Performance Scale (PSP) en de Social and Occupational Functioning Assessment Scale (SOFAS). Voor de vergelijkingen van CGT met zowel actieve als inactieve psychosociale therapie is geen verschil gevonden voor de uitkomst sociaal functioneren. In de vergelijking van CGT met andere psychosociale therapieën (zowel actief als inactief), is voor de korte termijn een klein effect gevonden. Voor zowel de middellange als lange termijn zijn positieve effecten te zien voor CGT vergeleken met andere psychosociale therapieën op sociaal functioneren. Zie tabellen in Evidence tabellen, voor een overzicht van de resultaten met bijbehorende grading.

Jones2018b

De Cochrane review van Jones en collega’s (2018) onderzocht het effect van CGT in combinatie met standaardzorg op het optreden van een recidief bij mensen met schizofrenie. In totaal includeerden de auteurs 60 studies (n=5992). Een therapie werd als cognitieve gedragstherapie gezien wanneer het een afgebakende therapievorm betrof waarin men inzicht kreeg in de associaties tussen en herwaardering van de eigen symptomen, overtuigingen en gedachten en de hieruit voortvloeiende gedragingen en ervaren stress. Standaardzorg betrof in de meeste gevallen een behandeling met een antipsychoticum, opnames en gebruik van psychiatrische dag voorzieningen. De duur van de therapieën varieerde van 28 dagen tot 2 jaar. Participanten hadden een diagnose van schizofrenie, schizo affectieve stoornis, schizofreniforme stoornis of paranoïde schizofrenie en een leeftijd variërend van 16 tot 78 jaar.

De uitkomsten zijn opgedeeld in korte termijn (binnen 24 weken na start van behandeling), middellange termijn (24-52 weken na start van behandeling) en lange termijn (>52 weken na start van behandeling). Sociaal functioneren is onder andere gemeten met de Personal and Social Performance Scale (PSP), de Social Functioning Scale (SFS) en de Social and Occupational Functioning Assessment Scale (SOFAS).

Uit de vergelijking van CGT + TAU vergeleken met TAU, gemeten met de SFS, was een effect te zien op sociaal functioneren in het voordeel van CGT + TAU op zowel de middellange als lange termijn. Ditzelfde geldt voor dezelfde vergelijking gemeten met de SPS op zowel de korte, middellange als lange termijn. Echter, wanneer gemeten met de SOFAS, wordt er geen verschil gezien tussen CGT + TAU en TAU als het gaat om sociaal functioneren op zowel de korte, middellange als lange termijn. Zie tabellen in Evidence tabellen, voor een overzicht van de resultaten met bijbehorende grading.

McDonagh2017

Cramer2013

In een meta-analyse uitgevoerd door Cramer en collega’s (2013) werd het effect van Yoga op o.a. het sociaal functioneren bij mensen met schizofrenie onderzocht. In totaal werden 5 RCT’s (n = 337) meegenomen in deze meta analyse waarbij de yoga interventies bestonden uit SVYASA yoga , Hatha yoga of een niet gespecificeerde yoga interventie. Het aantal sessies liep van één sessie van 30 minuten per week tot vijf sessies van 60 minuten per week voor een periode van 8 weken t/m 3 maanden. Yoga werd altijd in combinatie gegeven van standaardzorg (farmacotherapie en/of inpatiënt behandeling). Wanneer yoga in combinatie met standaardzorg vergeleken werd met standaardzorg alleen werd er geen significant verschil gevonden sociaal functioneren op het moment van afronding van de interventie. Ook wanneer yoga in combinatie met standaardzorg vergeleken werd met bewegingsinterventies werd er geen significant verschil gevonden in het effect op sociaal functioneren (zie tabel 5.12 in Evidence tabellen voor overzicht van resultaten en GRADE scores).

Vaktherapieën

Geretseger 2017

Geretsegger en collega’s (2017) hebben door middel van deze systematische review onderzoek gedaan naar de effecten van muziektherapie op ernstige psychische aandoeningen met als primaire uitkomstmaat sociale contacten. Muziektherapie is gedefinieerd als: “A systematic process of intervention wherein the therapist helps the patiënt to promote health, using music experiences and the relationships that develop through them as dynamic forces of change.” In totaal zijn 8 studies geïncludeerd met 1215 deelnemers met schizofrenie of schizofrenie spectrum stoornissen (gediagnosticeerd door middel van welke criteria dan ook, ongeacht leeftijd, sekse of nationaliteit). In vergelijking met standaardzorg had muziektherapie een positieve invloed op sociaal functioneren (Social Disability Screening Schedule [SDSS] scores; 3-6 maanden follow-up) en kwaliteit van leven (General Well-Being Schedule [GWB] scores; < 3 maanden follow-up). Zie tabel 5.13 in Evidence tabellen voor bijbehorende grading.

Ruddy 2005

In een Cochrane review naar het effect van beeldende therapie bij patiënten met schizofrenie (search tot juli 2005) voldeden 2 studies aan de inclusiecriteria. Deze 2 RCT’s vergeleken beeldende therapie met standaardzorg (n=137). Beeldende therapie in wekelijkse sessies gedurende 12 weken resulteerde in een iets betere mentale staat (SANS) ((n=73, 1 RCT, WMD -2.3 CI -4.10 to -0.5). Er werd geen duidelijke verbetering in sociaal functioneren (SFS) gezien (n=70, 1 RCT, WMD 7.20 CI -2.53 to 16.93). Voor kwaliteit van leven (perQol) werd geen effect van beeldende therapie gezien((n=74, 1 RCT, WMD 0.1 CI -2.7 to 0.47).

Zoeken en selecteren In maart 2021 is een systematische literatuursearch uitgevoerd naar de uitgangsvraag van deze module.