Wat houdt risicoanalyse binnen de praktijk van psychiatrische rapportages pro Justitia in?

De uitgangsvraag omvat de volgende deelvragen:

• Wat is de plaats van de risicoanalyse in het psychiatrisch onderzoek pro Justitia?
• Hoe komt een risicoanalyse tot stand?
• Welke rol hebben risicotaxatie-instrumenten in de risicoanalyse?
• Welke risicotaxatie-instrumenten zijn hiervoor bruikbaar en wat zijn hun specifieke mogelijkheden en beperkingen?
• Wat is de plaats van de risicoanalyse bij het forensisch psychiatrisch onderzoek van jeugdigen?
• Op welke wijze wordt het recidiverisico in beeld gebracht bij tbs- en PIJ-verlengingsonderzoeken?
• Welke communicatiemogelijkheden en –beperkingen zijn er om de risicoanalyse over te brengen aan de opdrachtgever?

De inschatting van het individueel recidiverisico beredeneerd vanuit de stoornis

De vraag over toekomstig risico van recidive die in de standaardvraagstelling is opgenomen, gaat over de verwachting van de rapporterend psychiater dat een soortgelijk delict in de toekomst (weer) zal plaatsvinden, gelet op de beschreven stoornis.

In de beantwoording van de voorgaande vragen heeft de rapporterend psychiater uitgelegd of en hoe de stoornis, en de daaruit voortvloeiende beperkingen, in samenhang met de context rondom de tenlastegelegde feiten, heeft bijgedragen en doorgewerkt in het ten laste gelegde. Deze analyse van de relatie tussen stoornis en delictgedrag in retrospect, dient vervolgens vertaald te worden naar een analyse van de relatie tussen stoornis en delictgedrag in prospect, meer specifiek: een nauwkeurige analyse van de relatie tussen stoornis en soortgelijk delictgedrag zoals dat in de tenlastegelegde feiten heeft plaatsgevonden.

Risicoanalyse bij een vastgestelde stoornis met doorwerking in het tenlastegelegde

Bij een sterke relatie tussen de stoornis en de totstandkoming van de ten laste gelegde feiten, zal, als de bij de stoornis behorende forensisch relevante beperkingen die het risico op recidive verhogen voortduren, ook het risico van recidive groter zijn dan de a-priorikans op recidive. Zo kan bij een psychose die allesoverheersend en onontkoombaar heeft geleid tot een geweldsdelict, beredeneerd worden dat de psychotische symptomen zullen moeten verminderen om het risico van herhaling van een geweldsdelict te verlagen. De rapporterend psychiater kan daarbij op individueel niveau de relatie tussen psychose en gewelddadig gedrag preciseren alsmede uitspraken doen over de verwachte prognose van de psychotische stoornis bij deze specifieke onderzochte. Als de aanwezige psychische stoornis minder op de voorgrond stond in de totstandkoming van deze feiten, dan is er ook naar de toekomst beperkt te beredeneren dat risico van recidive voortvloeit uit die stoornis. Dat wil echter nog niet zeggen dat het recidiverisico laag is: andere (criminogene) factoren kunnen doorslaggevend zijn geweest bij de totstandkoming van het tenlastegelegde, en zijn van groot belang voor de inschatting van het recidiverisico, alsmede voor het nader vorm te geven risicomanagement.

De rapporterend psychiater dient dus, naast zijn procesdiagnostiek en prognostische inschatting, gebruik te maken van risicotaxatie-instrumenten waarbij risicofactoren, waarvan wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat ze invloed hebben op de kans op herhaling, worden meegewogen. De psychische stoornis, en de daaruit voortvloeiende functionele beperkingen, zijn bij individuele onderzochten vrijwel nooit volledig los te zien van de situationele context, noch van de (beschermende) vaardigheden van de persoon van de verdachte. Met andere woorden, belangrijke risicoverhogende factoren, zoals antisociaal gedrag, middelengebruik, problematische relaties en problemen met school of werk (Bonta, 2014), kunnen in individuele casuïstiek gerelateerd zijn aan psychische stoornissen; als onderdeel van die stoornis, als comorbiditeit of als gevolg van de stoornis (Casiano, 2020). In de beantwoording van vraag 5a t/m d maakt de rapporterend psychiater daarom gebruik van enerzijds een zo gestandaardiseerd en wetenschappelijk onderbouwd (betrouwbaar) mogelijke methode om het risicoprofiel van de onderzochte te schetsen en anderzijds van procesdiagnostiek en kennis over het beloop van psychische stoornissen, rekening houdende met de individuele kenmerken van de onderzochte.

Risicoanalyse in het geval de rapporterend psychiater geen psychische stoornis vaststelt

Er bestaat discussie over het beantwoorden van de vragen rondom risicoanalyse door de rapporterend psychiater als deze geen stoornis vaststelt. Daarbij dient onderscheid gemaakt te worden tussen situaties waarbij de rapporterend psychiater onvoldoende betrouwbare informatie heeft verkregen om een stoornis vast te stellen, maar deze ook niet uit kan sluiten (bijvoorbeeld ten gevolge van beperkte medewerking), en situaties waarin de rapporterend psychiater voldoende betrouwbaar heeft kunnen vaststellen dat er geen stoornis was (en is).

In de eerste situatie, dus bij onvoldoende informatie, past terughoudendheid ten aanzien van risicoanalyse. Meestal is dan ook onvoldoende informatie aanwezig om de risicotaxatie-instrumenten met voldoende betrouwbaarheid te kunnen toepassen. Soms kan wel dossierinformatie worden gebruikt om een actuarieel instrument met uitsluitend statische, niet-klinische, factoren in te vullen.

Ook in de tweede situatie, dus bij het ontbreken van een psychische stoornis, past terughoudendheid maar zal de keuze om wel of niet risicotaxatie-instrumenten te gebruiken mede afhangen van het specifiek te gebruiken instrument.

De rapporterend psychiater dient, conform de Gedragscode van het NRGD, binnen de grenzen van zijn opdracht en zijn deskundigheid te blijven. De opdracht betreft het beantwoorden van de vragen over een psychische stoornis, en gelet op deze stoornis, de verwachting ten aanzien van het risico van recidive. De deskundigheid van de rapporterend psychiater behelst inzicht en vermogen om vanuit de psychiatrische diagnostiek de vertaalslag te maken naar de forensisch relevante vragen (waaronder risicoprognose en risicomanagement). Tegelijkertijd omvat de deskundigheid van de rapporterend psychiater ook kennis van de betrouwbaarheid en predictieve validiteit van risicotaxatie-instrumenten, alsmede van de mogelijkheden en beperkingen van die instrumenten voor het voorspellen van recidive op individueel niveau (NRGD, 2018). Zoals in de inleiding reeds benoemd zijn de meeste belangrijke risicofactoren voor recidive delictgedrag niet stoornis-gerelateerd. Ook zonder stoornis kan de rapporterend psychiater een (actuarieel) risicotaxatie-instrument gebruiken, als de psychiater tenminste getraind is in het gebruik van dat specifieke risicotaxatie-instrument, om relevante criminogene factoren na te gaan en daarmee de omvang van het recidiverisico in te schatten. Zoals in alle gevallen dat risicoanalyse wordt toegepast is het echter van belang dat de rapporterend psychiater zich rekenschap geeft van, en uitleg geeft over, de beperkingen van risicoanalyse rondom de voorspellende waarde en accuraatheid, zeker bij relatief zeldzame uitkomsten.

Risicoanalyse in het geval de rapporterend psychiater wel een psychische stoornis vaststelt, maar geen doorwerking van die stoornis in het tenlastegelegde:

Ook hierover bestaat discussie binnen het forensisch-psychiatrisch veld. Onderscheid dient gemaakt te worden tussen situaties waarin de rapporterend psychiater geen relatie tussen stoornis en tenlastegelegde kan vaststellen door onvoldoende zicht op de delictsituatie (bijvoorbeeld ten gevolge van ontkenning of beperkte medewerking), en situaties waarin de rapporterend psychiater wel voldoende informatie had, maar geen reden zag te adviseren tot verminderde (of on)toerekeningsvatbaarheid.

Ontkenning van het tenlastegelegde staat op zichzelf het gebruik van risicotaxatie-instrumenten niet in de weg (Nationaal Rapporteur 2017). Wel dient nadrukkelijk overwogen en gecommuniceerd te worden dat de meeste instrumenten ontwikkeld en gevalideerd zijn om het risico van herhaling in te schatten; deze instrumenten zijn niet ontwikkeld om op basis hiervan in te schatten wat het risico is van het plegen van een bepaald feit, dat iemand tot nog toe niet heeft gepleegd. Het ontbreken van een delictanalyse, het begrijpen van de dynamiek van de totstandkoming van het delict – indien bewezen geacht – vormt een belangrijke beperking bij de analyse van het risico. Deze beperking kan gelden bij zowel bekennende als ontkennende verdachten.

Bovendien zal de rapporterend psychiater, bij volledige ontkenning van het ten laste gelegde en een blanco voorgeschiedenis voor soortgelijke delicten, in de regel ook niet slagen in het opstellen van een gedegen delictanalyse. Bij eerdere veroordelingen voor soortgelijke feiten, kan een onderzoek naar de delictdynamiek die toentertijd speelde, wellicht enige klinische inschatting mogelijk maken ten aanzien van de toekomst, maar dan blijft de vraag of daarmee niet te zeer wordt voorbijgegaan aan de mogelijkheid dat de onderzochte nu terechtstaat voor een delict dat hij in het geheel niet heeft begaan. Hoezeer een gedragskundige rapportage niet bedoeld is of kan worden gebruikt in de bewijsbeslissingen, een psychiatrisch rapport waarin staat dat een onderzochte een hoog risico heeft op recidive (en daarmee een gevaar vormt voor de maatschappij) zal wellicht toch van invloed zijn op de uiteindelijke beslissing van de rechter (Van Es, 2020).

Bij enig zicht op de delictdynamiek (ook bij een gedeeltelijke ontkenning) of een uitgebreide justitiële voorgeschiedenis kunnen, ondanks het ontbreken van een delictanalyse en advies over doorwerking, risicotaxatie-instrumenten betrouwbaar worden gebruikt, zeker de instrumenten die vooral gaan over historische (statische) informatie die op basis van dossiers kan worden verkregen. Ook dynamische risicofactoren uit risicotaxatie-instrumenten gaan niet specifiek over het gepleegde delict, dus zouden kunnen worden gescoord op basis van informatie van de onderzochte. Juist bij een uitgebreide justitiële voorgeschiedenis kan een risicoprofiel geschetst worden, onafhankelijk van het al dan niet bewezen zijn van het actuele ten laste gelegde.

Bij een advies volledig toe te rekenen kan de rapporterend psychiater wellicht minder voortborduren op een gedegen delictanalyse van het verband tussen stoornis en delictgedrag. Daardoor wordt de klinische formulering over hoe deze relatie tussen stoornis en toekomstig te verwachten delictgedrag ook beperkt. Echter, ook in dit geval zal de inschatting van de hoogte van het risico van recidive meer betrouwbaar worden door gebruik te maken van informatie afkomstig uit de toepassing van risicotaxatie-instrumenten. Uiteraard is het juist dan van belang de betekenis van de uitkomst van risicotaxatie weer te geven, waaronder de toepasbaarheid op de individuele onderzochte. Toerekeningsvatbaarheid sluit een gedegen risicoanalyse niet per definitie uit. Net als bij beperkte doorwerking van stoornis in delict kan ten aanzien van de toekomst wel een rol van psychische problematiek in mogelijk toekomstig delictgedrag te verwachten zijn, zeker in samenhang met andere (contextuele) factoren. De rapporterend psychiater zal vooral goed moeten uitleggen welke aspecten van het psychisch (dys)functioneren van invloed zijn op het risico van recidive en hoe deze zich verhouden tot andere (criminogene en situationele) risico- en beschermende factoren.

De verschillende risicotaxatie-instrumenten

Zoals gezegd zijn de risicotaxatie-instrumenten grofweg te verdelen in actuariële instrumenten en instrumenten volgens de methode van het gestructureerd professioneel oordeel. Beide typen risicotaxatie-instrumenten bestaan uit risicofactoren waarvan wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat ze met delictgedrag samenhangen. Het verschil zit voornamelijk in de wijze van coderen en tot het eindoordeel over het risico komen. Actuariële instrumenten zijn specifiek bedoeld om te voorspellen. Deze instrumenten zijn relatief eenvoudig volgens de regels in de handleiding te scoren en de factoren worden volgens een vast algoritme opgeteld om tot een eindoordeel over het risico te komen. De methode van het gestructureerd professioneel oordeel is thans de meest gebruikte methode in Nederland. De essentie van deze methode is dat de beoordelaar een score geeft op de factoren van het instrument en vervolgens zijn of haar kennis en ervaring gebruikt om deze factoren te interpreteren, integreren en combineren, om tot een eindoordeel over het recidiverisico te komen. De risicofactoren worden niet bij elkaar opgeteld zoals bij actuariële instrumenten. De verschillen in methodiek leiden tevens tot een ander type verslaglegging.

Hieronder worden de meest gebruikte, in de Nederlandse taal beschikbare instrumenten besproken, waarbij tevens wordt ingegaan op de bruikbaarheid voor psychiatrische rapportage in strafzaken. Eerst wordt ingegaan op algemeen gebruikte risicotaxatie-instrumenten voor volwassenen, vervolgens op risicotaxatie-instrumenten voor specifieke groepen volwassenen en tot slot op het gebruik van risicotaxatie-instrumenten bij jeugdigen en adolescenten. Opgemerkt dient te worden dat de meeste instrumenten zich richten op het inschatten van risico’s van ernstig delictgedrag (geweld, zeden, stalking), en niet op bijvoorbeeld vermogensdelicten zonder geweld. Brandstichting wordt doorgaans gezien als een vorm van geweld.

Risicotaxatie-instrumenten voor volwassenen

HKT-R

De Historisch Klinisch Toekomst-Revisie (HKT-R) is een instrument ter ondersteuning van het klinisch gewogen eindoordeel over het risico van (gewelddadige) recidive van mannelijke forensisch psychiatrische patiënten. De HKT-R is een in 2014 gepubliceerde revisie van de HKT-30 en werd ontwikkeld op basis van een retrospectief onderzoek naar een landelijk cohort van 347 patiënten die tussen 2004 en 2008 uit een tbs-kliniek zijn ontslagen. Het instrument, dat specifiek voor de Nederlandse situatie is ontworpen, is volgens de handleiding niet geschikt voor vrouwelijke patiënten en mannelijke zedendelinquenten met minderjarige slachtoffers. De HKT-R bevat zowel historische als dynamische risicofactoren, die op een vijf-puntschaal worden gescoord en waarbij de dynamische, veranderbare factoren in de meerderheid zijn. De statische risicofactoren (zoals een justitiële voorgeschiedenis, leeftijd eerste veroordeling) bieden vooral inzicht in de ernst van criminele gedragingen in het verleden van een persoon. Klinische risicofactoren (zoals disfunctioneren op opleiding of werk, delinquent sociaal netwerk, financieel wanbeleid, een beperkte vrijetijdsbesteding, een gebrekkige impulsbeheersing, disfunctionele oplossingsvaardigheden en psychotische symptomen) zijn in principe veranderbaar en lenen zich om behandeldoelen vast te stellen. Toekomstige risicofactoren (zoals overeenstemming over afspraken, steun van een sociaal netwerk en aanwezigheid van stresserende omstandigheden en leefomstandigheden) bieden met name zicht op toekomstige risico’s. De onderzoeksresultaten tot nu toe laten een redelijk tot goede interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en voorspellende waarde zien (Bogaerts , 2018).

HCR-20^V3

De Historical Clinical Risk management Version 3 (HCR-20V3) is een in 2013 gepubliceerde revisie van de HCR-20 voor de beoordeling van het risico van geweld. De definitie van geweld luidt: daadwerkelijk toegebracht lichamelijk letsel aan een andere persoon, een poging daartoe of dreiging daarmee. Het instrument is bedoeld voor gebruik bij mannen en vrouwen van 18 jaar of ouder en bestaat uit tien historische risicofactoren (bijvoorbeeld problemen op gebied van werk, relaties, eerdere delicten, psychische problemen) en tien dynamische, veranderbare risicofactoren voor herhaald geweld (bijvoorbeeld gebrek aan zelfinzicht, impulsiviteit, respons op behandeling). De voorloper, de HCR-20 was wereldwijd het meest gebruikte risicotaxatie-instrument voor het inschatten van het risico van toekomstig geweld met goede voorspellende waarde voor geweld in diverse populaties (zie http://hcr-20.com/research). De belangrijkste doelstelling van de revisie was om de waarde van het instrument voor de klinische praktijk verder te vergroten, onder andere door het leggen van een sterkere nadruk op dynamische, veranderbare risicofactoren en het bieden van meer richtlijnen voor risicomanagement. In de HCR-20V3 worden meer concrete richtlijnen voor scoring geboden en is er meer aandacht voor risicoformulering (de individuele risicotheorie van gewelddadig gedrag in het verleden), scenarioplanning (de route tot mogelijk toekomstig geweld) en slachtofferveiligheid. Met name de stappen van risicoformulering en scenarioplanning, waarin de verschillende risicofactoren in samenhang met elkaar worden beschreven en hoe deze vervolgens hebben geleid tot geweld of in de toekomst kunnen leiden tot geweld, kunnen waardevol zijn voor psychiatrisch onderzoek pro Justitia (Hopton , 2018). Om de klinische toepasbaarheid verder te vergroten, zijn verschillende risicofactoren opgesplitst in subitems en kan naast de aanwezigheid ook de relevantie van elke risicofactor voor toekomstig geweld worden beoordeeld. Onderzoek naar de revisie laat vergelijkbare resultaten voor de HCR-20V3 en HCR-20 zien wat betreft de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid en voorspellende waarde (Douglas & Shaffer, 2021).

SAPROF

De SAPROF is een in Nederland ontwikkeld instrument bedoeld als aanvulling op een risicotaxatie-instrument zoals de HCR-20V3 of de HKT-R voor het inschatten van beschermende factoren voor het risico van herhaald geweld. De reden voor het ontwikkelen van de SAPROF was dat de kennis over risicofactoren voor geweld de laatste decennia sterk was toegenomen, maar dat er relatief weinig aandacht was voor factoren die kunnen compenseren voor risicofactoren. Wanneer beschermende factoren niet worden meegewogen, is de risicotaxatie feitelijk niet in balans en dit zou kunnen leiden tot pessimisme bij professionals, stigmatisering van cliënten en eventueel onterecht langdurige vrijheidsbeneming. De inschatting van beschermende factoren kunnen concrete behandeldoelen opleveren om het risico van (herhaald) delictgedrag te verlagen en een motiverende invloed hebben op zowel cliënten als hun begeleiders. De SAPROF bestaat uit 2 statische (intelligentie, hechte band in de kindertijd) en vijftien dynamische factoren (bijvoorbeeld coping, motivatie, werk, medicatie, levensdoelen, netwerk) die vanuit wetenschappelijk onderzoek als beschermend voor recidive zijn gevonden. Onderzoek toont aan dat het coderen van beschermende factoren toegevoegde waarde heeft ten opzichte van het enkel coderen van risicofactoren. Zo is uit meerdere onderzoeken gebleken dat de combinatie van een risicogericht instrument met de SAPROF een significant betere voorspelling oplevert. Tevens bleek dat met de HCR-20 en de SAPROF veranderingen konden worden gemeten op de dynamische factoren en dat verbeteringen op deze factoren tijdens de tbs-behandeling geassocieerd waren met minder recidive van geweld na de behandeling (de Vries Robbé, 2021). Deze onderzoeksresultaten en de aandacht voor positieve factoren om een meer genuanceerd beeld van een persoon te krijgen maken het instrument ook voor psychiatrisch onderzoek in strafzaken waardevol. De ervaring is echter wel dat het invullen van de SAPROF soms lastiger is bij gebruik in psychiatrische rapportages pro Justitia omdat de meeste factoren dynamisch en contextafhankelijk zijn en de rapporterend psychiater mogelijk te weinig betrouwbare informatie hierover voorhanden heeft.

FARE

De FARE is een risicotaxatie-instrument specifiek ontwikkeld voor het forensisch ambulante veld vanuit het programma Kwaliteit Forensische Zorg (KFZ). Het is bedoeld voor volwassen cliënten van 18 jaar en ouder, die vanwege (dreigend) delictgedrag, ambulante (forensische) behandeling ondergaan in een forensische polikliniek. De FARE is een generalistisch instrument waardoor het gescoord kan worden bij individuen die in het verleden een diversiteit aan delicten hebben gepleegd of antisociaal gedrag hebben vertoond. Het instrument bestaat uit 6 statische en 11 dynamische risicofactoren. De FARE risicofactoren worden beantwoord op een vijf-puntsschaal van 0 – 4. Er wordt een risicoclassificatie gegeven op basis van de statische risicofactoren en op basis van de dynamische risicofactoren. In 2020 is een herziene versie verschenen, de FARE Versie 2, waar momenteel onderzoek naar wordt verricht (zie voor de meest recente informatie: www.fare-ambulant.nl). In psychiatrisch onderzoek pro Justitia kan de FARE worden gebruikt bij andersoortige delicten dan verdenking geweld of zeden, of indien gedacht wordt aan een ambulante forensisch-psychiatrische behandeling.

 
Risicotaxatie bij specifieke groepen volwassenen
Instrumenten zoals de HKT-R, HCR-20^V3, FARE en SAPROF zijn in principe bruikbaar voor de gehele volwassen forensische populatie (hoewel deels afhankelijk van de context). Uit onderzoek is echter gebleken dat gebruik van specifieke instrumenten sterkere voorspellende waarde voor recidive oplevert (Singh , 2011). Hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen delicttype (bijvoorbeeld seksueel geweld, partnergeweld, stalking) of kenmerken van de persoon (bijvoorbeeld gender, leeftijd, verstandelijke beperkingen). Hieronder worden de meest gebruikte en in Nederland beschikbare instrumenten kort besproken.

Risicotaxatie bij seksueel delinquenten: SSA

De SSA is bedoeld voor het inschatten van het risico op seksuele recidive en is ontwikkeld op basis van grootschalige onderzoeken in Canada. Bij deze methode dienen zowel statische (Static-2000) als stabiel dynamische (STABLE-2007) en acuut dynamische (ACUTE-2007) risicofactoren te worden gescoord. De SSA is in principe actuarieel van aard en de handleidingen bevatten meerdere tabellen met recidivecijfers van verschillende groepen. Binnen de forensische zorg wordt de SSA echter ook als gestructureerd professioneel instrument gebruikt. Deze combinatietool wordt inmiddels in Nederland breed toegepast, zowel in psychiatrische (en psychologische) rapportages pro Justitia, als binnen de tbs en reclassering (Brankley , 2021; Hanson , 2015; Delforterie , 2019).

Risicotaxatie voor partnergeweld: B-Safer

De Brief Spousal Assault For Evaluation of Risk (B-SAFER) is momenteel het meest gebruikte instrument voor de inschatting van de kans op herhaling van relationeel geweld. Onder relationeel geweld wordt hierbij verstaan: “Ieder daadwerkelijk fysiek geweld, poging daartoe, of bedreiging ermee door een man of een vrouw gericht tegen een huidige of ex-partner, waarmee de dader een (intieme) relatie heeft (gehad).” Met behulp van de B-SAFER kan een gestructureerd professioneel oordeel worden gegeven omtrent het onmiddellijke risico, het risico van de langere termijn en het risico van extreem geweld.
In Nederland bleek de B-SAFER een redelijk goede voorspeller te zijn van recidive met relationeel geweld op langere termijn (de Ruiter, 2011; Storey , 2014).

Risicotaxatie voor stalking: SRP

De Stalking Risk Profile (SRP) beoogt een inschatting te geven van het risico van herhaling van stalking (en volharding en terugval), het risico van gewelddadige escalatie tijdens de stalking en het risico van psychosociale schade voor de dader en het slachtoffer. Daarbij wordt gebruik gemaakt van vijf verschillende categorieën stalkers die in een Australisch onderzoek werden onderscheiden: afgewezen stalkers, rancuneuze stalkers, stalkers met intimiteitswanen, incompetente aanbidders en seksueel gemotiveerde stalkers. Vanuit onderzoek tot nu toe werd de voorspellende waarde van de SRP als matig beoordeeld. Geconcludeerd werd dat de SRP een veelbelovend instrument is, maar dat verdere validatie en aanpassing vereist is. In een Nederlands onderzoek naar stalkers die in behandeling waren geweest bij de Waag werd geen significante voorspellende waarde voor recidive gevonden (McEwan , 2020).

Risicotaxatie voor gewelddadig extremisme en terrorisme: VERA-2R

De VERA-2R is een empirisch onderbouwd risicotaxatie-instrument voor de inschatting van de kans op gewelddadig extremisme welke wereldwijd wordt toegepast. Het instrument werkt volgens het gestructureerd professioneel oordeel en bestaat uit 34 risico- en beschermende factoren verdeeld over vijf domeinen (Overtuiging, Opvattingen en Ideologie; Sociale Context en Intentie; Historie, Actie en Capaciteit; Toewijding en Motivatie; Protectieve indicatoren). Voor recent empirisch onderzoek met de VERA-2R wordt verwezen naar: https://www.vera-2r.nl/research.

Risicotaxatie bij vrouwen: FAM

De Female Additional Manual (FAM) is bedoeld als een aanvulling op de HCR-20V3 (of de HKT-R) voor vrouwen. Het doel van de FAM is om professionals die met vrouwen werken meer concrete handvatten te bieden voor risicotaxatie en risicomanagement, om herhaald gewelddadig gedrag door vrouwen te voorkomen. In de FAM zijn voor enkele historische items van de HCR-20^V3 aanvullende richtlijnen voor vrouwen opgesteld en enkele specifieke risicofactoren voor vrouwen opgenomen, zoals ‘(een verleden van) prostitutie’ en ‘laag zelfbeeld’. Verder is in de FAM de mogelijkheid toegevoegd om naast het risico van gewelddadig gedrag naar anderen het risico van zelfdestructief gedrag, victimisatie en niet-gewelddadig crimineel gedrag in te schatten. Recent onderzoek laat zien dat de FAM een betere voorspellende waarde heeft voor nieuwe veroordelingen bij vrouwen dan de HCR-20, maar geen toegevoegde waarde heeft op de HCR-20V3 (de Vogel , 2019). De klinisch toegevoegde waarde en bruikbaarheid, bijvoorbeeld het meer inzicht krijgen in specifieke risicofactoren voor vrouwen en daardoor beter afgestemde risicomanagement strategieën, wordt desondanks door professionals als positief beoordeeld.

Risicotaxatie bij personen met verstandelijke beperkingen

De Dynamic Risk Outcome Scales (DROS) is ontwikkeld in een instelling voor forensische patiënten met een lichte verstandelijke beperking (Hoeve Boschoord van stichting Trajectum). In principe is de DROS een ROM-instrument, maar het werd ook toegepast als risicotaxatie-instrument voor recidive (geweld, seksueel en algemeen) met redelijk goede resultaten. Recentelijk is DROS herzien met het oog op een brede inzetbaarheid als ROM instrument én als instrument voor risicotaxatie bij cliënten met een LVB en risicovol gedrag (Delforterie , 2020).

Risicotaxatie bij jongeren en jongvolwassenen

Bij jongeren en jongvolwassenen bij wie geadviseerd wordt een sanctie uit het jeugdstrafrechtstelsel op te leggen heeft de vraag naar het “in het belang van een zo gunstig mogelijke ontwikkeling van de jeugdige” net zo veel gewicht als de vraag naar de kans op recidive. Vanuit deze pedagogische opdracht van het jeugdstrafrecht is het voor de rapporterend psychiater meer voor de hand liggend om een advies te geven, ook bij juridisch complexere situaties, zoals bij ontkenning en of (gedeeltelijke) weigering door de jongere. Ook is in de praktijk bij jongeren het conceptueel denken over het juridisch stoornisbegrip soms minder concreet en specifiek dan bij volwassenen. Zo kan een ontwikkelingsachterstand worden vastgesteld, waarbij wordt geschetst hoe de jongere achter is in ontwikkelingstaken die een gemiddelde jeugdige van gelijke leeftijd wel behaald heeft. Het past dan ook om als rapporterend psychiater een algemeen (ortho)pedagogisch advies te geven.

Bij minderjarigen zijn over het algemeen weinig (strafrechtelijk) historische gegevens aanwezig. Het zijn vooral de dynamische, veranderbare factoren die van belang zijn omdat die in de kindertijd en adolescentie op relatief korte termijn kunnen veranderen en beïnvloedbaar zijn. Dat geldt niet alleen voor de individuele dynamische factoren, maar ook voor de omgevingsgerelateerde dynamische factoren. Het in kaart brengen van de verschillende milieus (thuis, school, op straat, en de digitale ruimte, internet en social media) waarin de minderjarige moet functioneren is ook voor de risicotaxatie van groot belang. Naast factoren die de kans op recidive verhogen worden ook factoren benoemd, die, mits aanwezig, de kans op recidive kunnen verkleinen, protectieve factoren. De dynamische risicofactoren en de protectieve factoren leveren aanknopingspunten voor risicomanagement en voor interventies. Herhaalde scoring kan de voortgang van behandeling en al dan niet bijdrage van een ondersteunende omgeving voor het kind of jongere monitoren.

Voor de psychiatrische rapportage in het jeugdstrafrecht zijn risicotaxatie-instrumenten geschikt die ontworpen zijn voor de leeftijd van 12 tot 18 jaar. Voor jongvolwassenen in de leeftijd van 18 tot 23 jaar is er discussie welke instrumenten het beste passen. Sommige (jeugd)psychiatrisch rapporteurs hebben een voorkeur om een risicotaxatie-instrument voor jongeren te gebruiken, vooral wanneer geadviseerd wordt een sanctie uit het jeugdstrafrecht op te leggen. Wanneer een jongvolwassenen volgens het volwassenstrafrecht wordt berecht, met een sanctie uit het volwassenenstrafrechtstelsel, zou dan wel een volwassen risicotaxatie-instrument worden gebruikt. Doorgaans zijn de instrumenten echter gevalideerd voor kalenderleeftijden, en is dus geen rekening gehouden met de ontwikkelingsleeftijd. Er is momenteel nog geen onderzoek die een voorkeur kan bevestigen of ontkrachten. Het is aan de rapporterend psychiater om in het individuele geval te bepalen en uit te leggen welk instrument het meest passend wordt geacht, inclusief de eventuele beperkingen daarbij.

SAVRY
De SAVRY (Structured Assessment of Violence Risk in Youth) is ontwikkeld om het risico van geweld bij adolescenten in te schatten. Deze is ontwikkeld in Amerika en in 2006 voor de Nederlandse context bewerkt. De SAVRY werkt volgens het gestructureerd klinisch oordeel. Eerst worden de items op de checklist gescoord volgens de instructie waarna een klinisch oordeel volgt toegesneden op het individu. De SAVRY bestaat uit 10 historische risicofactoren, 6 sociale/contextuele factoren, 8 individuele risicofactoren en 6 protectieve factoren. De SAVRY kan voor beide seksen gebruikt worden en is in principe voor de leeftijdscategorie van 12 tot 18 jaar. De SAVRY wordt in de psychiatrische rapportage pro Justitia gebruikt voor het inschatten van de kans op recidive van gewelddadig gedrag gericht tegen personen (Koh , 2022). Bedreiging en seksuele aanranding vallen daar ook onder. Vernieling, brandstichting en vermogensdelicten zonder geweld vallen daar echter niet onder.

J-SOAP D
In de psychiatrische rapportage voor jeugdstrafzaken rondom zedendelicten wordt de J-SOAP D gebruikt, de Nederlandse vertaling (2005) en bewerking van de J-SOAP II (Juvenile Sex Offender Assessment Protocol, Fanniff & Letourneau, 2012). De J-SOAP D bestaat uit 28 statische en dynamische factoren verdeeld over 4 schalen: I 8 items seksuele drang/preoccupatie; II 8 items impulsief/antisociaal gedrag; III 7 items interventie; en IV 5 items stabiliteit binnen de thuissituatie/leefgemeenschap. Een hoge score op subschaal I past meer bij een specifieke zedendelinquent, een hoge score op subschaal II bij algemeen antisociaal gedrag. De J-SOAP D is ontwikkeld en gevalideerd voor hands-on delicten maar wordt ook gebruikt voor hands-off delicten (vervaardigen en verspreiden kinderporno wat sexting onder jeugd kan zijn). De weging en interpretatie van de scores tot een eindoordeel gebeurt in 7 stappen (numerieke score en vergelijking met normgroepen; risicoprofiel; inschatten recidiverisico; behandelbeleid, inhoud en beveiliging) wat een stappenplan kan opleveren voor de behandeling en het risicomanagement. Deze 7 stappen zijn bij de psychiatrische rapportage pro Justitia (delict nog niet bewezen, onderzochte heeft andere versie(s) dan uit stukken lijkt af te leiden) lang niet altijd mogelijk.

SAPROF-YV
De hierboven genoemde gestructureerde risicotaxatie instrumenten worden in de jeugdstrafrechtelijke psychiatrische rapportage veelal gecombineerd met de SAPROF-YV (Structured Assessment of Protective Factors for Violence–Risk - Youth Version). De SAPROF-YV (Nederlandse vertaling 2014) is een richtlijn voor het beoordelen van beschermende factoren voor gewelddadig gedrag en kan daarmee niet alleen aanwezige beschermende factoren in kaart brengen maar ook de nog te ontwikkelen beschermende factoren bij de jeugdige. Hoewel de SAPROF-YV is ontwikkeld voor gewelddadig gedrag wordt deze, zoals al aangegeven, ook gebruikt bij ander delictgedrag door jeugdigen, omdat deze behulpzaam is bij het advies naar interventiemogelijkheden. De SAPROF-YV bevat 4 veerkracht items, 6 motivationele items, 3 relationele items, en 3 externe items. Eventueel kunnen aanvullende beschermende factoren vermeld worden. SAPROF-YV en SAVRY kunnen geïntegreerd worden tot een eindoordeel bescherming en een eindoordeel risico in een 5 puntsschaal. Daarna kunnen risicoscenario’s en risicomanagement geschetst worden. Deze laatste 2 stappen zijn bij sommige psychiatrische rapportages in strafzaken (delict nog niet bewezen, onderzochte heeft andere versie(s) dan uit stukken lijkt af te leiden) moeilijk en moeten dan meer algemeen blijven.

Risicocommunicatie
Risicocommunicatie gaat over de wijze van weergeven van het risico van recidive door de rapporterend psychiater. De ontvanger van deze risicocommunicatie is in dit geval de rechter die mede op basis van de uitkomsten van de risicoanalyse een besluit neemt. Het belang van risicocommunicatie wordt de laatste jaren steeds meer onderkend. Risicocommunicatie vormt in de basis de link tussen risicoanalyse en de besluitvorming en het daaropvolgende risicomanagement en bepaalt daarmee de waarde van de risicoanalyse. Een onjuist uitgevoerde of gecommuniceerde risicoanalyse kan dan ook grote gevolgen voor de beoordeelde en de maatschappij hebben. Een relevante vraag hierbij is hoe de rapportages over de resultaten van een risicoanalyse doorgaans worden ontvangen en begrepen en of de wijze van communiceren van invloed is op de besluitvorming.

Manieren van risicocommunicatie

Er zijn grofweg drie manieren waarop gecommuniceerd kan worden over risico’s; 1) in woorden: categoriaal (laag, matig, hoog risico) of dichotoom (wel of geen risico); 2) in cijfers: probabilistisch (in percentages: 10% recidiveert) of in frequenties (1 op 10 recidiveert); 3) visueel: in grafieken of figuren. De categoriale manier wordt wereldwijd het meest gebruikt en wordt over het algemeen het meest gewaardeerd, zowel door beoordelaars als door ontvangers. Deze wijze van communiceren kent echter ook belangrijke nadelen. Zo heeft onderzoek laten zien dat de rapportages van deskundigen die werken met de methode van het gestructureerd professioneel oordeel en categoriaal communiceren veelal te vaag zijn geformuleerd en te weinig specifieke informatie bevatten over risico’s (de Vogel , 2019). Bij risicocommunicatie in cijfers, zoals percentages of frequenties geldt dit beduidend minder. Nadelen van deze manier van communiceren zijn echter dat de nauwkeurigheid sterk afhangt van het onderliggende onderzoek en de validiteit van de gebruikte instrumenten. Bovendien is uit onderzoek gebleken dat veel ontvangers moeite hebben om cijfers te begrijpen. Zonder een heldere uitleg bij de gepresenteerde numerieke resultaten van de risicotaxatie kan het leiden tot verwarring of pessimisme. Veel deskundigen en rechters geven aan weerstand tegen numerieke communicatie te hebben.

Meer recent is er aandacht gekomen voor risicocommunicatie in de vorm van visualisatie van de numerieke resultaten van een risicoanalyse, bijvoorbeeld in een taartdiagram, grafiek of een zogenoemde icon array. Mogelijk kunnen deze visualisaties de ontvanger helpen de cijfers van de risicoanalyse beter te begrijpen. Deze methodiek wordt in de medische wetenschap al langer toegepast, waarbij de eerste onderzoeksresultaten positief zijn. Er is tot op heden echter nog weinig onderzoek gedaan naar deze vorm van communiceren in forensische rapportages. In een eerste, kleinschalig onderzoek in Noord-Amerika onderzochten Hilton en collega’s het gebruik van grafieken bij 54 forensische professionals. Bij de meer ervaren deskundigen had het toevoegen van de grafiek een positief effect op hun begrip van risico’s en de besluitvorming. Dit hield in dat wanneer zij een grafiek zagen, ze vaker een delinquent met een hoog risico zoals gemeten met een actuarieel instrument een passende (hogere) beveiliging gaven dan wanneer ze enkel de cijfers kregen. Voor de minder ervaren deskundigen gold dit echter niet (Hilton & Helmus, 2021).

In het algemeen kan geconcludeerd worden dat de gebruikte vormen van risicocommunicatie–voor - en nadelen kennen. Voor categoriale communicatie is het van belang dat de eindoordelen beter onderbouwd en gespecificeerd worden en voor de numerieke communicatie dat er meer beschrijvende uitleg en / of visualisatie aan wordt toegevoegd.

Invloed van wijze van risicocommunicatie op besluitvorming

Onderzoek, met name in Noord-Amerika, heeft laten zien dat de wijze van communiceren over recidiverisico’s van invloed kan zijn op de besluitvorming door rechters. Zo is bijvoorbeeld gebleken dat rapporteren in cijfers (een op vijf recidiveert) tot negatievere interpretatie leidt en meer aarzeling bij besluitvormers dan rapporteren in percentages (20% recidiveert). Een verklaring hiervoor is dat het bij cijfers waarschijnlijk gemakkelijker is om een eventueel delict en slachtoffer te visualiseren. Verder is gevonden dat wanneer wordt gerapporteerd over het risico in de zin van dat iets zal gebeuren (negatieve framing, bijvoorbeeld 20% kans op recidive) versus het risico dat iets niet zal gebeuren (positieve framing, bijvoorbeeld 80% kans dat er geen recidive plaatsvindt) dit de perceptie van het recidiverisico vergroot en leidt tot meer aarzeling bij besluitvormers. Noord-Amerikaans onderzoek naar seksueel delinquenten heeft verder aangetoond dat rechters de risicoanalyse resultaten wel meenemen in hun overwegingen voor de besluitvorming, maar dat ze andere (niet-criminogene) factoren, zoals gebrek aan spijt of ontkenning van het delict toch meer doorslaggevend vinden. Uit een Nederlands onderzoek onder 151 Pro Justitia rapporteurs bleek dat hun oordeel over het risico van seksuele recidive slechts een matige samenhang toonde met huidige wetenschappelijke inzichten over risicofactoren, maar een sterke samenhang met het morele oordeel (Huls , 2018).