Diabetes Mellitus

Beoordeeld: 17-03-2023

Uitgangsvraag

Wat zijn aandachtspunten voor de behandeling met systemische therapieën bij psoriasispatiënten met diabetes mellitus?

Aanbeveling

Diabetes mellitus is geen absolute contra-indicatie voor systemische behandelingen voor psoriasis, echter:

- Overweeg om CsA of MTX niet te gebruiken als behandeling bij patiënten met diabetes en/of kenmerken van het metabool syndroom.
- Overweeg om acitretine niet te gebruiken als behandeling bij patiënten met dyslipidemie en/of diabetes mellitus.

Overwegingen

Bij on-label voorschrijven is geen enkele psoriasis behandeling absoluut gecontra-indiceerd in het geval van diabetes.

Psoriasis en diabetes mellitus

Matige tot ernstige psoriasis kan gepaard gaan met onder andere diabetes mellitus type 2, obesitas, dyslipidemie, niet-alcoholische leververvetting en metabool syndroom.⁴Wat betreft diabetes bevestigden verschillende meta-analyses de associatie tussen psoriasis en diabetes.¹ In de meta-analyse⁴ werden 27 observationele studies geïncludeerd, waarvan vijf studies de incidentie van diabetes evalueerden. Deze studies vonden dat psoriasis een odds ratio (OR) had van 1,59 (95% BI, 1,38-1,83) voor het optreden van diabetes. De gepoolde OR was 1,53 (95% BI, 1,16-2,04) voor milde psoriasis en 1,97 (95% BI, 1,48-2,62) voor ernstige psoriasis. Een cohortstudie van 14.158 volwassenen met psoriasis bevestigde dat het risico op diabetes bij psoriasispatiënten correleert met de ernst van psoriasis.⁷ De associatie tussen psoriasis en diabetes zou verklaard kunnen worden door een gemeenschappelijke genetische achtergrond, insulineresistentie, en ongezonde leefstijl (verhoogde voedselconsumptie en immobiele leefstijl), die voorkomen bij patiënten met psoriasis. ⁸ Bovendien hebben patiënten met matige-ernstige psoriasis vaker obesitas^.9Obesitas is op zichzelf een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van diabetes type 2.¹

In een nieuwe richtlijnherziening van deze richtlijn zal aandacht besteed worden aan het formuleren van aanbevelingen omtrent niet-farmacologische interventies.

Methotrexaat

Kortdurende behandeling met MTX heeft geen negatief effect te hebben op koolhydraatmetabolisme bij patiënten met psoriasis of artritis psoriatica.^10-12 MTX zou echter met voorzichtigheid moeten worden gebruikt in het geval van diabetes en met name obesitas, vanwege het verhoogde risico op leverfibrose bij langdurige gebruik en wanneer de cumulatieve dosis hoger is dan 1,5gr. Diabetes mellitus is een risicofactor voor het optreden van hepatotoxiciteit, evenals een geschiedenis van of bestaande leverziekte, verhoogde leverenzymen, (voorgeschiedenis van) alcoholmisbruik, antecedenten van erfelijke leveraandoening, persisterende stijging van leverenzymenwaarden, een geschiedenis van gebruik van hepatotoxische geneesmiddelen of chemicaliën en een langdurig gebruik van methotrexaat.^13-14

Ciclosporine

CsA kan insulineresistentie vergroten, en kan interfereren met het vetzuurmetabolisme, dat weer kan leiden tot dyslipidemie en een stijging van het serum urinezuur.¹⁵ In een prospectieve cohortstudie o.b.v. het Psocare-register werd gevonden dat CsA geassocieerd was met een significant risico op het ontwikkelen van diabetes na 1 jaar behandeling.¹⁵Calcineurineremmers, zoals tacrolimus en CsA, waren ook geassocieerd met een hoger risico op nieuw optredende diabetes bij ontvangers van transplantaten.¹⁶ Het diabetogene effect van CsA zou verklaard kunnen worden door remming van insulinesecretie door pancreascellen ¹⁷, een effect dat mogelijk nog relevanter is bij obese patiënten.

Diabetische nefropathie kan de klaring van systemische behandelingen voor psoriasis, waaronder MTX en CsA, negatief beïnvloeden.^29-30 CsA moet daarom met voorzichtigheid worden gegeven aan patiënten met diabetes mellitus en een verminderde klaring (e.g. verhoogde serumkreatinine concentratie).³¹

Acitretine

Het effect van acitretine op insulineresistentie is niet duidelijk vastgesteld.

Retinoïden zouden bij diabetespatiënten de glucosetolerantie kunnen veranderen. Bloedsuikerspiegels moeten derhalve aan het begin van de behandelingsperiode vaker dan gewoonlijk worden gecontroleerd.

In het geval van een hyperlipidemie, moeten serumlipiden frequent worden gecontroleerd en indien noodzakelijk, acitretine worden gestopt. Let op: het gecombineerd gebruik van lipidenverlagende middelen (bijvoorbeeld gemfibrozil of statines) zou geassocieerd zijn met een verhoogd risico op myotoxiciteit.

Dimethylfumaraat

Er zijn geen aanwijzingen dat dimethylfumaraat insulineresistentie zou kunnen beïnvloeden. Bovendien is diabetes geen contra-indicatie voor het gebruik van dimethylfumaraat volgens het label [SmPC].

Apremilast

Er zijn geen aanwijzingen dat apremilast insulineresistentie zou kunnen beïnvloeden. Bovendien is diabetes geen contra-indicatie voor het gebruik van apremilast volgens het label [SmPC].

TNF-alfa-blokkers

Studies naar de effecten van TNF-alfa-blokkade op de glucosehuishouding bij patiënten met psoriasis en/of PsA waren zeer beperkt in aantal en gaven tegenstrijdige resultaten. De Homeostase Model Assessment (HOMA) en de kwantitatieve Insulin Sensitivity Check Index (QUICKI) zijn twee veelgebruikte niet-invasieve surrogaatmarkers voor insulineresistentie, gebruikt in de volgende onderzoeken. Een observationele studie bij 62 patiënten met chronische inflammatoire reumatische aandoeningen, van wie 18 patiënten met PsA, vertoonde geen significante verbetering van glucosehomeostase tijdens de eerste zes maanden van behandeling met TNF-alfa-blokkers.¹⁹ Een prospectieve studie in een cohort van 210 PsA-patiënten die werden behandeld met adalimumab (n = 70), etanercept (n = 70 ) of MTX (n = 70) vond dat patiënten die TNF-alfa-blokkers hadden ontvangen significante verbeteringen in glucosespiegels en andere kenmerken van metabool syndroom hadden, vergeleken met patiënten die behandeld waren met MTX.²⁰ De effecten van TNF-alfa-blokkers op insulinegevoeligheid / -resistentie bij patiënten met psoriasis waren tegenstrijdig. In een kleine gerandomiseerde, dubbelblinde studie bij 12 psoriasispatiënten met een hoog risico op het ontwikkelen van diabetes mellitus type 2 kon geen significant effect van een twee weken durende behandeling met etanercept worden aangetoond op insulinesecretie en gevoeligheid.²¹ Er werden geen significante veranderingen in insulinegevoeligheid of niveaus van nuchtere bloedglucose waarden waargenomen in een onderzoek bij psoriasispatiënten na twaalf weken behandeling met adalimumab.²² Daarentegen werd in twee verschillende onderzoeken waarin respectievelijk negen en 89 patiënten met psoriasis vulgaris waren behandeld met etanercept een verbetering gezien in insulinegevoeligheid.^23-25 Overige TNF-alfa-blokkers (etanercept, infliximab) lijken ook de insulinegevoeligheid te verbeteren bij psoriasispatiënten met en zonder diabetes.^25-26

Etanercept had geen invloed op de glucose regulatie bij diabetespatiënten in de PRISTINE-trial.²⁸

Klinisch significante dyslipidemie is zelden gemeld bij patiënten die werden behandeld met TNF-alfa-blokkers.¹⁸

Secukinumab

Een gepoolde analyse van gegevens van gerandomiseerde fase III-studies over secukinumab toonde een neutraal effect op nuchtere plasmaglucose, lipidenparameters en leverenzymen. Bij patiënten met nuchtere plasmaglucosewaarden > 6,9 mmol/L op baseline (diagnostisch criterium voor diabetes) werd bij behandeling met secukinumab een trend naar normalisering van de nuchtere glucoseconcentratie gezien vergeleken met placebobehandeling gedurende de eerste 12 weken.²⁷

Ustekinumab

Psoriasispatiënten die ook diabetes hadden, vertoonden een lagere respons op secukinumab (n = 867) en ustekinumab (n = 318) (gepoolde fase III-gegevens van de FIXURE-, ERASURE- en CLEAR-trials).³²

Onderbouwing

Achtergrond

Psoriasis kan gepaard gaan met verschillende comorbiditeiten, zoals artritis psoriatica, overgewicht, diabetes mellitus type 2, Morbus Crohn, hypertensie, leveraandoeningen (niet-alcoholische leververvetting, hepatobiliair carcinoom), en een verhoogd risico op hart- en vaataandoeningen.⁴ De precieze relatie tussen psoriasis en deze comorbiditeiten is niet geheel opgehelderd. Er wordt gedacht dat deze aandoeningen chronische systemische inflammatie als gedeelde noemer hebben, echter de precieze causale relatie is onduidelijk.² Desalniettemin komen bovenstaande comorbiditeiten voor bij psoriasispatiënten, en dient er aandacht te zijn voor het optreden hiervan. Comorbiditeiten kunnen implicaties hebben voor de keuze van de behandeling, bijvoorbeeld omdat comorbiditeiten gelden als risicofactor voor het optreden van bijwerkingen.

Diabetes mellitus type 2 wordt gekenmerkt door onvoldoende insulinesecretie door bètaceldisfunctie in de alvleesklier en door insulineresistentie in lever-, spier- en vetweefsel. Dit laatste is bekend als het insulineresistentiesyndroom of metabool syndroom, een cluster van metabole en hemodynamische afwijkingen met als kenmerken centrale adipositas, hypertensie, (licht) verhoogde bloedglucose- en insulinewaarden, en verhoogde triglyceridenwaarden en verlaagde HDL-cholesterolwaarden.³

In deze module wordt de invloed van systemische behandelingen van psoriasis op diabetes mellitus en/of metabool syndroom en vice versa beschreven.

Samenvatting literatuur

Er is door de EDF-werkgroep een systematische review uitgevoerd in september 2019. Details hiervan zijn te vinden in het bijlagendocument (bijlage 4: evidence synthese). Er werden geen studies over acitretine, apremilast, brodalumab, dimethylfumaraat, guselkumab, ixekizumab, risankizumab, en tildrakizumab gevonden die resultaten gerelateerd aan diabetes mellitus beschreven. Hieronder volgt een samenvatting van de resultaten.

Referenties

1. Elmets CA, Leonardi CL, Davis DMR et al. Joint AAD-NPF guidelines of care for the management and treatment of psoriasis with awareness and attention to comorbidities. J Am Acad Dermatol 2019; 80: 1073-113.
2. Budu-Aggrey A, Brumpton B, Tyrrell J, Watkins S, Modalsli EH, Celis-Morales C, Ferguson LD, Vie GÅ, Palmer T, Fritsche LG, Løset M, Nielsen JB, Zhou W, Tsoi LC, Wood AR, Jones SE, Beaumont R, Saunes M, Romundstad PR, Siebert S, McInnes IB, Elder JT, Davey Smith G, Frayling TM, Åsvold BO, Brown SJ, Sattar N, Paternoster L. Evidence of a causal relationship between body mass index and psoriasis: A mendelian randomization study. PLoS Med. 2019 Jan 31;16(1):e1002739.
3. NHG standaard diabetes mellitus type 2, www.nhg.org, geraadpleegd op 29-10-2021
4. Armstrong AW, Harskamp CT, Armstrong EJ. Psoriasis and the risk of diabetes mellitus: a systematic review and meta-analysis. JAMA dermatology 2013; 149: 84-91.
5. Mamizadeh M, Tardeh Z, Azami M. The association between psoriasis and diabetes mellitus: A systematic review and meta-analysis. Diabetes & metabolic syndrome 2019; 13: 1405-12.
6. Coto-Segura P, Eiris-Salvado N, Gonzalez-Lara L et al. Psoriasis, psoriatic arthritis and type 2 diabetes mellitus: a systematic review and meta-analysis. The British journal of dermatology 2013; 169: 783-93.
7. Lee MS, Lin RY, Lai MS. Increased risk of diabetes mellitus in relation to the severity of psoriasis, concomitant medication, and comorbidity: a nationwide population-based cohort study. J Am Acad Dermatol 2014; 70: 691-8.
8. Dregan A, Charlton J, Chowienczyk P, Gulliford MC. Chronic inflammatory disorders and risk of type 2 diabetes mellitus, coronary heart disease, and stroke: a populationbased cohort study. Circulation 2014; 130: 837-44.
9. Armstrong AW, Harskamp CT, Armstrong EJ. The association between psoriasis and obesity: a systematic review and meta-analysis of observational studies. Nutr Diabetes 2012; 2.
10. Dehpouri T, Rokni GR, Narenjbon NA et al. Evaluation of the glycemic effect of methotrexate in psoriatic arthritis patients with metabolic syndrome: A pilot study. Dermatology reports 2019; 11: 7965.
11. Owczarczyk-Saczonek A, Drozdowski M, Maciejewska-Radomska A, Choszcz D, Placek W. The effect of subcutaneous methotrexate on markers of metabolic syndrome in psoriatic patients - preliminary report. Postepy dermatologii i alergologii 2018; 35: 53- 9.
12. Wu JJ, Liu L, Asgari MM et al. Initiation of TNF inhibitor therapy and change in physiologic measures in psoriasis. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2014; 28: 1380-7.
13. Rosenberg P, Urwitz H, Johannesson A et al. Psoriasis patients with diabetes type 2 are at high risk of developing liver fibrosis during methotrexate treatment. J Hepatol 2007; 46: 1111-8.
14. Singh JA, Guyatt G, Ogdie A et al. Special Article: 2018 American College of Rheumatology/National Psoriasis Foundation Guideline for the Treatment of Psoriatic Arthritis. Arthritis care & research 2019; 71: 2-29.
15. Gisondi P, Cazzaniga S, Chimenti S et al. Metabolic abnormalities associated with initiation of systemic treatment for psoriasis: evidence from the Italian Psocare Registry. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2013; 27: 30-41.
16. Cotovio P, Neves M, Rodrigues L et al. New-onset diabetes after transplantation: assessment of risk factors and clinical outcomes. Transplant Proc 2013; 45: 1079-83.
17. Sato T, Inagaki A, Uchida K et al. Diabetes mellitus after transplant: relationship to pretransplant glucose metabolism and tacrolimus or cyclosporine A-based therapy. Transplantation 2003; 76: 1320-6.
18. Lestre S, Diamantino F, Veloso L, Fidalgo A, Ferreira A. Effects of etanercept treatment on lipid profile in patients with moderate-to-severe chronic plaque psoriasis: a retrospective cohort study. Eur J Dermatol 2011; 21: 916-20.
19. da Silva BS, Bonfa E, de Moraes JC et al. Effects of anti-TNF therapy on glucose metabolism in patients with ankylosing spondylitis, psoriatic arthritis or juvenile idiopathic arthritis. Biologicals : journal of the International Association of Biological Standardization 2010; 38: 567-9.
20. Costa L, Caso F, Atteno M et al. Impact of 24-month treatment with etanercept, adalimumab, or methotrexate on metabolic syndrome components in a cohort of 210 psoriatic arthritis patients. Clinical rheumatology 2014; 33: 833-9.
21. Martinez-Abundis E, Reynoso-von Drateln C, Hernandez-Salazar E, Gonzalez-Ortiz M. Effect of etanercept on insulin secretion and insulin sensitivity in a randomized trial with psoriatic patients at risk for developing type 2 diabetes mellitus. Archives of dermatological research 2007; 299: 461-5.
22. Kofoed K, Clemmensen A, Mikkelsen UR, Simonsen L, Andersen O, Gniadecki R. Effects of anti-tumor necrosis factor therapy on body composition and insulin sensitivity in patients with psoriasis. Archives of dermatology 2012; 148: 1089-91.
23. Campanati A, Ganzetti G, Di Sario A et al. The effect of etanercept on hepatic fibrosis risk in patients with non-alcoholic fatty liver disease, metabolic syndrome, and psoriasis. Journal of gastroenterology 2013; 48: 839-46.
24. Marra M, Campanati A, Testa R et al. Effect of etanercept on insulin sensitivity in nine patients with psoriasis. Int J Immunopathol Pharmacol 2007; 20: 731-6.
25. Pina T, Armesto S, Lopez-Mejias R et al. Anti-TNF-alpha therapy improves insulin sensitivity in non-diabetic patients with psoriasis: a 6-month prospective study. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2015; 29: 1325-30.
26. Al-Mutairi N, Shabaan D. Effects of tumor necrosis factor alpha inhibitors extend beyond psoriasis: insulin sensitivity in psoriasis patients with type 2 diabetes mellitus. Cutis 2016; 97: 235-41.
27. Gerdes S, Pinter A, Papavassilis C, Reinhardt M. Effects of secukinumab on metabolic and liver parameters in plaque psoriasis patients. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2019.
28. Koenig AS, Szumski A, Pedersen R, Robertson D. Impact of Etanercept Therapy on Glycemical Control in a Cohort of Psoriatic Patients: The PRISTINE Trial. In. 2010.
29. Balato N, Patruno C, Napolitano M, Patri A, Ayala F, Scarpa R. Managing moderate-tosevere psoriasis in the elderly. Drugs & aging 2014; 31: 233-8.
30. Spuls PI, Witkamp L, Bossuyt PM, Bos JD. A systematic review of five systemic treatments for severe psoriasis. The British journal of dermatology 1997; 137: 943-9.
31. Hong JR, Lee YW, Choe YB, Ahn KJ. Risk factors for increased serum creatinine level in patients with psoriasis treated with cyclosporine in a real-world practice. Dermatologic therapy 2019; 32: e12875.
32. Pinter A, Gerdes S, Papavassilis C, Reinhardt M. Characterization of responder groups to secukinumab treatment in moderate to severe plaque psoriasis. The Journal of dermatological treatment 2019: 1-7.

Verantwoording

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld : 17-03-2023

Laatst geautoriseerd : 17-03-2023

Geplande herbeoordeling :

De Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie (NVDV) is regiehouder van dit richtlijn en eerstverantwoordelijke op het gebied van de actualiteitsbeoordeling van het richtlijn. De andere aan dit richtlijn deelnemende wetenschappelijke verenigingen of gebruikers van het richtlijn delen de verantwoordelijkheid en informeren de regiehouder over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:

Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie

Geautoriseerd door:

Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose
Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen
Nederlandse Vereniging voor Cardiologie
Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
Nederlandse Vereniging voor Reumatologie
Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland
Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers
Patiëntenfederatie Nederland
Nederlandse Vereniging van Huidtherapeuten
Psoriasisvereniging Nederland

Algemene gegevens

Op initiatief van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie is de richtlijn psoriasis in de periode 2021-2023 gedeeltelijk herzien. De modules keuzematrix, methotrexaat, ciclosporine, acitretine, dimethylfumaraat, apremilast, adalimumab, etanercept, infliximab, secukinumab, ustekinumab, biosimilars, artritis psoriatica, tuberculosescreening, vaccinaties, psoriasis bij zwangerschap zijn herzien t.o.v. de richtlijn uit 2017. De overige modules in deze richtlijn zijn nieuw. In 2022-2024 volgt een nieuwe herziening waarin o.a. de modules topicale therapie, screening en biologics bij kinderen en ouderen, nagelpsoriasis en afbouwen/ interval uitbreiden van biologics worden toegevoegd of herzien.

Voor de huidige herziening is gekozen om de richtlijn ‘Living EuroGuiDerm Guideline for the systemic treatment of psoriasis vulgaris’, beter bekend als de EDF (European Dermatology Forum) richtlijn voor psoriasis¹, te adapteren naar de Nederlandse situatie. In het Adviesrapport Internationale richtlijnen, wordt geadviseerd een richtlijn alleen te adapteren indien de richtlijn vrij is van belangenverstrengeling, gebaseerd is transparant en systematisch literatuuronderzoek en als de geadresseerd knelpunten bij de vragen van de richtlijnwerkgroep². De meest relevante modules, over de systemische behandelingen van psoriasis, zijn onderbouwt in een Cochrane systematische review met netwerk-meta analyse.³ Deze review wordt structureel geüpdatet, en de meest recente effectiviteit van de besproken systemische middelen kan het beste geraadpleegd worden in de actuele versie van de review via de Cochrane Database. De modules over specifieke situaties en comorbiditeiten zijn gebaseerd op systematische of narratieve reviews.

De EuroGuiDerm psoriasisrichtlijn is opgesteld door een Europese werkgroep met vertegenwoordigers uit alle Europese landen die hieraan wilden bijdragen, inclusief patiëntvertegenwoordigers. Belangenconflicten zijn beschreven, als mede hoe er is omgegaan met mogelijk conflicten.

Deze richtlijn herziening bevat aanbevelingen voor de behandeling van psoriasis met systemische medicatie: conventionele systemische medicatie, small molecule inhibitors en biologics. In deze richtlijn herziening wordt met de term psoriasis, psoriasis vulgaris bedoeld.

Doel en doelgroep

Deze richtlijn is een document met aanbevelingen ter ondersteuning van de dagelijkse praktijkvoering. De richtlijn berust op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en aansluitende meningsvorming gericht op het vaststellen van goed medisch handelen. De richtlijn geeft aanbevelingen over begeleiding en behandeling van patiënten met psoriasis.

De richtlijn is bestemd voor leden van de medische en paramedische beroepsgroep. Daartoe behoren onder andere: Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie (NVDV), Nederlandse Vereniging voor internisten (NIV), Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG), Nederlandse Vereniging voor Reumatologie (NVR), Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC), Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen (NVMDL), Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVVP) en Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). Voor patiënten werd een patiëntenfolder ontwikkeld en informatie op Thuisarts. Voor huisartsen geldt primair de NHG-Standaard Psoriasis. Als de huisarts bij patiënten met psoriasis niet meer met de NHG-Standaard uitkomt, kan de huisarts gebruikmaken van deze richtlijn.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijn werd een multidisciplinaire werkgroep ingesteld. Bij het samenstellen van de werkgroep werd rekening gehouden met de geografische spreiding van de werkgroepleden en met een evenredige vertegenwoordiging van academische en niet-academische achtergrond. De werkgroepleden hebben onafhankelijk gehandeld en geen enkel lid ontving gunsten met het doel de richtlijnen te beïnvloeden. Naast de afgevaardigden van de verschillende beroepsgroepen is er ook een patiëntvertegenwoordiger betrokken geweest bij de ontwikkeling van de richtlijn.

Overzicht werkgroepleden

Werkgroepleden Richtlijn Psoriasis	Vereniging
dr. E.M. Baerveldt, dermatoloog en voorzitter	NVDV
dr. D.M.W. Balak, dermatoloog	NVDV
prof. dr. E.M.G.J. de Jong, dermatoloog	NVDV
dr. P.M.J.H. Kemperman, dermatoloog	NVDV
drs. G.E. van der Kraaij, dermatoloog in opleiding	NVDV
dr. L.L.A. Lecluse, dermatoloog	NVDV
dr. P.P.M. van Lümig, dermatoloog	NVDV
dr. S.P. Menting, dermatoloog	NVDV
prof. dr. P.I. Spuls, dermatoloog	NVDV
dr. M.M.B. Seyger, dermatoloog	NVDV
dr. H.B. Thio, dermatoloog	NVDV
drs. W.R. Veldkamp, dermatoloog in opleiding	NVDV
dr. J.M.P.A. van den Reek, arts en wetenschappelijk onderzoeker	NVDV
drs. M.E. van Muijen, arts-onderzoeker	NVDV
drs. L.S. van der Schoot, arts-onderzoeker	NVDV
drs. S.E. Thomas, arts-onderzoeker	NVDV
dr. M. de Boer, gynaecoloog	NVOG
Prof. dr. F.W.A. Verheugt, cardioloog	NVVC
dr. S. Dieleman, psychiater	NVVP
dr. F.A. van Gaalen, reumatoloog	NVR
dr. E. Leijten, reumatoloog	NVR
dr. W. van Dop, MDL-arts	NVMDL
drs. F. Korving, ziekenhuisapotheker	NVZA
drs. W. Eizenga, huisarts	NHG
dr. M.W.F. van den Hoogen, internist-nefroloog	NIV
dr. P.J.J. van Genderen, internist-infectioloog	NIV
prof. dr. R. van Crevel, internist-infectioloog	NIV
dr. E.T.T.L. Tjwa, MDL-arts	NVMDL
J. Janssens, verpleegkundig specialist	V&VN
I. Laffra, verpleegkundig specialist	V&VN
I. van Ee, patiëntvertegenwoordiger	Psoriasispatiënten Nederland
Ondersteuning werkgroep Richtlijn Psoriasis	Vereniging
drs. M.O. Hoogeveen, arts-onderzoeker (vanaf januari 2023)	NVDV
drs. S.L. Wanders, arts-onderzoeker (vanaf juli 2021)	NVDV
drs. E. de Booij, arts-onderzoeker (tot juli 2021)	NVDV
dr. W.A. van Enst, klinisch epidemioloog	NVDV

Overzicht betrokken partijen

Overzicht betrokken partijen - Richtlijn 2021	Zitting neming in werkgroep	Knelpunten analyse	Commentaarfase	Autorisatie	Opmerkingen
Wetenschappelijke verenigingen
Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie (NVDV)	X	X	X	X
Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG)	X	X	X	X
Nederlandse Internisten Vereniging (NIV)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Reumatologie (NVR)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (NVVC)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen (NVMDL)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVVP)	X	X	X	X
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuis Apothekers (NVZA)	X	X	X	X
Nederlandse Vereniging voor Huidtherapeuten (NVH)		X	X
Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose (NVALT)		X	X
Patiëntenverenigingen
Psoriasispatiënten Nederland	X	X	X	X
Stakeholders
Nederlandse Vereniging Ziekenhuizen (NVZ)					Willen graag op de hoogte gehouden worden tijdens het proces
Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU)		X	X		Gevraagd voor knelpuntenanalyse, geen reactie.
Zorgverzekeraars Nederland (ZN)		X	X		Gevraagd voor knelpuntenanalyse, geen reactie.
Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen (VIG)		X	X
Inspectie voor Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ)					Gevraagd voor knelpuntenanalyse, geen reactie.

_{*Merendeel van de partijen werden uitgenodigd voor de knelpuntenanalyse (invitational conference) en de commentaarfase.}

_{Deelname aan de werkgroep en autorisatie wordt enkel aan de wetenschappelijke verenigingen, patiëntenverenigingen en overige organisaties voorgelegd.}

Belangenverklaringen

De KNMG-Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of ze in de laatste vijf jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoek financiering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatie management, kennisvalorisatie) hebben gehad. Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie.

NB: De werkgroep is op de hoogte van elkaars belangen, voor zover die spelen. Deze zijn besproken in een werkgroep vergadering.

Werkgroep lid	Hoofdfunct- ie(s)	Nevenfunctie(s)	Persoonlijke financiële belangen	Persoonlijke relaties	Extern gefinancierd onderzoek	Intellectuele belangen en reputatie	Overige belangen	Getekend op	Acties (voorstel)
dr. E.M. Baerveldt	Dermatoloog IJsselland ziekenhuis, Capelle a/d IJssel	Oprichter en IP-houder concept TrackCura/ DermaNet (onbetaald) Aandeelhouder i-Parse BV: Technical-start up gericht op screenen van high-risk offshore en zeevarend personeel op huidkanker. Lid domeingroep inflammatoire dermatosen NVDV Plaatsvervangend lid FMS Raad voor Wetenschap en Innovatie Lid project Zorginstituut Zinnige Zorg: Huid en Subcutis: Psoriasis en Eczeem: vertegenwoordiger namens de NVDV Gedurende 2017, 2018 en 2019 lid van Internationale Educatie Adviesraad Janssen inzake psoriasis: betrof jaarlijkse 1-daagse bijeenkomst hetgeen qua uren vergoed werd.	Naast IP-houder via het Erasmus MC op termijn samen met collega specialisten en huisartsen, deelcertificaten van de coöperatie TrackCura in eigendom krijgen.	Geen	Vanuit tijdelijk dienstverband bij Bravis in 2020 als lokaal onderzoeker betrokken bij fase 3 onderzoek. Hierbij wordt voor diverse partijen vanuit Industrie gewerkt. De meeste van deze trials lopen tegelijk ook in meerdere academische centra in Nederland.	Geen	Geen	31-08-2020	Geen actie
dr. D.M.W. Balak	Dermatoloog Langeland Ziekenhuis te Zoetermeer en Universitair Ziekenhuis te Gent	Medisch adviseur psoriasispatiënten Nederland (onbetaald)	Spreker op congres: AbbVie, Almirall, Celgene, Eli Lilly, Janssen, Leo Pharma, Novartis, UCB. Adviesraad: AbbVie, Almirall, Janssen, Leo Pharma, Novartis, UCB. Congres organisatie: AbbVie, Janssen	Geen	Geen	Geen	Geen	31-01-2022	*
Prof. dr. E.M.G.J. de Jong	DermatoloogRadboud UMC, Nijmegen	Zie verder bij extern gefinancierd onderzoek	Geen	Geen	Onderzoeks-subsidies ontvangen voor het onafhankelijke onderzoeksfonds van de afdeling dermatologie van het Radboudumc Nijmegen, Nederland van AbbVie, Novartis, Janssen Pharmaceutica, Leo Pharma, UCB, ZonMw, KCE en EU. Opgetreden als adviseur en/of betaalde spreker voor en/of deelgenomen aan onderzoek dat wordt gesponsord door bedrijven die geneesmiddelen produceren die worden gebruikt voor de behandeling van psoriasis, waaronder AbbVie, Almirall, Janssen Pharmaceutica, Novartis, Lily, Celgene, Leo Pharma, Sanofi en UCB. Alle financiering is niet persoonsgebonden maar gaat naar het onafhankelijke onderzoeksfonds van de afdeling dermatologie van het Radboudumc te Nijmegen.	Geen	Geen	28-04-2021	*
dr. P.M.J.H. Kemperman	Dermatoloog Dijklander Ziekenhuis en Amsterdam UMC	Adviseur Alopecia Vereniging (onbetaald) Adviseur CMTC vereniging (onbetaald) Adviseur vitiligo vereniging (onbetaald) Adviseur Happi Huid app (onbetaald, bij succes in de toekomst honorarium per download) Richtlijn jeuk (onbetaald) Richtlijn vitiligo (onbetaald)	Sprekersvergoeding: Jansen, Galderma Adviesraad: Sanofi, Leopharma	Geen	Geen	Geen	Geen	24-01-2022	*
dr. L.L.A. Lecluse	DermatoloogBergman Clinics	Lid domeingroep inflammatoire dermatosen NVDV, onbetaald Lid wetenschappelijke raad bergman Clinics, onbetaald	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	11-06-2021	Geen actie
dr. P.P.M. van Lümig	Dermatoloog MUMC+	2020 adviesraad LEO Pharma - betaald; 2020 adviesraad UCB - betaald; 2020 adviesraad Novartis - betaald; 2019 adviesraad LEO Pharma - betaald; 2019 adviesraad Novartis - betaald	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	20-04-2021	Geen actie
dr. S.P. Menting	Dermatoloog OLVG	Voorzitter domeingroep inflammatoire dermatosen OLVG, Werkgroeplid Santeon richtlijn dure geneesmiddelen, Supervisor SOA spreekuur GGD Amsterdam	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	14-04-2021	Geen actie
Prof. dr. P.I. Spuls	Dermatoloog en staflid Amsterdam UMC	Geen	Consultancy in het verleden voor Sanofi 11-10-17 en AbbVie 04-12-17 (onbetaald), sinds december 2019 een departementale onafhankelijke onderzoekssubsidie voor TREAT NL registry van Pharma voor de TREAT NL registry, is betrokken bij het uitvoeren van klinische proeven met veel farmaceutische industrieën die geneesmiddelen produceren die worden gebruikt voor de behandeling van psoriasis en atopische dermatitis, waarvoor een financiële vergoeding wordt betaald aan de afdeling/ziekenhuis Hoofdonderzoeker (CI) van het register systemisch en fototherapie atopisch eczeem (TREAT NL) voor volwassenen en kinderen Hoofdonderzoekers van het SECURE- AD-register.	Geen	Zie overzicht publicaties (op te vragen)	Geen	Geen	14-04-2021	Geen actie
dr. M.M.B. Seyger	Dermatoloog Radboud UMC Nijmegen	Geen	Geen	Geen	Onderzoeksgrant Janssen. Advisory boards/consultant: Janssen, Lilly, Novartis, Pfizer. Deelname aan trials van Amgen, Janssen, Lilly. Alle contracten zijn gesloten met het Radboudumc, en alle inkomsten gaan direct naar het Radboudumc.	Geen	Geen	18-04-2021	*
dr. H.B. Thio	DermatoloogErasmus MC	Presentaties verzorgen voor onderwijs: betaald Medische adviesraden: betaald Begeleiden PhD dermatologen uit Indonesië en Thailand: (on)betaald	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	17-01-2022	Geen actie
dr. W.R. Veldkamp	Dermatoloog in opleiding, Radboudumc	Lid (namens de NVDV) voor de richtlijn Myositis (NVR) - onkostenvergoeding Lid Wereldpsoriasis dag commissie - geen vergoeding Lid Domeingroep inflammatoire dermatosen - onkostenvergoeding	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	29-04-2021	Geen actie
drs. G.E. van der Kraaij	Dermatoloog in opleiding, Amsterdam UMC, PhD candidate	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	In het verleden meegewerkt aan de ontwik-keling van een consult-kaart en keuze-hulp bij psoriasis.	05-05-2022	Geen actie
dr. J.M.P.A. van den Reek	Arts en wetenschappelijk onderzoeker	Geen	Geen	Geen	Klinische proeven voor AbbVie, Celgene en Janssen Spreekgeld ontvangen/bijgewoonde adviesraden van AbbVie, Janssen, BMS, Almirall, LEO Pharma en Eli Lilly Vergoeding voor het bijwonen van een symposium van Janssen, Pfizer, Celgene en AbbVie. Alle financiering is niet persoonsgebonden, maar gaat naar het onafhankelijke onderzoeksfonds van de afdeling dermatologie van het Radboudumc in Nijmegen.	Geen	Geen	29-04-2021	*
drs. M.E. van Muijen	Arts-onderzoeker Radboudumc	Geen	Geen	Geen	Voert klinische proeven uit voor Abbvie, Celgene, Janssen en Novartis Spreekgeld ontvangen van Janssen. Alle financiering is niet persoonlijk, maar gaat naar het onafhankelijke Onderzoeksfonds van de afdeling Dermatologie van het Radboudumc Nijmegen	Mogelijk 'Bescherming van de eigen reputatie/positie, positie van de werkgever of andere belangenorganisaties of verwerven van erkenning' vanwege promotieonderzoek op het gebied van behandeling van psoriasis met biologicals.	Geen	06-05-2021	*
drs. L.S. van der Schoot	Arts-onderzoeker (promovendus) dermatologie Radboudumc	Geen	Geen	Geen	Uitvoeren van trials voor Janssen en Novartis en ontvangen sprekersvergoeding van Janssen en Eli Lilly. Alle financiering was onpersoonlijk en werd uitbetaald aan het onafhankelijke onderzoeksfonds van de afdeling dermatologie van het Radboudumc.	Mogelijk 'Bescherming van de eigen reputatie/positie, positie van de werkgever of andere belangenorganisaties of verwerven van erkenning' vanwege promotieonderzoek op het gebied van behandeling van psoriasis met biologics.	Geen	28-06-2022	*
drs. S.E. Thomas	Arts-onderzoeker (promovendus) Dermatologie Radboud UMC	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	14-01-2022	Geen actie
dr. M. de Boer	GynaecoloogAmsterdam UMC	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	28-01-2022	Geen actie
Prof. dr. F.W.A. Verheugt	Cardioloog, OLVG Amsterdam	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	16-04-2021	Geen actie
dr. S. Dieleman	Psychiater Erasmus MC	Speciale aandachtsgebieden zijn vroege psychotische en manische ontregelingen. Tevens waarnemend geneesheerdirecteur voor de WVGGZ. 2 uur per 2 weken werkzaam op het psychodermatologie spreekuur in het Erasmus MC.	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	28-04-2021	Geen actie
dr. F.A. van Gaalen	ReumatoloogLUMC, Leiden en Alrijne ziekenhuis, Leiderdorp	Bestuurslid en penningmeester Assessment of SpondyloArthritis international Society (ASAS) (onbetaald)	Betaald adviseurschap MSD, AbbVie, Novartis, Bristol Myers Squibb	Geen	-Externe onderzoeksfinanciering ontvangen van Stichting Vrienden van Sole Mio, Stichting ASAS, Jacobus Stichting, Novartis, UCB -vanuit ASAS lid van stuurgroep van het ASAS-GRAPPA axial involvement in psoriatic arthriits cohort (AXIS)	Bestuurslid en penningmeester Assessment of SpondyloArthritis (SpA) international Society Secretaris werkgroep SpA van de Nederlandse Vereniging voor Reumatologie (NVR) Adviseur Stichting Axiale SpA Lid wetenschappelijke adviesraad (WAR) Reuma Nederland	Geen	29-04-2021	*
dr. E. Leijten	Reumatoloog Sint Maartenskliniek	Geen	Dienstverlening (spreker) honorarium Janssen – Cilag	Geen	Geen	Geen	Geen	29-04-2021	Geen actie
dr. W. van Dop	MDL-arts, Radboudumc Nijmegen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	05-07-2022	Geen actie
dr. E.T.T.L. Tjwa	MDL-arts/ hepatoloog Radboudumc Nijmegen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	08-06-2022	Geen actie
drs. F. Korving	Poliklinisch apotheker in Tergooi MC	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	13-01-2022	Geen actie
drs. W. Eizenga	Huisarts	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	27-04-2021	Geen actie
dr. P.J.J. van Genderen	Directeur Corporate Travel Clinic Erasmus MC Universitair Hoofd Docent, internist afdeling Medische Microbiologie en Infectieziekten, Erasmus MC	Lid van werkgroepen van Landelijk Coördinatiecentrum Reizigersadvisering, te weten Malaria werkgroep (MWG), Kleine werkgroep (KWG) en Brede werkgroep (BWG) - onbetaald (vacatievergoeding) Medische Advies Raad Sanquin - onbetaald (vacatievergoeding)	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	24-01-2022	Geen acite
Prof. dr. R. van Crevel	Internist-infectioloog, Radboudumc Nijmegen	Kleine vergoeding vanuit University of Oxford voor werkzaamheden in Jakarta binnen het Oxford Tropical Network	Geen	Geen	Geen conflictbelangen, onderzoek naar tuberculose, meest in Afrika en Azië, met financiering van National Institute of Health (USA), Wellcome Trust (UK, en EU)	Geen	Geen	12-01-2022	Geen actie
Dr. M.W.F. van den Hoogen	Internist-nefroloog Opleider nefrologie Erasmus MC	Onderwijs / consultancy voor een groot aantal zorgverleners / farmaceutische bedrijven.	Honorarium of andere (financiële) vergoeding Astellas, Sanofi, Vifor Zie ook www.transparantieregister.nl	Geen	Onderzoeksgeld (aan Erasmus MC) Astellas, Novartis, Shire	De gegeven adviezen zullen ongetwijfeld bijdragen aan opbouwen van mijn eigen reputatie/positie en daarmee van het Erasmus MC. Heeft bijzondere en unieke expertise over immuunsuppressiva.	Geen	30-03-2022	*
J. Janssens	Verpleegkundig specialist AGZ Bravis Ziekenhuis Bergen op Zoom/Roosendaal	Aandachtsgebied inflammatoire huidaandoeningen in dienstverband	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	12-01-2022	Geen actie
I. Laffra	Verpleegkundig specialist Rijnstate	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	29-04-2021	Geen actie
I. van Ee	Patiëntvertegenwoordiger	Patiënt partner, coördinator en centrale redactielid - psoriasispatiënten Nederland - onbetaald	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	18-01-2021	Geen actie
drs. E. de Booij	Arts-onderzoeker NVDV	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	12-04-2021	Geen actie
drs. S.L. Wanders	Arts-onderzoeker NVDV	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	01-01-2022	Geen actie
drs. M.O. Hoogeveen	Arts-onderzoeker NVDV	Klinisch onderzoek pediatrie Virtual Reality Hypnosis (geen medicamenteuze interventie); Literatuuronderzoek botulinetoxine en spieratrofie	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	25-01-2023	Geen actie
dr. W.A. van Enst	Klinisch epidemioloog	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	Geen	01-02-2023	Geen actie

* Ten aanzien van belangen: geen actie. Er is in deze richtlijn geen uitspraak gedaan over de eerste keuze biologics.

Inbreng patiëntenperspectief

Er is aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door de zitting neming van een patiënt in de werkgroep en de opname van een tekst over het patiëntenperspectief per module. Het conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan de patiëntenvereniging Psoriasispatiënten Nederland. Bij de patiëntenperspectief is de inbreng van het patiëntenperspectief besproken in een klankbordgroep bestaande uit 5 patiënt-partners bespreken, te weten: P. Vermeulen, F van Loon, J. van der Zon, H. Hulshuizen. S. Smits en I. van Ee

Wkkgz & Kwalitatieve raming van mogelijke substantiële financiële gevolgen

Bij de richtlijn is conform de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) een kwalitatieve raming uitgevoerd of de aanbevelingen mogelijk leiden tot substantiële financiële gevolgen. Bij het uitvoeren van deze beoordeling zijn richtlijnmodules op verschillende domeinen getoetst (gebaseerd op het stroomschema ontwikkeld door FMS).

Uit de kwalitatieve raming blijkt dat er waarschijnlijk geen substantiële financiële gevolgen zijn, zie onderstaande tabel.

Module	Uitkomst Raming	Toelichting
Dimethylfumaraat	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Acitretine	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Ciclosporine	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Methotrexaat	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Apremilast	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Infliximab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Etanercept	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Adalimumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Certolizumab pegol	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Ustekinumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Secukinumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Brodalumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Ixekizumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Bimekizumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Tildrakizumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Guselkumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Risankizumab	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Biosimilars	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Artritis psoriatica	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
IBD	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Kanker	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Depressie en suïcidaliteit	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Diabetes mellitus	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Ischemische hartziekten en hartfalen	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Verminderde nierfunctie	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Virale hepatitis	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Tuberculose	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Kinderwens en zwangerschap	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Vaccinaties	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.
Immunogeniciteit	Geen substantiële financiële gevolgen	Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen financiële gevolgen verwacht.

Implementatie

In de verschillende fasen van de ontwikkeling van het richtlijn is rekening gehouden met de implementatie van het richtlijn en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de invoering van het richtlijn in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. Het richtlijn wordt via het internet verspreid onder alle relevante beroepsgroepen en ziekenhuizen en er zal in verschillende specifieke vaktijdschriften aandacht worden besteed aan het richtlijn. Tevens zal een samenvatting worden gemaakt.

In de verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met de implementatie van de richtlijn(module) en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de invoering van de richtlijn in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren, zoals de introductie van nieuwe biosimilars voor ustekinumab en secukinumab in de behandeling van psoriasis voor volwassenen. Het implementatieplan is te vinden als bijlagedocument. Omdat de maatschappelijke impact van de introductie van nieuwe biosimilars als groot werd ingeschat, is in 2022 een doorrekening van de gewijzigde kosten bij integrale implementatie van de richtlijn gerealiseerd in een zogenaamde Budget Impact Analyse (BIA). De volledige rapportage is opgenomen in de separate ‘Budget Impact analyse’. Voor de budget impact analyse wordt het huidige gebruik met biologics (originator en biosimilars) vergeleken met het toekomstige gebruik waarin de verwachte nieuwe biosimilars voor ustekinumab en secukinumab in zijn meegenomen.

Werkwijze

Knelpuntenanalyse

In de voorbereidingsfase heeft een bijeenkomst plaatsgevonden waarvoor alle belanghebbenden zijn uitgenodigd. In deze bijeenkomst zijn knelpunten aangedragen door de werkgroepleden; NVDV, Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Nederlandse Tevens werden uitgenodigd Zorgverzekeraars Nederland (ZN), Nederlandse Vereniging Ziekenhuizen (NVZ), Vereniging Innovatieve Geneesmiddelen (VIG) en de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU).

Strategie voor zoeken en selecteren van literatuur

Er is gekozen om de richtlijn Psoriasis van de European Dermatology Forum/EuroGuiDerm Guidelines, beter bekend als EDF, te adapteren naar de Nederlandse situatie. Het literatuuronderzoek is verricht door de EDF-werkgroep. Zij gebruiken hiervoor een standaardprocedure. Wij verwijzen u voor volledige informatie naar de website van de EDF-richtlijn.

Uitgangsvragen en uitkomstmaten

De uitgangsvragen van de EDF-guideline werden geadapteerd naar de Nederlandse situatie.

Indicatorontwikkeling

Er werden geen nieuwe indicatoren ontwikkeld voor deze richtlijn. De huidige indicatoren volstaan.

Kennislacunes

Het literatuuronderzoek werd verricht door de EDF-werkgroep. Een overzicht van de onderwerpen waarvoor (aanvullend) wetenschappelijk van belang wordt geacht, is als aanbeveling beschreven (zie bijlage op de startpagina).

Juridische betekenis van richtlijnen

Richtlijnen zijn geen wettelijke voorschriften maar wetenschappelijk onderbouwde en breed gedragen inzichten en aanbevelingen waaraan zorgverleners zouden moeten voldoen om kwalitatief goede zorg te verlenen. Aangezien richtlijnen uitgaan van ‘gemiddelde patiënten’, kunnen zorgverleners in individuele gevallen zo nodig afwijken van de aanbevelingen in de richtlijn. Afwijken van richtlijnen is, als de situatie van de patiënt dat vereist en na overleg met de patiënt, soms zelfs noodzakelijk. Een richtlijn beschrijft wat goede zorg is, ongeacht de financieringsbron (Zorgverzekeringswet (Zvw), Wet langdurige zorg (Wlz), Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), aanvullende verzekering of eigen betaling door de cliënt/patiënt). Opname van een richtlijn in een register betekent dus niet noodzakelijkerwijs dat de in de richtlijn beschreven zorg verzekerde zorg is.

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijn is aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen, (patiënt) organisaties en stakeholders voorgelegd ter commentaar. De commentaren zijn verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren is de conceptrichtlijn aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijn is aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter autorisatie door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

Referenties

_{1. Living EuroGuiDerm Guideline for the systemic treatment of psoriasis vulgaris https://www.edf.one/home/Guidelines/EuroGuiDerm-psoriasis-vulgaris.html Geraadpleegd op 25-03-2022}

_{2. FMS. Adapteren van internationale richtlijnen naar de Nederlandse praktijk. Adviesrapport. 20 november 2016. Utrecht}

_{3. Sbidian E, Chaimani A, Garcia-Doval I, Doney L, Dressler C, Hua C, Hughes C, Naldi L, Afach S, Le Cleach L. Systemic pharmacological treatments for chronic plaque psoriasis: a network meta-analysis. Cochrane Database Syst Rev. 2022 May 23;5(5):CD011535. doi: 10.1002/14651858.CD011535.pub5. PMID: 35603936; PMCID: PMC9125768.}

Richtlijnendatabase

Psoriasis