Wat is het effect van vaktherapie als behandeling van een persoonlijkheidsstoornis? Bij het beantwoorden van deze vraag maken we zo mogelijk onderscheid tussen de diverse vaktherapieën, waaronder beeldend, dans, drama, muziek en PMT.

Kwaliteit van het bewijs

Het wetenschappelijk bewijs wordt gevormd door slechts 1 RCT en 2 pilot RCT’s, hetgeen te verklaren valt door de nog beperkte onderzoekscultuur in dit vakgebied.

• De effectgroottes van de verandering in de uitkomsten in de RCT van Haeyen et al. (2018a/b) indiceren een substantiële verbetering bij de experimentele groep na de interventie. De imprecisie door de beperkte grootte van de studie (N = 57) wordt tegengesproken door een adequate sample size calculation. De drop-out analyse laat zien dat er geen bias is ontstaan door uitval. Door enkele methodologische beperkingen (blindering van de toewijzing) zijn we voorzichtig over de robuustheid van het wetenschappelijke bewijs.
• De pilot RCT’s van Van den Broek et al. (2011) en Keulen-Vos et al. (2017) zijn zeer klein van opzet (N = 10/ N = 9). Dit beperkt de kwaliteit van bewijs in grote mate.

Overige aanwijzingen voor de werking van vaktherapie bij persoonlijkheidsstoornissen

Er zijn tevens andere aanwijzingen dat vaktherapie effectief is in de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen. Deze indicaties zijn te vinden in de overige studies die voor de wetenschappelijke onderbouwing in dit document werden geëxludeerd. Gezien de beperkte beschikbaarheid van wetenschappelijke evidentie zijn deze toch relevant om hier te benoemen. Het betreft dan bijvoorbeeld RCT’s waarbij niet de gehele populatie maar een deel van de onderzochte groep een persoonlijkheidsstoornis had, open studies met een pre-post design of kwalitatief onderzoek. De groep mensen met een persoonlijkheidsstoornis werd in deze studies niet apart geanalyseerd en daarom werden deze geëxcludeerd als wetenschappelijk bewijs. Om een indruk te geven van deze klinisch meest relevante studies worden deze hieronder kort beschrijvend samengevat. Deze studies zijn mogelijk relevant omdat een substantieel deel van de onderzochte groep wel gediagnosticeerd was met een persoonlijkheidsstoornis.

Beeldende therapie

Karterud & Pedersen (2004) onderzochten bij 319 patiënten het effect van de componenten van een groepsgericht, kortdurend dagbehandelingsprogramma voor persoonlijkheidsstoornissen. Van de patiënten had 86% een persoonlijkheidsstoornis, meestal betrof het een vermijdende- persoonlijkheidsstoornis of borderline-persoonlijkheidsstoornis. Het behandelingseffect werd geëvalueerd met de vraag: hoeveel profijt heeft u gehad van de volgende groepen gedurende de behandeling? Het profijt van de beeldende therapie werd significant hoger (p < 0,001) gescoord dan dat van alle andere groepen. Deze score werd afgezet tegen de uitkomsten op onder andere de Global Assessment of Functioning (GAF) en het Group Style Instrument (GSI). De score van de beeldende-therapiegroep correleerde significant (p = 0,005) met het ‘overall profijt’ van het programma. De multipele regressieanalyse duidde ook op een sterker effect in de beeldende-therapiegroep. De auteurs benoemen dat patiënten met een persoonlijkheidsstoornis beeldende therapie erg waardeerden, in het bijzonder vanwege de ‘alsof-situatie’ (Fonagy et al., 2002), die een veilige methode biedt om de belevingswereld te exploreren, uit te drukken en betekenis toe te kennen (te mentaliseren) door middel van zelfobjecten in de vorm van werkstukken.

In een RCT door Green et al. (1987) werd de helft van 28 chronische psychiatrische 'outpatients', waaronder ook patiënten met een persoonlijkheidsstoornis, random ingedeeld in een steunende beeldende therapie groep aanvullend aan TAU en de helft ontving TAU. De resultaten van deze studie wijzen erop dat de patiënten in de experimentele groep zijn verbeterd in sociaal functioneren, hun houding ten opzichte van zichzelf en in hun zelfvertrouwen.

Dramatherapie

Kipper & Ritchie (2003) deden een meta-analyse op basis van 25 experimentele studies naar psychodramatechnieken zoals rolwissel, dubbelen en rollenspel bij verschillende doelgroepen waaronder persoonlijkheidsstoornissen. Zij concluderen dat deze technieken positief bijdragen aan de ontwikkeling van empathie, het in contact komen met eigen belevingswereld en het in perspectief kunnen zien van situaties.

Muziektherapie

Schmidt (2002) onderzocht de effecten van twee maanden muziektherapie in een groep (2 keer per week, 1,5 uur) bij 34 patiënten met een borderline-persoonlijkheidsstoornis (BPS) en 29 patiënten met ‘algemene neurotische/psychosomatische problematiek’ (54% van totale N had diagnose BPS). De belangrijkste beschrijvende resultaten laten zien dat patiënten met een BPS na afloop van het onderzoek tevreden waren over muziektherapie, een betere zelfwaarneming rapporteerden, zich meer in staat voelden om nieuwe contacten aan te gaan, en zich rustiger en meer ontspannen voelden.

Gold et al. (2009; 2013; 2014) toonden aan dat muziektherapie een effectieve aanvulling was bij patiënten met een lage motivatie (N = 144, waarvan slechts 6 met een BPS).

Uit onderzoek van Gebhardt et al. (2014) komt naar voren dat patiënten met persoonlijkheidsstoornissen (n = 34, 18,8% van N = 610) vaker muziek toepassen om negatieve gedachten te reduceren en te komen tot ontspanning dan 'gezonde' proefpersonen.

Van Alphen et al. (2019) onderzochten in een RCT de effecten van Musical Attention Control Training (MACT) voor psychiatrische patiënten met psychotische kenmerken waaronder een deel ook een comorbide persoonlijkheidsstoornis had (N = 35, waarvan 7 met PS). MACT bleek effectief om aandachtvaardigheden te bevorderen.

Uit een gerandomiseerde pilot-study (N = 10) blijkt dat groepsmuziektherapie bij LVB-patiënten (IQ 70-85) met kenmerken van een cluster B-persoonlijkheidsstoornis effectief is in het verbeteren van emotieregulatie en het verminderen van vermijdende en passieve coping (De Witte, 2014).

Dans-en bewegingstherapie

Leirvag et al. (2010) vergeleken in een parallel-trial de behandeleffecten van psychodynamische groepstherapie (PGT) en body awareness group therapy (BAGT) als poliklinische dagbehandeling voor vrouwelijke patiënten met ernstige persoonlijkheidsstoornissen (N = 50). De patiënten die BAGT volgden, lieten significant hogere scores zien op het gebied van algemeen en interpersoonlijk functioneren. Zij rapporteerden na verloop van tijd meer voldoening met therapie en groepsklimaat.

Een lichaamsbewustzijn-interventie (Basic Body Awareness Therapy; BAT) werd onderzocht in een RCT van Gyllensten et al. (2003). Dit betrof psychiatrische patiënten (N = 77, waarvan slechts 7 (18%) met een PS). BAT liet verbeteringen zien op psychiatrische symptomen, houding t.o.v. lichaam en bewegen, self-efficacy, slaap en fysieke coping.

Het effect van kortdurende dans- en bewegingstherapie op depressieve- en angstsymptomen bij patiënten met een persoonlijkheidsstoornis (N = 20) werd onderzocht door Punkanen et al. (2014). Metingen voor en na de therapiesessies toonden een significante afname van depressieve symptomen en een betere herkenning van eigen gevoelens.

Een systematic review gericht op Dance Movement Therapy (DMT) bij persoonlijkheidsstoornissen leverde een inclusie van vier artikelen met meningen van experts op (Kleinlooh et al., 2021). Er werden zes overkoepelende thema's gevonden voor DMT-interventies voor PD: zelfregulatie, interpersoonlijke relaties, integratie van zelf, verwerkingservaringen, cognitie en expressie en symbolisatie in beweging/dans.

Resultaten van een meta-analyse op basis van 33 studies (N = 1078) door Koch et al. (2014) onder patiënten met een diversiteit aan psychiatrische problematiek suggereren dat Dance Movement Therapy en dans effectief zijn voor het verhogen van de kwaliteit van leven en het verminderen van klinische symptomen zoals depressie en angst. Positieve effecten werden ook gevonden op de toename van subjectief welzijn, positieve stemming, invloed, en lichaamsbeeld.

Psychomotorische therapie

In een pilot study van Zwets et al. (2016) werd het effect van psychomotorische therapie (PMT) als aanvulling op Agression Replacement Therapy (ART) onderzocht in de behandeling van agressief gedrag. De meeste patiënten in deze studie (N = 37) hadden een persoonlijkheidsstoornis (anti-sociale, narcistische persoonlijkheidsstoornis en persoonlijkheidsstoornis NAO). Er werden klinisch significante verbeteringen geobserveerd op agressief gedrag, sociaal gedrag en zelf-gerapporteerde boosheid maar er waren geen significante verschillen in behandeleffecten op deze primaire uitkomsten. Er werd wel een kleine verbetering gevonden op secundaire uitkomsten zoals lichaamsbewustzijn tijdens woede en copinggedrag in de experimentele groep met PMT, vergeleken met de controlegroep.

Een studie van Hutchinson et al. (1999), een quasi-experimentele opzet met 37 psychiatrische patiënten, waarvan 33% met een persoonlijkheidsstoornis, toonde aan dat het verhogen van fysieke fitheid door middel van een gestructureerd oefenprogramma (15-20 weken) een gunstig effect kan hebben op stemming, psychologisch welbevinden, zelfbeeld, zelfwaardering en leidt tot vermindering van depressie, angst en stress.

Onderzoek van Knapen et al. (2003a/b, N = 119) geeft ook aanwijzingen voor de toename van de fysieke fitheid en de verbetering van het zelfbeeld van psychiatrisch patiënten waaronder patiënten met een persoonlijkheidsstoornis bij toepassing van gerichte psychomotorische therapie.

Vergelijkend onderzoek met voor- en nameting toonde aan dat groepstherapie gericht op lichaamsbewustzijn met gebruik van experiëntiële technieken effectiever is dan psychodynamische groepstherapie in het reduceren van problematisch functioneren bij ernstige persoonlijkheidsstoornissen (Leirvåg, Pedersen, & Karterud, 2010).

In een overzichtsartikel van Sanderlin (2001) worden een aantal onderzoeken beschreven naar de behandeling van excessieve boosheid en agressiedisregulatie bij populaties met een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Hierbij gaat het om gevangenen, jeugdige delinquenten en gehospitaliseerde adolescenten met impulscontroleproblematiek. In vier RCT's werd aangetoond dat agressieregulatietraining, soms gecombineerd met relaxatietraining en sociale vaardigheidstraining (twee RCT's, N kon niet achterhaald worden), tot een significante verbetering in de agressieregulatie leidt. De combinatie van cognitieve therapie en relaxatietraining zou het meeste effect sorteren.

Een uitwerking van PMT bij persoonlijkheidsstoornissen is te vinden in Drewes, Nijkamp & Roemen- van Haaren (2019). Een multi-center RCT is gaande om de effectiviteit te bestuderen van schematherapie voor ouderen met een persoonlijkheidsstoornis, verrijkt met PMT-arrangementen (Van Dijk et al, 2018; 2019).

Binnen PMT worden verschillende relaxatiemethoden gebruikt, zoals functionele ontspanning (Krietsch-Mederer, 1988), progressieve relaxatie (Jacobson, 1929; Bernstein & Borkovec, 1977), autogene training van Schulz (Lehembre, 2003) en ademhalingstraining (Bolhuis & Reynders, 1983; Brooks, 1974). Een pilot RCT bij borderline persoonlijkheidsstoornissen leverde aanwijzingen op voor een werkzame bijdrage van mindfulness oefeningen, die ook bij PMT worden toegepast (Soler et al, 2016). Deze methoden zouden van nut kunnen zijn voor het leren controleren van het spanningsniveau en het reguleren van emoties bij patiënten met een persoonlijkheidsstoornis.

In de praktijk zijn ook diverse modules ontwikkeld voor agressie- en impulsregulatie waarin PMT-aanbod verwerkt is (bijvoorbeeld: Kuin, 2005; Roethof & Van der Meijden-van der Kolk, 2000). Vaak is er bij deze patiënten weinig contact met de eigen lichaamsbeleving door chronische overspanning en is voor de patiënt zelf oplopende spanning onvoldoende waarneembaar. Een pilotonderzoek met tijdreeksdesign bij een gemengde groep persoonlijkheidsstoornissen/ eetstoornissen wijst uit dat een PMT-module agressieregulatie een snel effect heeft op coping met woede bij patiënten die hun woede overmatig internaliseren (Boerhout & Van der Weele, 2007).

Bijdrage aan observatie, het stellen van behandelindicaties en -doelen

Vaktherapeuten leveren in de praktijk een vaak gewaardeerde bijdrage aan observatie, ten behoeve van de diagnostiek en het stellen van behandelindicaties en -doelen. Observaties van onder meer vaktherapeuten kunnen van groot belang zijn om een diagnose persoonlijkheidsstoornis te bevestigen en de zorgbehoefte nader vast te stellen (Akwa GGZ, 2017). Daartoe hebben zij ook enkele instrumenten ontwikkeld.

Beeldend therapeuten maken bijvoorbeeld regelmatig gebruik van de Diagnostic Drawing Series (DDS). Deze in de Verenigde Staten ontwikkelde test is gebaseerd op de DSM-5 en maakt gebruik van een objectieve structuuranalyse van drie tekeningen (Cohen et al., 1998). De DDS draagt hiermee bij aan de diagnostiek. De tekeningen worden gescoord op structurele kenmerken. De test dient te worden uitgevoerd door hierin getrainde beeldend therapeut. Mills (1989) onderzocht een groep van 32 patiënten met een borderline-persoonlijkheidsstoornis. De tekeningen werden blind gescoord op veertig beeldkenmerken en vergeleken met andere diagnosegroepen. Hieruit kwam een profiel met een statistisch significante indicatie naar voren voor de tekeningen van de borderline-persoonlijkheidsstoornis met veelvoorkomende kenmerken. In de boomtekening: desintegratie en veel ruimtegebruik (67-99%); in de derde tekening (vraag naar gevoel): insluiting, kleurmenging (niet in de eerste of de tweede) en abstractie. Het onderzoek is grootschalig van opzet en laat weinig ruimte voor subjectieve interpretatie. Het instrument is beschreven in een handleiding (Mills, 1993). Er is een duidelijk omschreven controlegroep. De DDS kent een hoge interbeoordelaarsbetrouwbaarheid; van de items werd 84,2% overeenkomstig gescoord (Cohens kappa 0,57) (Mills, 1994; Fowler & Ardon, 2002). De DDS biedt behandelindicaties omdat de test een profiel van de patiënt verstrekt inzake omgang met verschillende appèls (omgang met structuur, met appèl op uitdrukking gevoel en met taak, motivatie, bereidheid dan wel mogelijkheid om te reflecteren, inhoud van beleving en behoefte zich hierover te uiten).
Dramatherapeuten maken ook wel gebruik van de Six Part Story Method (6PSM). De 6PSM is een projectieve techniek waarbij de patiënt een fictief verhaal maakt volgens gestructureerde instructies van de therapeut. Uit onderzoek van Dent-Brown (1999) en Dent-Brown & Wang (2004) blijkt dat het niveau van pessimisme en mislukking in een verhaal van de patiënt de ernst van de borderline-persoonlijkheidsstoornis van de schrijver representeert. Gesteld wordt dat de 6PSM vooral belangrijk is als vorm van kwalitatieve feedback aan de patiënt.

Algemene aanwijzingen

Concluderend komt uit de overige, voor deze richtlijn relevante, studies naar voren dat vaktherapie ingezet kan worden, en veelal ingezet wordt, ten behoeve van het (emotioneel) in contact komen met moeilijk bereikbare aspecten van de belevingswereld van patiënten om zodoende te kunnen werken aan doelen als: emotie-, stress- en spanningsregulatie, identiteit/zelfbeeld, zelfexpressie, stemming/angst, ontspanning, verandering van patronen en sociaal functioneren. Psychomotorische therapie wordt vaak aangeboden als mogelijkheid ter verbetering van fysieke fitheid, lichaamsbeeld, relaxatie of de behandeling van agressie- en impulsregulatieproblemen.

Het inzetten van vaktherapie voor patiënten met een persoonlijkheidsstoornis is aan te bevelen omdat zij vaktherapie waarderen en ervaren als effectief (zie tevens 8.4.3 Patiënten perspectief).

Bovenstaande beschreven effecten van vaktherapie komen ook naar voren binnen de verschillende gehouden paneldiscussies onder vaktherapeuten (Kehr, 2020; Manders, 2020).

Specifiek voor jeugdigen en ouderen geldt dat, ondanks dat er nauwelijks studies zijn naar de effectiviteit van vaktherapie bij jeugdigen of ouderen met persoonlijkheidspathologie, men in de klinische praktijk meerwaarde ziet in de integratie van vaktherapie in een multidisciplinaire behandeling, met name in de specialistische GGZ. Er zijn dan ook geen redenen om aan te nemen dat de aanbevelingen zoals geformuleerd voor volwassenen, niet ook goed toepasbaar zouden zijn voor jeugdigen en ouderen.

Verder valt op te merken dat een heel aantal studies naar multidisciplinaire behandelprogramma's een of meerdere vormen van vaktherapie bevatten. Deze programma's worden effectief bevonden maar hierbij is de invloed op het gevonden effect van de verschillende behandelonderdelen niet apart bestudeerd. Zo beschreef Styla (2014) positieve resultaten van behandelprogramma's voor onder meer persoonlijkheidsstoornissen waarbij psychodrama onderdeel was van het behandelaanbod. Van Dijk et al. (2019) beschrijft het effect van een groepsgericht SFT programma verrijkt met PMT voor ouderen. Zo zijn er nog veel meer voorbeelden te noemen (Bateman & Fonagy, 2009; Laurenssen et al., 2018).

Balans tussen gewenste en ongewenste effecten

• Er zijn geen ongewenste effecten of negatieve bijwerkingen van vaktherapie bekend.

Patiënten perspectief

• De meerderheid van de patiënten met een persoonlijkheidsstoornis geeft aan vaktherapie hoog te waarderen en als effectief te ervaren (o.a. Haeyen et al., 2020; Karterud & Pedersen, 2004; Solli et al., 2013). Het belang ervan wordt in de multidisciplinaire samenwerking en ook in de vrijgevestigde praktijk onderkend. Vaktherapie werkt mogelijk motiverend en draagt in positieve zin bij aan de behandelbereidheid.
• In een longitidunaal onderzoek van Haeyen et al. (2020) onder 528 patiënten met een persoonlijkheidsstoornis die beeldende therapie ontvingen in hun behandeling gericht op persoonlijkheidsstoornissen, rapporteerden deze patiënten bij herhaalde meetmomenten toenemend en veel te profiteren van beeldende therapie. Dit betrof geen RCT en werd daarom in deze richtlijn geëxcludeerd als wetenschappelijk bewijs. En dan met name op de gebieden emotioneel en sociaal functioneren. De vijf, door hen, hoogst gescoorde doelen waren: 1) expressie van emoties, 2) verbeterd (stabieler/positiever) zelfbeeld, 3) eigen keuzes maken/autonomie, 4) herkenning, inzicht in, en verandering van persoonlijke patronen van gevoelens, gedrag en gedachten en 5) omgaan met eigen beperkingen en/of kwetsbaarheid. De omvang van het waargenomen profijt hing samen met factoren als een oordeelvrije houding van de therapeut, zich serieus genomen voelen en voldoende vrijheid voor expressie te ervaren naast voldoende aangeboden structuur. Leeftijd, geslacht en diagnose voorspelden niet de omvang van het ervaren profijt. Gesteld werd dat beeldende therapie een brede doelgroep evenveel profijt biedt, en dus breed kan worden ingezet. Het ervaren profijt en de toename daarvan na verloop van tijd hingen significant (∆R² = 0.03, p <.05) samen met de mate waarin patiënten ervaren dat zij betekenis kunnen geven aan gevoelens in hun beeldend werk.
• Het is doorgaans per individu verschillend welke vaktherapie het meest geïndiceerd is. Dit is mede afhankelijk van het zich ervoor kunnen/willen openstellen van de patiënt, diens affiniteit met het de betreffende vaktherapeutisch middel en de ervaren mogelijkheden binnen de betreffende therapievorm, dan van specifieke diagnostische of persoonlijke kenmerken. Derhalve is het van belang dit in afstemming met de patiënt vorm te geven zodat hij/zij hierin ook regie kan nemen en ervaren.

Naastbetrokkenen perspectief

• Naastbetrokkenen vinden het belangrijk dat het (dag)klinisch inzetten van vaktherapie in verband met het effectief benutten van behandeltijd te verkiezen is boven vormen van dagbesteding/ activiteiten zodat gericht aan persoonlijke therapeutische doelen gewerkt kan worden (Topicgroep vaktherapie richtlijn Persoonlijkheidsstoornissen; Kehr, 2020; Manders, 2020).

Professioneel perspectief

• Vaktherapieën zijn vaak onderdeel van een psychotherapeutische of sociaalpsychiatrische behandeling (Akwa GGZ, 2017). (Dag)klinische psychotherapie dient te worden uitgevoerd door een multidisciplinair team, dat ten minste bestaat uit een klinisch psycholoog en/of psychotherapeut (evt. aangevuld met een GZ-psycholoog), een psychiater, sociotherapeut(en) en vaktherapeut(en). Deeltijdprogramma’s en voltijdprogramma’s die niet werken vanuit de principes van (dag)klinische psychotherapie bevatten eveneens vaak vaktherapie. Vaktherapie is ook zeer wel mogelijk in een vrijgevestigde setting in het kader van interdisciplinaire samenwerking/professionele netwerken. Vaktherapie is zodoende vaak een onderdeel van een groter behandelprogramma. Daardoor is het moeilijk om het specifieke effect ervan te isoleren in onderzoek (Bateman & Fonagy, 2004). Niettemin wordt de waarde ervan breed onderkend door professionals gespecialiseerd in de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen, zowel nationaal (Ingenhoven et al., 2018) als internationaal (Bateman & Fonagy, 1999).
• De combinatie van vaktherapie met state-of-the-Art psychotherapeutische behandelmethoden vormt in de praktijk een vruchtbare combinatie, zo is de klinische ervaring (Akwa GGZ, 2019; Haeyen, 2018). Door het ervaringsgerichte en mentaliseren-bevorderende karakter zijn vaktherapieën in dit samenspel vaak aanjagers dan wel bestendigers van de psychotherapie (Akwa GGZ, 2017).
• Het is van belang dat vaktherapieën worden uitgevoerd door een gekwalificeerd vaktherapeut met daartoe erkende opleiding (Akwa GGZ, 2019/2017).
• Vaktherapeuten bieden vaktherapeutische groepstherapie die zij zelfstandig vormgeven zonder de aanwezigheid van een co-therapeut, zoals in veel (psycho-)therapieën wel het geval is. Dit brengt extra verantwoordelijkheid met zich mee in het hanteren van de therapiesituatie. Het vraagt tevens om een goede team-samenwerking met aandacht voor veiligheid, regelmatig overleg en inter-/supervisie (Akwa GGZz, 2019).
• Het optimaal laten aansluiten van de therapie kan worden bevorderd door het verloop van de therapie regelmatig te evalueren met de patiënt(en) (Haeyen, 2018).

Middelenbeslag

• Vergeleken met de kosten van specialistische psychotherapieën heeft vaktherapie een bescheiden impact op het budget aan middelen. Bovendien wordt vaktherapie relatief vaak in groepsverband aangeboden.

Organisatie van zorg

• Veel effectief gebleken dagbehandelingprogramma’s bevatten vormen van vaktherapie, individueel en/of in groepen (Bateman & Fonagy, 1999; Karterud & Urnes, 2004; Wilberg et al., 1998). Vaktherapie is daardoor breed beschikbaar in de praktijk.
• Een aantal psychotherapeutische behandelmethoden, zoals bijvoorbeeld de SFT en de VERS, maken ook gebruik van experiëntiële behandeltechnieken. Dit sluit nauw aan bij vaktherapie en er wordt dan ook vaak door psychotherapeuten direct samengewerkt met een vaktherapeut. Deskundigen van verschillende disciplines zijn van mening dat vaktherapie geïntegreerd kan worden in, en een goede aanvulling is op bijvoorbeeld de dialectische gedragstherapie, de SFT en MBT. Dit standpunt komt naar voren in verschillende panels van deskundigen (Kehr, 2020; Manders, 2020) en blijkt ook uit beschrijvende literatuur (bijvoorbeeld Haeyen, 2018, 2020; Thunnissen & Muste, 2002).

Maatschappelijk perspectief

• Het in een vroeg stadium van de behandeling inzetten van vaktherapie kan bijdragen aan behandelbereidheid en motivatie van de patiënt, een optimale aansluiting op de patiënt (gepersonaliseerde zorg) en aan een efficiënt verloop van de behandeling.