Perioperatief traject

Initiatief: NVVH Aantal modules: 19

Muziek tijdens het postoperatieve proces

Uitgangsvraag

Wat is de toegevoegde waarde van muziek tijdens het postoperatieve proces voor patiënten die een invasieve operatie onder anesthesiologische begeleiding ondergaan?

Aanbeveling

De werkgroep kan geen aanbeveling doen voor het luisteren naar postoperatieve muziek.

Overwegingen

Voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs

Er is voor de literatuursamenvatting gebruik gemaakt van drie systematische reviews waarin de effecten van perioperatieve muziek op angst en/of pijn (Kühlmann, 2018), op de fysiologische stressrespons (Fu, 2019), en op het gebruik van medicatie en opnameduur (Fu, 2020) zijn beschreven. Een aanvullende zoektocht naar recente studies leverde vijf relevante RCT’s op het gebied van postoperatieve muziek op, dit betrof in alle gevallen opgenomen muziek.

 

De meta-analyse van Kühlmann (2018) op basis van 19 RCT’s liet een klinisch relevant verschil zien voor pijn (SMD>0.2) en een aantal van de recente RCT’s lieten ook een klinisch relevant verschil zien voor pijn (verschil tussen de groepen meer dan 1,2 punten op de NRS of VAS 0-10), alle ten gunste van muziek. De bewijskracht was laag.

Voor angst lieten de meta-analyse van Kühlmann (2018) op basis van 10 RCT’s (SMD>0,2) en één van de twee recente RCT’s een klinisch relevant verschil ten gunste van muziek zien (het verschil tussen de groepen was ruim 27 punten op de STAI (vergelijkbaar met >12 mm op een VAS). De bewijskracht was laag.

Wat betreft medicatie liet de meta-analyse van Fu (2020) zien dat muziek voor, tijdens en/of na de operatie tot een klinisch relevant verschil in gebruik van opioïden, propofol en midazolam leidde, ten gunste van muziek (SMD>0,2). Het effect van alleen postoperatieve muziek is niet duidelijk doordat hier geen subgroepanalyse naar werd gedaan. Eén recente RCT liet een klein verschil zien in het gebruik van opioïden, waarbij niet bepaald kon worden of dit verschil klinisch relevant was. Eén recente RCT rapporteerde dat op de eerste postoperatieve dag het gebruik van zowel opioïden als non-opioïden hoger was in de interventiegroep, waarbij dit verschil een dag later niet langer aanwezig was. Ook hier kon niet bepaald worden of het verschil klinisch relevant was. De bewijskracht was zeer laag.

 

Voor twee van de belangrijke uitkomsten – stress en opnameduur – werden resultaten gerapporteerd. De meta-analyse van Fu (2019) liet zien dat er aan het eind van de operatie geen klinisch relevant verschil was in cortisolniveau (SMD<0,2), terwijl er postoperatief wel een klein klinisch relevant verschil werd gevonden ten gunste van muziek (SMD>0,2). Er was echter wel sprake van variatie in het effect tussen de studies. Het effect van alleen postoperatieve muziek is niet duidelijk doordat hier geen subgroepanalyse naar werd gedaan. Eén recente RCT liet ook verschillen zien in door de patiënt gerapporteerde stress ten gunste van muziek, maar het was niet duidelijk of deze verschillen klinisch relevant waren. Voor opnameduur liet de meta-analyse van Fu (2020) geen klinisch relevant verschil zien (SMD<0,2). De bewijskracht van deze belangrijke uitkomsten was zeer laag. Voor delier, slaapkwaliteit en patiënttevredenheid werden geen resultaten gerapporteerd.

 

Bewijskracht

De bewijskracht voor de cruciale uitkomsten was laag (pijn en angst) tot zeer laag (medicatie). De bewijskracht voor de belangrijke uitkomsten stress en opnameduur was zeer laag. Er werd onder andere afgewaardeerd vanwege het risico op bias (onder andere het onvolledig rapporteren van de methodologie en onvolledige blindering), indirectheid (omdat de populatie niet geheel overeenkwam met onze criteria, of omdat de uitkomstmaat cortisol werd gebruikt), heterogeniteit, het kleine aantal geïncludeerde patiënten en/of publicatiebias.

 

Het grootste punt van kritiek op deze studies is de heterogeniteit van de studies, de kleine populaties die onderzocht zijn en de matige kwaliteit van enkele studies, wat het lastig maakt om algehele, sterke aanbevelingen te doen. De hoge mate van heterogeniteit die in vrijwel alle onderzoeken wordt gevonden kan worden verklaard door de verschillende populaties, ingrepen en muziekinterventies die zijn onderzocht. Hoewel heterogeniteit in klinisch onderzoek over het algemeen niet gewenst is, kan het in dit geval ook worden vertaald naar een brede toepassing voor deze eenvoudige interventie.

 

Op basis van de gerapporteerde resultaten kan in algemene zin geconcludeerd worden dat muziek mogelijk een positieve uitwerking heeft op de patiënt tijdens het postoperatieve proces aangaande pijn en angst. Daarnaast zijn er geen aanwijzingen dat het aanbieden van muziek nadelige effecten heeft op patiënten, wat strookt met het geneeskundige grondbeginsel ‘primair niet schaden’.

 

Waarden en voorkeuren van patiënten (en eventueel. hun verzorgers)

Het belangrijkste doel van luisteren naar muziek rondom de operatie is de verbetering van het zorgproces voor de patiënt die wordt geopereerd, zodat de ervaring met de zorg verbetert en het herstel bespoedigd wordt. Manieren om dit te meten zijn bijvoorbeeld het reduceren van angst en/of pijn, de hoeveelheid medicatie die wordt gebruikt (analgetica of  sedativa) of parameters van de stressreactie van het lichaam (zoals fysiologische parameters (hartslag, bloeddruk) of cortisol) rond een operatie. Het optimaliseren van slaapkwaliteit is een voorbeeld van een uitkomst die helpt in een voorspoedig herstel.

 

Op de preoperatieve polikliniek, of in de preoperatieve informatiefolder, kan de patiënt worden gewezen op de mogelijkheden van het luisteren naar muziek en kan de patiënt geïnformeerd worden hoe het luisteren naar muziek praktisch gezien in zijn werk gaat. De toepassing van muziek in het ziekenhuis vereist beperkte kennis en vaardigheden. Een klein deel van de patiënten, voornamelijk de oudere patiënt, zal hulp nodig hebben bij het gebruik van de muziekapparatuur. Ten aanzien van de soort muziek wordt de voorkeursmuziek van de patiënt aangehouden. Dit kunnen voor de patiënt specifieke muziekstukken zijn, maar er kan ook op basis van genre worden gekozen. Het meest praktische is dat patiënten zelf het volume van de muziek instellen, eventueel kan een volumebegrenzer helpen. Belangrijk is om het volume niet te luid in te stellen, mede vanwege de tijdelijke paralyse van de musculus stapedius bij het in werking treden van algehele anesthesie.

Overigens is er ook een groep van patiënten die niet van muziek houdt en hier perioperatief dan ook geen behoefte aan zal hebben. Vanzelfsprekend blijft dit dan achterwege.

 

Kosten (middelenbeslag)

Er zijn tot op heden geen kosteneffectiviteitsstudies uitgevoerd naar het toepassen van muziek tijdens het perioperatieve proces. Gezien het werkingsmechanisme van muziek zou de kosteneffectiviteit kunnen voortkomen uit de vermindering van angst en pijn rondom de operatie. Hierdoor zou het gebruik van anxiolytica en analgetica kunnen afnemen. Een afname van angst en pijn kan ook leiden tot verkorte opnameduur, en daarmee een daling in complicaties en het risico op delier (voornamelijk maar niet uitsluitend bij de oudere patiëntenpopulatie). De grootte van dit effect, en de eventuele kostenbesparing die hiermee gepaard gaat, zal berekend moeten worden in kosteneffectiviteitsstudies.

Qua mogelijke uitgaven kan er worden gedacht aan eenmalige kosten van aanschaf van apparatuur om muziek af te spelen of op te beluisteren, eventuele abonnementskosten voor online streamingdiensten om muziek af te spelen (met name voor patiënten die dit zelf niet mee hebben), en indien nodig werktijd van zorgprofessionals om te ondersteunen in het afspelen van de muziek. De ervaring uit diverse RCT’s en implementatietrajecten is dat de meeste patiënten hun eigen muziekdrager met hoofdtelefoon of oortelefoon (‘oortjes’) meenemen met eigen muziek. Veel ziekenhuizen hebben al tablets met een hoofd- of oortelefoon in huis.  

 

Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie

In het kader van de procesevaluatie zijn er een aantal verschillende implementatiestudies uitgevoerd naar (perioperatieve) muziekinterventies, waaronder ook een Nederlandse pilot implementatiestudie. De resultaten van deze studie zijn nog niet gepubliceerd, wel is het studieprotocol beschikbaar (Kakar, 2021). Het gaat om een studie uitgevoerd in een Nederlands ziekenhuis waarbij gestreefd werd tenminste 100 patiënten te includeren die een operatie ondergingen wegens een chronische darmontsteking (IBD) of colorectaal carcinoom. De eerste resultaten van deze studie laten zien dat 75% van de patiënten met een op-maat-gemaakte strategie de muziek aangeboden kreeg door zorgprofessionals op verschillende levels (polikliniek, verpleegafdeling). 72% van de patiënten die muziek aangeboden kreeg heeft hier gebruik van gemaakt. Er werden weinig potentiële bezwaren geregistreerd ten aanzien van de muziekinterventie, wel werd benadrukt dat het belangrijk is de voorkeursmuziek van de patiënt te gebruiken.

In de praktijk zal de voornaamste belasting die de postoperatieve interventie met zich meebrengt liggen bij de recoveryverpleegkundige en afdelingsverpleegkundige. Het is daarom met name van belang om de recoveryverpleegkundigen en afdelingsverpleegkundigen te informeren over de aanbeveling betreffende perioperatieve muziek en vaardigheden in het ondersteunen bij het luisteren naar muziek te trainen. Deze training kan gekoppeld worden aan bestaande bij- en nascholingsprogramma’s.

 

Uit de studie bleek verder dat 28% van de patiënten geen behoefte had aan de interventie. Hierbij is niet verder gevraagd naar de reden, mogelijk zouden ze beter geïnformeerd kunnen worden ten aanzien van de voordelen van het luisteren naar muziek, hoewel het luisteren naar muziek in de perioperatieve setting anders is dan op de polikliniek. Morele en ethische bezwaren zijn niet van toepassing bij deze interventie.

 

In de pilot implementatie studie werd een inschatting gemaakt van de mate van belasting voor zorgverleners. De voornaamste belasting werd ingeschat op tijd en impact op werkzaamheden van verpleegkundigen die de patiënt in de apparatuur voorzien, en de totale belasting werd laag ingeschat. Zie voor de toepassing Figuur 1 (Kühlmann, 2019).

Figuur 1: Werkwijze voor het aanbieden van het luisteren naar muziek tijdens het perioperatieve proces

 

Deze richtlijnmodule heeft alleen betrekking op patiënten die klinisch worden geopereerd. Het luisteren naar muziek kan worden gestart op de verpleegafdeling, de patiënt kan met de muziekapparatuur en gekozen muziek naar de holding worden vervoerd en vervolgens gedurende de operatie naar muziek luisteren. Ook postoperatief kan de patiënt naar muziek (blijven) luisteren. In de studies die geïncludeerd zijn in de literatuursamenvatting voor postoperatieve muziek varieert de frequentie en de duur van het luisteren naar muziek aanzienlijk. Hierbij kan gesteld worden dat de frequentie en duur van de muziek en ook het genre en volume afgestemd dienen te worden op de voorkeuren van de patiënt. Op bepaalde momenten zal de muziek onderbroken moeten worden, om goede communicatie met patiënt en zorgverleners toe te staan, bijvoorbeeld tijdens overdrachten en veiligheidsprocedures (time-out procedure etc.).

 

Rationale van de aanbeveling: weging van de argumenten voor en tegen postoperatieve muziek

Gezien de overwegend (zeer) lage bewijskracht kan de werkgroep op basis van het beschikbare bewijs geen aanbeveling doen voor het aanbieden van postoperatieve muziek. Ook op basis van de overige overwegingen slaat de balans niet duidelijk uit in het voordeel van het aanbieden van muziek, aangezien hieraan ook kosten zijn verbonden in de vorm van mogelijke  aanschaf en onderhoud van apparatuur, en tijd van het zorgpersoneel om het luisteren naar muziek met de patiënt te bespreken en de patiënt zonodig te ondersteunen bij het luisteren naar muziek. Mocht een patiënt aangeven naar muziek te willen luisteren dan kan besproken worden of en hoe dit gefaciliteerd kan worden.  

Onderbouwing

Veel patiënten die een operatie moeten ondergaan in het ziekenhuis krijgen te maken met angst, stress en pijn. Niet alleen leidt dit tot vervelende ervaringen voor de patiënt, ook kunnen deze factoren het herstel van patiënten na een operatie nadelig beïnvloeden. Het ervaren van angst en stress vóór een operatie kan leiden tot een toename van pijn na de operatie. Luisteren naar muziek rondom het gehele perioperatieve proces (zowel pre-, intra- of post-, alsook een combinatie) kan mogelijk leiden tot een significante vermindering van angst en pijn bij de patiënt. Het luisteren naar muziek activeert het limbische systeem in de hersenen, waardoor er verschillende hormonen zoals serotonine en endogene opioïden vrijkomen, wat leidt tot een vermindering van angst en pijn. Neurofysiologisch onderzoek en fMRI scans laten een verbeterde voortgeleiding van impulsen zien in de hersenen onder invloed van muziek. Ook neemt de activiteit van de sympathicus af waardoor fysiologische symptomen van stress verminderen (denk aan een rustigere hartslag, lagere bloeddruk). Muziek is breed toegankelijk en goedkoop, is duurzaam, mogelijk kostenbesparend en komt daarmee mogelijk het welzijn van de patiënt ten goede.

 

Deze richtlijn bestaat uit vier verschillende modules. In elke aparte module wordt besproken of preoperatieve, dan wel intraoperatieve, dan wel postoperatieve, dan wel perioperatieve muziek bij volwassen patiënten die geopereerd worden in het ziekenhuis, leidt tot positieve uitkomsten voor de patiënt. Goed is te weten dat deze richtlijn gaat over het luisteren naar opgenomen muziek en niet over muziektherapie. Bij muziektherapie wordt muziek aangeboden door een muziektherapeut, waarbij de werkwijze afgestemd wordt op de individuele patiënt. Het is hierbij niet mogelijk om het effect van de muziek alleen te evalueren, omdat er mogelijk ook een effect is van de interactie tussen de muziektherapeut en de patiënt. Tot slot, de richtlijn gaat ook niet over live muziek aangezien over deze vorm van het aanbieden van muziek vrijwel geen literatuur beschikbaar is.

 

Deze module betreft postoperatieve muziek.

None of the included studies reported on the effect of live music that only involved listening to music. One study in the review by Kühlmann (2018) used live music but since patients were actively engaged, this study was outside the scope of this guideline. Therefore no conclusions can be drawn about the effect of live music on the selected outcomes.

 

Pain (crucial outcome)

Low

GRADE

Recorded music in the postoperative setting may reduce pain when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

 

Sources: (Kühlmann, 2018; Aris, 2019; Laframboise-Otto, 2020; Sfaniakis, 2017)

 

Anxiety (crucial outcome)

Low

GRADE

Recorded music in the postoperative setting may reduce anxiety when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

 

Sources: (Kühlmann, 2018; Ashok, 2019; Lee, 2017)

 

Medication use (analgesics and hypnotics) (crucial outcome)

Very low      GRADE

The evidence is very uncertain about the effect of recorded music in the postoperative setting on postoperative opioid requirement when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

 

Sources: (Fu, 2020; Aris, 2019; Laframboise-Otto, 2020)

 

Stress (important outcome)

Very low GRADE

The evidence is very uncertain about the effect of recorded music in the postoperative setting on cortisol levels when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

 

Sources: (Fu, 2019; Laframboise-Otto, 2020)

 

Length of stay (important outcome)

Very low GRADE

The evidence is very uncertain about the effect of recorded music in the postoperative setting on length of stay in the PACU, ICU and hospital when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

 

Sources: (Fu, 2020)

 

Delirium, sleep disturbance/sleep quality, patient satisfaction

-

GRADE

No evidence (systematic reviews or RCTs) was found regarding the effect of postoperative music on delirium, sleep disturbance/sleep quality, and patient satisfaction when compared with no music in patients undergoing invasive surgery.

Description of studies

The three systematic reviews and meta-analyses included studies evaluating the effectiveness of postoperative music on anxiety and/or pain (Kühlmann, 2018), the physiological stress response (Fu, 2019), medication requirement and hospital length of stay (Fu, 2020). The five recent RCTs (Aris, 2019; Ashok, 2019; Laframboise-Otto, 2020; Lee, 2017; Sfaniakis, 2017) assessed the effects of postoperative music on pain, anxiety, medication use, and stress.

 

Kühlmann (2018) included RCTs investigating the effect of music interventions on anxiety and pain during invasive surgery. Studies were included in the meta-analysis only if they included measures of dispersion of a particular outcome. For anxiety, 13 RCTs reported on music interventions in the postoperative setting and 10 of these RCTs were included in the meta-analysis. For pain, 27 RCTs reported on music interventions in the postoperative setting and 19 of these RCTs were included in the meta-analysis (see Table 4.1).

 

In total, this review included 29 RCTs evaluating the effectiveness of music on anxiety and/or pain in the postoperative setting. Studies reporting on music in the postoperative setting were conducted in North America (n=15), Asia (n=9), and Europe (n=5). Patients in these studies underwent a wide variety of invasive types of surgery. Twenty-eight studies used recorded music, not necessarily through headphones. One study used live music. This intervention is outside the scope of this guideline, as patients were actively engaged in music making, for example through singing, playing an instrument, or moving to music. In twelve studies patients listened to recorded music during one session, for a duration of 20 to 117 minutes. Fifteen studies offered multiple (range three to six) sessions of music listening, with a duration of 15 to 156 minutes. Difference music genres were used, the research team often selected classical, relaxing, sedative, easy listening music, while in some studies music genre was patient-selected. Patients in the control group received nothing, routine care, quiet rest period, or (noise-cancelling) headphones.

 

Fu (2019) included RCTs investigating the effect of preoperative, intraoperative and/or postoperative music on the stress response to surgery. Eighteen RCTs were included, of which four RCTs compared the effect of a music intervention in the postoperative setting on the physiological stress response, as compared with no music (see Table 4.2).

 

These four RCTs were performed in North America (n=1) and Europe (n=3). Patients underwent a variety of invasive types of surgery. Patients in the intervention group listened to different genres of recorded music, including classical, pop, jazz, and new age music, for 15, 30, or 60 minutes. Patients in the control group received standard care or headphones without music.

 

Fu (2020) included RCTs that evaluated the effect of preoperative, intraoperative and/or postoperative music on medication requirement or length of stay. Out of 55 included RCTs, 23 RCTs reported the effect of music in the postoperative setting on medication. Four of these RCTs and three additional RCTs reported hospital, PACU, or ICU length of stay (see Table 4.3).

 

Studies were performed in North America (n=10), Asia (n=8), and Europe (n=8) and included patients undergoing a diverse range of surgical procedures. Patients in the intervention group listened to different genres of recorded music, including jazz, classical and new age music. Sixteen RCTs reported that patients selected music to listen to (by choosing a CD, track, music genre, or their ‘own favorite music’). In 13 RCTs, patients listened to music during one single session and in 12 RCTs, patients listened to music during multiple sessions, sometimes spread over multiple days. Patients in the control group received standard care, rest, no music, or headphones without music.

 

The five recent RCTs evaluating the effect of postoperative music (Aris, 2019; Ashok, 2019; Laframboise-Otto, 2020; Lee, 2017; Sfaniakis, 2017) were performed in North America (n=1), Asia (n=3), and Europe (n=1) (see Table 4.4). Surgery included total knee arthroplasty (TKA), coronary artery bypass graft (CABG), elective knee or hip arthroplasty orthopedic surgery, major abdominal surgery, and multiple surgery types. Patients listened to various genres of recorded music, including classical music, soothing music, sedative music without lyrics, or music of patients’ choice via internet radio. In two studies music was selected by the research team, while in the other three studies music was selected by patients (from a list). In three studies, patients in the intervention group listened to music during 1 to 2 sessions of 30 to 60 minutes, in the recovery unit, PACU and/or the surgical ward. In the other two studies, patients listened to music during multiple sessions over several days (up to seven days) postoperatively. Patients in the control groups received usual care, which could include cardiac rehabilitation after CABG, analgesic medication, or routine nursing observation.

 

Results

Pain

The review by Kühlmann (2018) included 26 RCTs that evaluated the effect of postoperative music on pain. A meta-analysis of 19 of these RCTs showed that the pooled standardized mean difference was -0.53 (95% CI -0.79 to -0.28); p<0.001, I2=82.

 

Three out of six recent RCTs assessed pain (Aris, 2019; Laframboise-Otto, 2020; Sfaniakis, 2017). Because of differences in reporting of results (median or mean pain scores) no meta-analysis was performed and results are described per study.

 

Aris (2019) used an NRS (0-10) to assess pain at 0, 10, 20, 30 and 60 minutes in the recovery unit. At all-time points, lower median pain scores were reported in the intervention group (0) compared with the control group (1.5 to 2). At 60 minutes, this difference was statistically significant (U = 277, z =−2004, p = 0.045) with a small effect size of 0.27.

 

Laframboise-Otto (2020) used an NRS (0-10) to assess pain intensity on the evening after surgery and then three times a day for postoperative day 1 and 2. At all-time points, pain scores were lower in the music group as compared with the control group. These differences were statistically significant in the evening on the day of surgery (mean 3.94 versus 4.67; p=0.02), and for all three measurements on postoperative day 1 (3.39 versus 4.29; p=0.04, 3.25 versus 4.36; p=0.01, and 5.05 versus 5.67; p=0.21).

 

Sfaniakis (2017) used a VAS (0-10) to assess pain scores before and after the postoperative intervention (timing not further specified). Before the intervention, mean pain scores were 4.42 (SD 2.24) in the music group and 3.98 (SD 1.66) in the control group. After the intervention, mean pain scores were 2.64 (SD 1.90) in the music group and 3.76 (1.39) in the control group. A significant interaction was found between ‘type of intervention’ and ‘VAS’ (F (1, 26.552) = 69.606, p<0.001)).

 

Anxiety

The review by Kühlmann (2018) included 13 studies that evaluated the effect of postoperative music on anxiety. A meta-analysis of 10 of these RCTs showed that the pooled standardized mean difference was -0.66 (95% CI -1.07 to -0.25); p=0.002, I2=87.

 

Two recent RCTs assessed anxiety (Ashok, 2019; Lee, 2017). Because of differences in reporting of results (median or mean anxiety scores) no meta-analysis was performed and results are described per study.

 

Ashok (2019) used the HADS (0-21) to assess anxiety. On the preoperative day, median scores were 7.56 (IQR 5 to 12.75) in the intervention group and 7.50 (IQR 7 to 9) in the control group, p=0.49. On postoperative day 2, median scores were 6 (IQR 4 to 9) in both the intervention and control group. On postoperative day 7, median scores were 1 (IQR 0 to 3) in the intervention group and 1.50 (IQR 0 to 5) in the control group, p=0.31.

 

Lee (2017) used the STAI (20-80) to assess anxiety before and after the intervention. Before the intervention, STAI scores were similar between the groups (59 versus 58.94). After the intervention, mean anxiety scores were 31.20 (SD 4.84) in the intervention group and 58.78 (SD 5.49) in the control group (p<0.001).

 

Medication use (analgesics and hypnotics)

The review by Fu (2020) included 22 RCTs that evaluated the effect of postoperative music on analgesics. Out of these, 20 RCTs assessed the effect of music on postoperative opioid requirement, one RCT assessed the effect on postoperative patient-controlled analgesia requirement, and one RCT assessed the effect on postoperative analgesic medication requirement. A meta-analysis was performed for the effect of preoperative, intraoperative, and/or postoperative music on postoperative opioid requirement, propofol, and midazolam. Results should be interpreted with caution because no subgroup analysis was performed for music in the postoperative setting solely.

 

For postoperative opioid requirement, a meta-analysis of 20 RCTs (including eight RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -0.31 (95% CI -0.45 to -0.16); p<0.001, I2=44.3. The forest plot provided in the review demonstrated inconsistency, with several studies showing a lower postoperative opioid requirement in the music group, but also a number of studies showing no difference between the groups, and a few studies showing a lower postoperative opioid requirement in the control group. 

For propofol, a meta-analysis of nine RCTs (not including any RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -0.72 (95% CI -1.01 to -0.43); p=0.00001, I2=61.1.

For midazolam, a meta-analysis of three RCTs (not including any RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -1.07 (95% CI -1.70 to -0.44); p<0.001, I2=73.1.

 

Two RCTs evaluated the effect of postoperative music on analgesics (Aris, 2019; Laframboise-Otto, 2020). Aris (2019) reported that the average total amount of opioids used was 2.36 mg (SD 4.34; range 0-14) in the intervention group and 2.77 mg (SD 3.27; range 0 to 12) in the control group (p=0.141). Laframboise-Otto (2020) reported analgesic usage in terms of Opioid Morphine Equivalency (OME; mg) and nonopioid acetaminophen equivalency (NOAE; mg). On postoperative day 1, mean use of opioids was 51.52 mg (SD 37.49) in the music group and 35.00 (SD 27.43) in the control group (p=0.10). On postoperative day 2, mean use of opioids was 42.81 (SD 35.54) in the music group and 40.56 (SD 32.93) in the control group (p=0.88).

 

For non-opioids, mean usage on postoperative day 1 was 1,814.58 mg (SD 1,027.39) in the music group and 1,554.35 mg (SD 969.85) in the control group (p=0.38). On postoperative day 2, mean nonopioid usage was 1,746.88 mg (SD 1,310.12) in the music group and 1,661.11 (SD 1,715.47) in the control group (p=0.89).

 

Stress

The review by Fu (2019) included four RCTs that evaluated the effect of postoperative music on the physiological stress response. A meta-analysis was performed for the effect of preoperative, intraoperative, and/or postoperative music on cortisol levels. Results should be interpreted with caution because no subgroup analysis was performed for music in the postoperative setting solely.

A meta-analysis of five RCTs reporting cortisol levels at the end of surgery (including one RCT using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of –0.14 (95% CI -0.57 to 0.28); p=0.50, I2=60.15.

A meta-analysis of six RCTs reporting cortisol levels postoperatively (including one RCT using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of –0.30 (95% CI -0.53 to -0.07); p=0.01, I2=0.

 

One recent RCT evaluated the effect of postoperative music on stress. Laframboise-Otto (2020) used an NRS (0-10) to assess pain distress on the evening after surgery and then three times a day for postoperative day 1 and 2. At all-time points, pain distress scores were lower in the music group as compared with the control group. These differences were statistically significant in the morning (mean 1.42 versus 2.67; p=0.02) and afternoon (1.86 versus 2.79; p=0.01) on postoperative day 1, and in the morning on postoperative day 2 (mean 1.88 versus 3.11; p=0.003).

 

Length of stay

The review by Fu (2020) included seven RCTs that evaluated the effect of postoperative music on hospital, PACU or ICU length of stay. A meta-analysis was performed for the effect of preoperative, intraoperative, and/or postoperative music on length of stay. Results should be interpreted with caution because no subgroup analysis was performed for music in the postoperative setting.

A meta-analysis of nine RCTs (including four RCTs using music in the postoperative setting, reporting hospital and ICU length of stay) showed a pooled standardized mean difference of –0.18 (95% CI -0.43 to 0.067); p=0.15, I2=56.0.

 

None of the six recent RCTs reported on the effect of postoperative music on length of stay.

 

Patient satisfaction, delirium, sleep disturbance/sleep quality

None of the three systematic reviews or six recent RCTs reported on these outcomes of music in the postoperative setting.

 

Level of evidence of the literature

All evidence was derived from randomized controlled trials, therefore, the level of evidence for all outcomes started at ‘high quality’.

 

The level of evidence regarding the outcome measure pain was downgraded by two levels because of study limitations (-2; risk of bias because randomization procedure was inadequate, lack of blinding, loss to follow-up, and incomplete reporting of study methodology).

 

The level of evidence regarding the outcome measure anxiety was downgraded by two levels because of study limitations (-1; risk of bias for lack of blinding, loss to follow-up, and incomplete reporting of study methodology); and publication bias (-1; as the funnel plot in the review by Kühlmann 2018 raised the possibility of publication bias).

 

The level of evidence regarding the outcome measure medication use (analgesics/hypnotics) was downgraded by four levels because of study limitations (-1; risk of bias for lack of blinding, loss to follow-up, and incomplete reporting of study methodology); inconsistency (-1; for heterogeneity); applicability (-1; bias due to indirectness because of different timing of the music intervention); and publication bias (-1; the funnel plot in the review by Fu 2020 raised the possibility of publication bias).

 

The level of evidence regarding the outcome measure stress was downgraded by four levels because of study limitations (-1; risk of bias for lack of blinding, loss to follow-up, and incomplete reporting of study methodology); conflicting results (-1; for inconsistency); applicability (-1; bias due to indirectness of the outcome cortisol); and imprecision (-1; low number of patients included).

 

The level of evidence regarding the outcome measure length of stay was downgraded by three levels because of study limitations (-1; risk of bias because of lack of blinding and incomplete reporting of study methodology); conflicting results (-1; for inconsistency); and imprecision (-1; low number of included patients).

 

The level of evidence regarding the outcome measures delirium, sleep disturbance/sleep quality, and patient satisfaction could not be assessed because none of the included studies reported these outcomes.

A systematic review of the literature was performed to answer the following question: ‘What are the effects of music (recorded or live) in the postoperative setting on patients undergoing invasive surgery with anaesthesia care when compared to no music?’

 

P:        patients undergoing invasive surgery with anaesthesia care (general anaesthesia, regional anaesthesia, or both);

I:         postoperative music (recorded or live), in case of recorded music patients listened to the music through headphones;

C:        no music (no active intervention);

O:       pain, anxiety, medication use (analgesics and hypnotics), stress, delirium, sleep disturbance/sleep quality, patient satisfaction, length of stay.

 

Relevant outcome measures

The guideline development group, although aware that there are many different goals which are aspired in music interventions, considered pain, anxiety and medication use (analgesics and hypnotics) as critical outcome measures for decision making; and stress, delirium, sleep disturbance/sleep quality, patient satisfaction and length of stay as important outcome measures for decision making.

 

A priori, the working group did not define the outcome measures listed above but used the definitions used in the studies. Outcomes had to be assessed using validated instruments. The outcome stress could be assessed using patient reported outcomes or cortisol levels.

 

  • Pain: The working group defined 12 mm on a Visual Analogue Scale as a minimal clinically (patient) important difference.
  • Anxiety: The working group defined 12 mm on a Visual Analogue Scale as a minimal clinically (patient) important difference.
  • Stress: the working group defined a difference equal to 0.5 standard deviation between the groups as a minimal clinically (patient) important difference.
  • Delirium: The working group defined 1 point on the DOS (Delirium Observatie Screening) as a minimal clinically (patient) important difference.
  • Patient satisfaction: the working group defined a difference of 10% as a minimal clinically (patient) important difference.
  • Length of stay: The working group defined 0.5 days as a minimal clinically (patient) important difference.

 

If studies reported a standardized mean difference, a difference >0.2 between the groups was considered as a minimal clinically (patient) important difference (Cohen, 1988).

 

Search and select (Methods)

Three systematic reviews were suggested by members of the guideline working group. This included a systematic review and meta-analysis by Kühlmann (2018) about the effect of perioperative music interventions on anxiety and pain in surgery, a systematic review and meta-analysis by Fu (2019) about the effect of perioperative music on the physiological stress response to surgery, and a systematic review and meta-analysis by Fu (2020) about the effect of perioperative music on medication requirement and hospital length of stay. The working group decided to use these reviews as a starting point and perform an update of the search to identify recent publications. Although the searches by Fu were conducted more recently (2019), the search conducted by Kühlmann (2018) on 20 October 2016 was more sensitive as it was not limited to studies reporting on specific outcomes (stress response, medication, length of stay).

 

The databases Embase (through Embase.com), Medline (through OVID), and PsycInfo (through OVID) were searched with relevant search terms from 1 January 2016 until 23 November 2020 for the question regarding the effects of perioperative music on patients undergoing invasive surgery with anaesthesia care. The search was limited to systematic reviews and randomized controlled trials. The detailed search strategy is depicted under the tab Methods. The systematic literature search resulted in 472 hits.

 

Studies were selected based on the following criteria:

(1) systematic review or randomized controlled trial;

(2) full-text English language publication;

(3) adult patients;

(4) invasive surgery with general anaesthesia, regional anaesthesia or both;

(5) music intervention having melody, harmony and rhythm;

(6) either live music (where the musician gives a live performance at the patient’s bedside) or recorded music (where patients listen to music through headphones);

(7) the intervention should only involve listening to music and no active participation such as patients making music or singing along;

(8) outcomes were assessed using a validated method.

 

180 studies were initially selected based on title and abstract screening. After reading the full text, 175 studies were excluded (see the table with reasons for exclusion under the tab Methods) and 5 randomized controlled trials were included.

 

Results

The three systematic reviews by Kühlmann (2018), Fu (2019) and Fu (2020) (including 92, 18, and 55 RCTs) are summarized in the evidence tables. This guideline consists of four parts, based on the timing of the music intervention (preoperative/ intraoperative/ postoperative/ multiple times). Studies included in the three reviews are presented in the relevant part of the guideline, for example. 29/92 RCTs included in the review by Kühlmann (2018) evaluated a postoperative music intervention. These 29 studies are summarized in Table 4.1. The quality assessment of the systematic reviews is summarized in Table 4.6.

 

The update of the search identified five RCTs that were published from 2016 and were not included in the reviews by Kühlmann (2018), Fu (2019) or Fu (2020). Important study characteristics and results are summarized in the evidence tables. and the assessment of the risk of bias for the RCTs is summarized in the risk of bias tables (Table 4.5).

  1. Fu VX, Oomens P, Sneiders D, van den Berg SAA, Feelders RA, Wijnhoven BPL, Jeekel J. The Effect of Perioperative Music on the Stress Response to Surgery: A Meta-analysis. J Surg Res. 2019 Dec;244:444-455. Doi: 10.1016/j.jss.2019.06.052. Epub 2019 Jul 18. PMID: 31326711.
  2. Fu VX, Oomens P, Klimek M, Verhofstad MHJ, Jeekel J. The Effect of Perioperative Music on Medication Requirement and Hospital Length of Stay: A Meta-analysis. Ann Surg. 2020 Dec;272(6):961-972. Doi: 10.1097/SLA.0000000000003506. PMID: 31356272; PMCID: PMC7668322.
  3. Kühlmann AYR, de Rooij A, Kroese LF, van Dijk M, Hunink MGM, Jeekel J. Meta-analysis evaluating music interventions for anxiety and pain in surgery. Br J Surg. 2018 Jun;105(7):773-783. Doi: 10.1002/bjs.10853. Epub 2018 Apr 17. PMID: 29665028; PMCID: PMC6175460.
  4. Aris A, Sulaiman S, Che Hasan MK. The influence of music therapy on mental well-being among postoperative patients of total knee arthroplasty (TKA). Enferm Clin. 2019 Sep;29 Suppl 2:16-23. English, Spanish. Doi: 10.1016/j.enfcli.2019.04.004. Epub 2019 Jun 14. PMID: 31208927.
  5. Ashok A, Shanmugam S, Soman A. Effect of music therapy on hospital induced anxiety and health related quality of life in coronary artery bypass graft patients: a randomised controlled trial. J Clin Diagn Res. 2019 Nov;13(11): YC05-YC09. Doi: 10.7860/JCDR/2019/42725.13274.
  6. Laframboise-Otto JM, Horodyski M, Parvataneni HK, Horgas AL. A Randomized Controlled Trial of Music for Pain Relief after Arthroplasty Surgery. Pain Manag Nurs. 2021 Feb;22(1):86-93. Doi: 10.1016/j.pmn.2020.09.003. Epub 2020 Oct 28. PMID: 33129705.
  7. Lee WP, Wu PY, Lee MY, Ho LH, Shih WM. Music listening alleviates anxiety and physiological responses in patients receiving spinal anesthesia. Complement Ther Med. 2017 Apr;31:8-13. Doi: 10.1016/j.ctim.2016.12.006. Epub 2017 Jan 7. PMID: 28434475.
  8. Sfaniakis MZ, Karteraki M, Kataki P, Christaki O, Sorrou E, Chatzikou V, Melidoniotis E. Effect of music therapy intervention in acute postoperative pain among obese patients. International Journal of Caring Sciences. 2017. May-August;10(2): 937-945.
  9. Cohen, J. 1988. Statistical Power Analysis for the Behavioral Sciences, 2nd Edition.
    Routledge.
  10. Kakar E, Ista E, Klimek M, Jeekel J. Implementation of music in the perioperative standard care of colorectal surgery: study protocol of the IMPROVE Study. BMJ Open. 2021 Oct 28;11(10):e051878. Doi: 10.1136/bmjopen-2021-051878. PMID: 34711596; PMCID: PMC8557300.
  11. Kühlmann AYR (2019). The Sound of Medicine – Evidence-based music interventions in healthcare practice (ISBN 978-94-6375-451-4 Dissertatie, Erasmus Universiteit Rotterdam). https://www.publicatie-online.nl/publicaties/rosalie-kuhlmann/

Table 4.1 Evidence table for systematic review of RCTs on the effects of music in the postoperative setting on anxiety and/or pain

Study reference

Study characteristics

Patient characteristics

Type of surgery

Type of anaesthesia

Intervention

 

Comparison / control

Anxiety scale and results

Pain scale and results

Comments

Kühlmann (2018)

 

 

 

 

 

 

Systematic review and meta-analysis of RCTs

 

Literature search up to 20 October 2016. 92 RCTs were included in the review and 81 in the meta-analysis.

 

Anxiety

13 RCTs used music in the postoperative setting and 10 of these RCTs were included in the meta-analysis.

 

B: Liu, 2015, China*

C: Zhou, 2015, China*

G: Cutshall, 2011, USA*

J: Allred, 2010, USA

N: Nilsson, 2009, Sweden

O: Ebneshahidi, 2008, Iran

Q: Sendelbach, 2006, USA

S: Voss, 2004, USA

U: Nilsson, 2003b, Sweden

V: Good, 1999, USA

Z: Barnason, 1995, USA*

AA: Good, 1995, USA*

AC: Mullooly, 1988, USA

 

Pain

27 RCTs used music in the postoperative setting and 19 of these RCTs were included in the meta-analysis

 

A: Finlay, 2016, UK

B: Liu, 2015, China*

D: Mirbagher Ajorpaz, 2014, Iran*

E: Jafari, 2012, Iran*

F: Vaajoki, 2012, Finland*

G: Cutshall, 2011, USA*

H: Ghetti, 2011, USA*

I: Li, 2011, China*

J: Allred, 2010, USA*

K: Easter, 2010, USA

L: Good, 2010, USA*

M: Şen, 2010, Turkey*

N: Nilsson, 2009, Sweden*

O: Ebneshahidi, 2008, Iran*

P: McCaffrey, 2006, USA*

Q: Sendelbach, 2006, USA*

R: Masuda, 2005, Japan*

S: Voss, 2004, USA*

T: Nilsson, 2003a, Sweden*

U: Nilsson, 2003b, Sweden*

V: Good, 1999, USA*

W: Good, 1998, Taiwan*

X: Taylor, 1998, USA*

Y: Zimmerman, 1996, USA*

AA: Good, 1995, USA

AB: Heitz, 1992, USA

AC: Mullooly, 1988, USA*

 

Source of funding:

This work was funded by Stichting Coolsingel (Rotterdam,

The Netherlands) and Stichting Swart-van Essen

(Rotterdam, The Netherlands). The funders of the study had no role in the study design, data collection, data analysis, manuscript preparation and publication decision.

 

Conflicts of interest: M.G.M.H. was supported by ZonMw, the European Institute for Biomedical Imaging Research,

European Society of Radiology and Cambridge University

Press outside of the submitted work. The authors declare no other conflict of interest.

 

 

Inclusion criteria SR:

-full-text article of an RCT;

-investigating effects of music

interventions on anxiety and/or pain;

-mean age of participants

at least 18 years;

-written in English;

-invasive surgical

procedures, either open or laparoscopic, such as abdominal surgery or total knee surgery;

-use of general anaesthesia,

regional anaesthesia or both;

- use of any recorded or live

music intervention having melody, harmony and rhythm;

- intervention offered by a researcher or a music therapist;

- intervention performed in a hospital or outpatient

clinic.

 

Exclusion criteria SR:

-studies involving non-invasive procedures such as

endoscopy;

-studies using quasi- or

pseudo-randomization;

-nature sounds were considered only when they were used in addition to music;

 

Important patient characteristics

 

N, total and per group (music versus no music)

A: 98, 72/17

B: 98, 47/51

C: 170, 85/85

D: 60, 30/30

E: 60, 30/30

F: 167, 83/84

G: 100, 49/51

H: 18, 9/9

I: 120, 60/60

J: 56, 28/28

K: 213, 111/102

L: 198, 95/103

M: 70, 35/35

N: 58, 28/30

O: 77, 38/39

P: 124, 62/62

Q: 86, 50/36

R: 44, 22/22

S: 40, 19/21

T: 100, 51/49

U: 125, 62/63

V: 227, 118/109

W: 38, 16/22

X: 40, 20/20

Y: 64, 32/32

Z: 67, 33/34

AA: 42, 21/21

AB: 40, 20/20

AC: 28, 14/14

 

Mean age ± SD or range

A: 68.1 ± 8.0

B: 53.2 ± 15.8

C: 47.0 ± 9.5

D: -

E: 57.8 ± 10.7

F: 63.0 ± 12.0

G: 62.8 ± 12.9

H: 50.1 ± 10.3

I: 45.0 ± 9.4

J: 63.9 ± 9.5

K: 53.5 ± 14.1

L: 48.7 ± 12.1

M: 30.2 ± 3.9

N: 66.6 ± 10.0

O: 25.2 ± 4.37

P: 75.7 ± 6.1

Q: 63.0 ± 13.5

R: 69.0 ± 6.0

S: 63.0 ± 13.0

T: 54.0 ± 13.4

U: 52.5 ± 13.7

V: 45.4 ± 11.0

W: 40.6 ± 6.8

X: 39.0 ± 7.9

Y: 67.0 ± 9.9

Z: 67.0 ± 9.9

AA: 46.0 ± 12.5

AB: 49.0 ± 4.2

AC: 47.0 ± 5.0

 

Sex (% men)

A: 41%

B: 66%

C: 50%

D: 48%

E: 43.4%

F: 50%

G: 77%

H: 59%

I: 0%

J: 45%

K: 32.5%

L: 32%

M: 0%

N: -

O: 0%

P: 35%

Q: 70%

R: 41%

S: 64%

T: 69%

U: 50%

V: 17%

W: 8%

X: 4%

Y: 68%

Z: 68%

AA: 25%

AB: 7%

AC: 0%

 

A: TKA

B: thoracic

C: radical mastectomy

D: open heart

E: CABG/ valve repair

F: major abdominal

G: CABG/ valve-repair

H: organ Tx

I: breast cancer

J: TKA

K: eye, oral, neurologic, general gastro-enterologic, gynecologic orthopedic, urologic

L: major abdominal

M: CS

N: CABG/ valve

O: CS

P: hip/knee

Q: cardiac

R: orthopedic

S: open heart

T: varicose vein and inguinal hernia

U: varicose vein and inguinal hernia

V: gynecologic gastro-intestinal, exploratory, urinary

W: major gynecologic or surgical abdominal

X: abdominal hysterectomy

Y: CABG

Z: CABG

AA: abdominal

AB: mastectomy, thyroidectomy, parathyroidectomy

AC: elective abdominal hysterectomy

 

A: regional

B: general

C: general

D: general

E: general

F: general

G: general

H: -

I: -

J: both

K: both

L: -

M: general

N: general

O: general

P: -

Q: general

R: both

S: general

T: general

U: general

V: -

W: general

X: general

Y: general

Z: -

AA: -

AB: general

AC: -

Music genre (sessions; minutes)

 

Recorded music

A: standard non lyrical classical, jazz, popular, folk, ethnic (daily (3 days); 15)

B: standard soft, 60-80 BPM (3; 30)

C: Chinese relaxation, classical folk, religious songs recommended by AAMT (2; 30)

D: sedative non-lyrical, 60-80BPM music, no strong rhythm/ percussion (1; 30)

E: cultural relaxation music pieces (1; 30)

F: self-chosen pop/ classical Finland music (3; 30)

G: summer, autumn, bird, night song (6; 20)

I: light music, classical Chinese folk, popular world, Chinese relaxation or recommended by AAMT (twice daily, 30)

J: easy listening (1; 20)

K: country, easy listening, gospel, rock (1; -)

L: background music (synthesizer, harp, piano, orchestra, slow jazz, inspiration)

(multiple; 30)

M: self-chosen, not specified (1; 60)

N: standard new age (1; 30)

O: self-brought favorite tape (1; 30)

P: CD musical preference, lullabies when awakening (4 days; 60)

Q: relaxing music (jazz, easy listening, pop) (twice daily; 20)

R: western classical, gagak, noh, enka (1; 20)

S: sedative non-lyrical music, synthesizer, harp, piano, orchestra, slow jazz, flute (1; 30)

T: soft, slow, flowing rhythmic instrumental new-age synthesizer (1; 60)

U: soft, relaxing, calm classical (1; 117)

V: soothing music: synthesizer, harp, piano, orchestral, slow jazz (2; 15)

W: western music: harp, synthesizer, orchestral piano, jazz (2; 15)

S: self-brought (-; -)

Y: soothing, relaxing country western instrument, fresh (2; 30)

Z: soothing instrument (country) (multiple; 30)

AA: sedative music: synthesizer, harp, piano, orchestral, slow jazz (multiple; 156)

AB: calm classical, stimulative classical, or popular calm quality (1; 93)

AC: easy listening instrument music (2; 10)

 

Live music

H: active engagement selection preferred genre (spiritual/religious, 1930-1940, musical, country, popular, rock, R&B) (1; 30-40)

A: noise-cancelling headphones

B: nothing

C: routine care

D: no disturbance

E: -

F: no intervention

G: 20 rest

H: standard care

I: nothing

J: quiet rest period

K: no CD / headset

L: standard care, quietly lying

M: no music

N: nothing

O: headphone no music

P: standard care

Q: quiet rest period

R: nothing

S: -

T: blank CD

U: blank tape

V: quietly lying in bed

W: resting in bed

X: headphone only

Y: undisturbed bed rest

Z: undisturbed scheduled rest 30

AA: routine care

AB: no headphone

AC: no intervention

Scale

B: STAI

C: STAI

G: VAS

J: VAS

N: NRS

O: VAS

Q: STAI

S: VAS

U: STAI

V: VAS

Z: STAI, NRS

AA: STAI, Distress of Pain Scale

AC: VAS 0-5

 

Results meta-analysis

pooled standardized mean difference:

-0.66 (95% CI -1.07 to

 -0.25); p=0.002, I2=87

Scale

A: VAS

B: VAS

D: VAS

E: NRS

F: VAS

G: VAS

H: NRS

I: VAS

J: VAS

K: DOS 0-10

L: VAS

M: VAS

N: NRS

O: VAS

P: VAS

Q: NRS

R: VAS

S: VAS

T: NRS

U: VAS

V: VAS

W : VAS

X : VRS

Y : VRS

AA: Line 0-10 with 3 anchors

AB: VAS

AC: VAS

 

Results meta-analysis

pooled standardized mean difference:

 -0.53 (95% CI -0.79 to -0.28); p<0.001, I2=82

 

 

Authors’ conclusion

This meta-analysis found a statistically significant decrease

in both anxiety and pain in adults receiving music interventions

pre-, intra-, and/or postoperatively

 

Selection criteria

This review excluded seven studies that generated randomization sequences inadequately

 

Risk of bias

Overall, risk of bias in the included studies was moderate

to high. Many studies did not adequately address

methodological considerations (randomization techniques

and power) and risk of bias, and were therefore

scored as having an unclear risk.

 

Heterogeneity

The overall level of heterogeneity was high (I2=87% for anxiety and I2=82% for pain). There was a wide variety of surgical procedures, a variety in control conditions, and diverse methods of anesthesia.

 

Publication bias

The funnel

plot for anxiety raises the possibility of publication bias.

Previous publications of mainly favourable results might

affect the conclusion of this review.

Abbreviations: TKA: total knee arthroplasty; CABG: Coronary Artery Bypass Grafting; CS: Caesarean Section; BPM: Beats Per Minute; AAMT: American Association of Music Therapy; VAS: Visual Analog Scale; STAI: State-Trait Anxiety Inventory; NRS: Numerical Rating Scale; DOS: Descriptive Ordinal Scale; VRS: Verbal Rating Scale; Tx: transplantation.

 * included in meta-analysis

 

Table 4.2 Evidence table for systematic review of RCTs on the effects of music in the postoperative setting on stress

Study reference

Study characteristics

Patient characteristics

Type of surgery

Type of anaesthesia

Intervention

 

Comparison / control

Cortisol outcome measures and results

Comments

Fu (2019)

 

 

 

 

 

 

Systematic review and meta-analysis of RCTs

 

Literature search up to 5 February 2019. 18 RCTs were included in the review and 8 in the meta-analysis.

 

Cortisol

4 RCTs used music in the postoperative setting

 

A: Conrad, 2007, USA

B: Finlay, 2016, UK

C: Nilsson, 2005, Sweden*

D: Nilsson, 2009b, Sweden

 

Source of funding:

No external funding was received for this study.

 

Conflicts of interest:

The authors

declared no conflicts of interest.

 

 

 

 

 

 

 

 

Inclusion criteria SR:

-randomized controlled trials (RCTs) investigating the effect

of recorded music pre-, intra-, and/or postoperatively;

-adult surgical patients aged ≥18 y;

-stress response to surgery assessed by measuring stress response biomarker levels;

- full text, peer-reviewed published papers in the English language.

 

Exclusion criteria SR:

-music intervention did not contain the elements melody, harmony and rhythm;

-use of multiple, concomitant interventions;

-live music with a musical therapist;

-intervention consisted solely of nature sounds.

 

Important patient characteristics

 

N, total and per group (music versus control)

A: 10, 5/5

B: 89, 72/17

C: 50, 25/25

D: 58, 28/30

 

Mean age ± SD or range (music versus control)

A: -

B: 68.07 ± 8.03

C: 56 ± 16.8 / 57 ± 11.6

D: 64 ± 11.5 / 69 ± 7.5

 

Sex (% men) (music versus control)

A: -

B: 41%

C: 96% / 96%

D: -

 

A: major pulmonary,

abdominal, aortic,

and polytrauma

surgery requiring

ICU stay

B: total knee

arthroplasty

C: open hernia repair

(Lichtenstein)

D: coronary artery

bypass graft or aortic

valve replacement

 

 

A: general

B: spinal

C: general

D: general

 

 

Live/recorded

All 4 studies used recorded music

 

Music genre (duration in minutes)

A: classical music

(Mozart piano

sonatas) (60)

B: 32 tracks of pop,

classical, jazz, folk

and ethnic music (15)

C: soft, relaxing, new

age synthesizer

melodies (60)

D: soft, relaxing, new

age style music using

music pillow (30)

 

Research team selected

 

 

A: headphones without music

B: headphones without music

C: standard care

D: standard care

 

Outcome measures

A : cortisol

B : salivary cortisol

C : serum cortisol

D: serum cortisol

 

Results

A meta-analysis of five RCTs reporting cortisol levels at the end of surgery (including one RCT using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of

–0.14 (95% CI -0.57 to 0.28); p=0.50, I2=60.15.

 

A meta-analysis of six RCTs reporting cortisol levels postoperatively (including one RCT using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of

–0.30 (95% CI -0.53 to -0.07); p=0.01, I2=0.

 

Authors’ conclusion

Perioperative music can attenuate the physiological and

neuroendocrine stress response to surgery. As none of the included studies assessed postoperative complications or patient outcome, the clinical implications are not yet totally

clear.

 

Intervention

Music delivery was achieved in a majority of the studies through headphones (11 studies, 61%) or a music

pillow (three studies, 17%)

 

Outcomes

Only data on cortisol were extracted from this review, because this outcome has the strongest association with patient experienced stress

 

Risk of bias

Several studies provided insufficient details to assess all

quality domains. Risk of performance bias was high, as it is difficult to achieve adequate blinding to

the music intervention.

Most included studies in the meta-analysis had a

relatively small number of patients

 

Heterogeneity

The patients, surgical

procedures, and anesthesia method used and perioperative care offered differed substantially

 

Publication bias

Publication bias was

not assessed, as less than 10 studies were included in the

meta-analysis

* included in meta-analysis

 

Table 4.3 Evidence table for systematic review of RCTs on the effects of music in the postoperative setting on medication and length of stay

Study reference

Study characteristics

Patient characteristics

Type of surgery

Type of anaesthesia

Intervention

 

Comparison / control

 

Outcome measure(s) and results  medication

Outcome measure(s) and results length of stay

Comments

Fu (2020)

 

 

 

 

 

 

Systematic review and meta-analysis of RCTs

 

Literature search up to 7 January 2019. 55 RCTs were included in the review and 33 in the meta-analysis.

 

Medication

23 RCTs used music solely in the postoperative setting

 

A: Allred, 2010, USA

B: Ames, 2017, USA

C: Cutshall, 2011, USA*

D: Easter, 2010, USA

E: Ebneshahidi, 2008, Iran*

F: Finlay, 2016, UK

G: Good, 1995, USA*

H: Heitz, 1992, USA*

I: Iblher, 2011, Germany

J: Ignacio, 2012, Singapore

K: Liu, 2015, China

L: Macdonald, 2003, UK

M: McCaffrey, 2006, USA

N: Miladinia, 2017, Iran*

O: Nilsson, 2003a, Sweden*

P: Nilsson, 2005, Sweden*

Q: Nilsson, 2009a, Sweden

R: Nilsson, 2009b, Sweden*

S: Santhna, 2015, Malaysia

U: Şen, 2010, Turkey*

V: Tse, 2005, USA

W: Vaajoki, 2012, Finland

Y: Zimmerman, 1996, USA

 

Length of stay

7 RCTs used music solely in the postoperative setting

 

C: Cutshall, 2011, USA*

D: Easter, 2010, USA

L: Masuda, 2005, Japan*

T: Schwartz, 2009, USA*

W: Vaajoki, 2012, Finland

X: Zhou, 2011, China*

Y: Zimmerman, 1996, USA

 

Source of funding:

No external funding was received for this study.

 

Conflicts of interest:

The authors

declared no conflicts of interest.

 

 

 

 

Inclusion criteria SR:

-available, peer-reviewed, full-text articles of randomized controlled trials in the English language;

-adult patients 18 years old;

-undergoing an inhospital or outpatient invasive, surgical procedure;

-investigating the use of recorded music pre-, intra-, and/or postoperatively with either medication requirement, hospital length of stay or direct medical costs as outcome measures.

 

Exclusion criteria SR:

-studies investigating solely nature sounds;

-studies investigating live music with a music therapist;

-studies investigating music with an additional, concomitant intervention were excluded, except if this additional intervention

was used in both the intervention and control group.

 

Important patient characteristics

 

N, total and per group (music versus control)

A: 56, 28/28

B: 41, 20/21

C: 100, 49/51

D: 213, 111/102

E: 77, 38/39

F: 89, 72/17

G: 42, 21/21

H: 60, 20/20/20

I: 50, 25/25

J: 21, 12/9

K: 98, 47, 51

L: 58, 30/28

M: 44, 22/22

N: 124, 62/62

O: 60, 30/30

P: 125, 62/63

Q: 50, 25/25

R: 40, 20/20

S: 58, 28/30

T: 40, 20/20

U: 67, 35/32

V: 70, 35/35

W: 57, 27/30

X: 168, 83/85

Y: 120, 60/60

Z: 64, 32/32

 

Mean age ± SD or range (music versus control)

A: 64.3 ± 9.6 / 63.5 ± 9.6

B: 52.45 ± 13.48 / 52.95 ± 15.09

C: 62.8 ± 12.9

D: 53.5 ± 14.1

E: 25.2 ± 4.37

F: 68.1 ± 8.0

G: 46.0 ± 12.5

H: 49.0 ± 4.2

I: 65.8 ± 9.7 / 65.5 ± 6.2 / 68.6 ± 8

J: -

K: 54.45 ± 15.90 / 52.02 ± 15.62

L: 39.2 ± 10.1 / 40.5 ± 9.2

M: 69.0 ± 6.0

N: 75.7 ± 6.1

O: 34.83 ± 10.52 / 31.70 ± 9.98

P: 53 ± 14.1 / 52 ± 13.2

Q: 56 ± 16.8 / 57 ± 11.6

R: 64 ± 10.0 / 67 ± 7.5

S: 64 ± 11.5 / 69 ± 7.5

T: 63.80 ± 5.64 / 64.90 ± 6.94

U: -

V: 30.23 ± 3.94 / 29.00 ± 5.40

W: 39.2 ± 14.4 / 40.6 ± 14.5

X: 63.0 ± 12.0

Y: 44.88 ± 9.37 / 45.13 ± 9.48

Z: 67.0 ± 9.9

 

Sex (% men) (music versus control)

A: 50% / 39.3%

B: 50% / 57%

C: 77%

D: 32.5%

E: 0%

F: 41%

G: 25%

H: 7%

I: 80% / 83.3% / 76%

J: -

K: 65% / 68%

L: 0% / 0%

M: 41%

N: 35%

O: 70% / 60%

P: 71% / 76%

Q: 96% / 96%

R: 85% / 75%

S: -

T: 30% / 10%

U: -

V: 0% / 0%

W: 41% / 43%

X: 50%

Y: 0% / 0%

Z: 68%

 

A: total knee

arthroplasty

B: surgical procedures

requiring ICU

stay

C: coronary artery

bypass graft and/

or cardiac valve

surgery

D: elective outpatient

surgery

procedures

E: elective cesarean

section surgery

F: total knee

arthroplasty

G: elective, open

abdominal

surgery

H: (para)thyroidectomy or unilateral

modified radical

mastectomy

I: open heart surgery

(coronary bypass,

valvular

transplant, or both

combined)

J: elective spine, hip or

knee surgery

K: thoracic surgery

L: total abdominal

hysterectomy

M: orthopedic surgery

N: elective hip or knee

surgery

O: abdominal surgery

P: daycare surgery:

varicose veins,

open inguinal

hernia repair

Q: open hernia repair

(Lichtenstein)

R: coronary artery

bypass graft and/

or aortic valve

replacement

S: coronary artery

bypass graft or

aortic valve

replacement

T: total knee

replacement

surgery

U: coronary artery

bypass graft

surgery

V: elective caesarian

section

W: endoscopic sinus

surgery or

tubinectomy

X: elective major

abdominal

midline incision

surgery

Y: radical mastectomy

Z: coronary artery

bypass graft

surgery

 

 

A: general or spinal

with femoral

block

B: general

C: general

D: not specified

E: general

F: spinal with nerve

block

G: general

H: general

I: general

J: general

K: general

L: not specified

M: general and

spinal

N: not specified

O: general

P: general

Q: general

R: general

S: general

T: not specified

U: general

V: general

W: not specified

X: general

Y: general

Z: general

 

 

Live/recorded

all 23 studies used recorded music

 

Music genre (duration)

A: choice of easy

listening,

nonlyrical music (POD 1, 20 min before and after first ambulation)

B: MusiCure (POD 1-2, 50 min, 1-8 times)

C: choice of 4 CD’s (2 x 20 min on POD 2-4, 120 min in total)

D: choice of easy-listening,

country,

gospel, rock (during length of stay in PACU)

E: own favorite music (30 min in the

recovery room)

F: 32 tracks with range

of genres (15 min)

G: choice of sedative

nonlyrical piano,

harp, synthesizer

orchestral or slow

jazz music (60 min during the first 2 d after surgery)

H: choice of 3

instrumental

classical tapes (15 min after PACU arrival until discharge)

I: baroque organ, flute,

string orchestra

music with 60-80

bpm (60 min after ICU admission / 60 min after sedation stop)

J: not specified (2 x 30 min)

K: soft, melodious music 60-80 bpm (30 min daily on POD 1-3)

L: own favorite music (2-6 h on day of surgery)

M: choice of Noh,

Gagaku, classical

or Enka music (20 min)

N: choice of CD’s (60 min 4 times a day)

O: relaxing nonlyrical

music with a bpm

of 60–80 (3 x 10 min sessions on day of surgery)

P: soft, relaxing and

calming classical

music (PACU arrival until patient chose to stop)

Q: soft, new-age

synthesizer (1 h after PACU arrival)

R: MusiCure using

music pillow (30 min on POD1)

S: soft, relaxing, new

age style music

using music

pillow (30 min on POD1)

T: choice of soothing

and relaxing

nonlyrical piano

or violin music (60 min, 4 times a day)

U: light piano music (patient’s choice in ICU)

V: own favorite music (60 min)

W: choice of Chinese, Western or own favorite music (2 x 30 min after surgery and on POD1)

X: choice of 2000

popular music

songs (total of 7 x 30 min)

Y: choice of 202 songs (2 x 30 min daily)

Z: choice of 5 soothing

music tapes (30 min daily during POD1-3)

A: quiet rest period

B: 50 min quiet rest

C: standard care with

bed rest for 20

min

D: no music

E: headphones without

music

F: headphones without

music

G: standard care

H: headphones without music (control group 1) or standard care (control group 2)

I: standard care

J: no music

K: standard care

L: standard care

M: standard care

N: standard care

O: standard care

P: headphones without

music

Q: headphones without

music

R: standard care

S: standard care

T: standard care

U: standard care

V: no music

W: standard care

X: standard care

Y: standard care

Z: scheduled rest of 30

min

 

 

Outcome measures

A: postoperative opioid

requirement

B: postoperative opioid

requirement

C: postoperative opioid

requirement

D: postoperative opioid

requirement

E: postoperative opioid

requirement

F: postoperative opioid

requirement

G: postoperative opioid

requirement

H:  postoperative opioid

requirement

I: postoperative opioid

requirement

J: postoperative opioid

requirement

K: postoperative patient-controlled analgesia requirement

L: postoperative patient-controlled

analgesia

requirement

N: postoperative opioid

requirement

O: postoperative opioid

requirement

P: postoperative opioid

requirement

Q: postoperative opioid

requirement

R: postoperative opioid

requirement

S: postoperative opioid

requirement

T: postoperative opioid

requirement

V: postoperative opioid

requirement

W: postoperative analgesic

medication

requirement

X: postoperative opioid

requirement

Z: postoperative opioid

requirement

 

Results meta-analysis

For postoperative opioid requirement, a meta-analysis of 20 RCTs (including eight RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -0.31 (95% CI -0.45 to

-0.16); p<0.001, I2=44.3

 

For propofol, a meta-analysis of nine RCTs (not including any RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -0.72 (95% CI -1.01 to -0.43); p=0.00001, I2=61.1

 

For midazolam, a meta-analysis of three RCTs (not including any RCTs using music in the postoperative setting) showed a pooled standardized mean difference of -1.07 (95% CI -1.70 to -0.44); p<0.001, I2=73.1

 

 

                

 

Outcome measures

C: hospital length of stay

D: PACU length of stay

H: PACU length of stay

M: hospital length of stay

U: ICU length of stay

X: hospital length of stay

Y: hospital length of stay

Z: hospital length of stay

 

Results meta-analysis

A meta-analysis of nine RCTs (including four RCTs using music in the postoperative setting, reporting hospital and ICU length of stay) showed a pooled standardized mean difference of –0.18 (95% CI -0.43 to 0.067); p=0.15, I2=56.0

 

Authors’ conclusion

Perioperative music can reduce postoperative opioid and

intraoperative sedative medication requirement. Therefore, perioperative music may potentially improve patient outcome and reduce

medical costs, as a higher opioid dosage is associated with an

increased risk of adverse events and chronic opioid use.

No effect of perioperative music on length of stay was

demonstrated.

 

Intervention

In a majority of studies, music

delivery was achieved using a music player and headphones (41

studies, 75%). Other reported music delivery methods were a music

pillow (3 studies, 5.5%), CD-player (3 studies, 5.5%), personal stereo

(1 study, 1.8%), an integrated music system in the patient room (1

study, 1.8%), or not specified (6 studies, 11%).

 

Outcomes

Only postoperative opioids were assessed, as other

analgesic medications were often not reported. Some included

studies did report that perioperative music also reduced nonopioid

analgesic requirement postoperatively.

 

Risk of bias

A potentially

high risk of selection bias was present in several studies, and several

studies provided insufficient details to assess selection bias. A moderate to high risk

of performance bias was present, as blinding of patients for the music

intervention is only possible when the intervention is performed

solely intraoperatively during general anesthesia.

 

Heterogeneity

The included studies contained different surgical patients,

surgical procedures, and follow-up duration of the outcome assessment.

This was reflected in the moderate to high level of heterogeneity

observed.

 

Publication bias

A funnel plot to investigate publication bias of studies assessing the effect of perioperative music on postoperative opioid requirement showed a near

funnel-shaped plot, lacking a small number of studies in the lower-left

corner which could be indicative of studies with relatively small

samples sizes and small effect sizes being potentially absent

 

Abbreviations: POD: postoperative day

* included in meta-analysis

 

Table 4.4 Evidence table of recent RCTs on the effects of music in the postoperative setting

Study reference

Study population

Type of surgery

Type of anaesthesia

 

General perioperative pain protocol

Intervention (I)

 

Comparison / control (C)

 

Outcome measures and effect size

Comments

Aris

(2019)

 

Malaysia

 

Inclusion criteria:

-aged 18 and above

-undergoing TKA under central neural block (spinal, epidural or combined)

-good hearing and sight

-good interaction to understand Malay language instructions

-oriented to person, place and time

-prescribed with patient-controlled analgesia (PCA) as postoperative pain management

-classified as ASA 1, 2 or 3

 

Exclusion criteria

-using antipsychotic drugs

-allergy to opioids

-unstable hemodynamic

-admitted to the intensive care unit after surgery

 

N at baseline and analysis

I: 28

C: 28

 

Important prognostic factors

 

Mean age ± SD

I: 63.71 ± 11.005

C: 64.50 ± 8.851

 

Sex:

I: 32.1% M

C: 32.1% M

 

Groups comparable at baseline

 

Total knee arthroplasty (TKA)

Central neural block anesthesia (spinal, epidural or combined).

 

Post-operative pain management was patient-controlled analgesia, as specified in the inclusion criteria. No type of medication within PCA was specified

Various types of music (Celtic Flutes, World Flutes, Beethoven’s Moonlight, Native American Flute and Guitar, Peaceful Harp, Chopin’s Nocturne, Zikir) through headphones

 

Recorded music

 

Selected by patient from list

 

Postoperatively for 30-60 minutes

 

 

 

 

 

 

 

 

Usual care provided by the hospital based on current practice 

 

(management of pain, oxygenation, ventilation, medication (analgesic and anti-emetic), fluids, observation of general condition, monitoring of the level of consciousness, vital signs, side effects of anesthesia and wound care).

Timing of measurements: at 0, 10, 20, 30 and 60 minutes in the recovery unit

 

Pain (NRS (0-10)) median, mean rank

 

0 minutes

I: 0, 25.68

C: 2, 31.32

p=0.171

 

10 minutes

I: 0, 25.5

C: 2, 31.5

p=0.146

 

20 minutes

I: 0, 25.7

C: 1.5, 31.3

p=0.174

 

30 minutes

I: 0, 24.82

C: 2, 32.18

p=0.075

 

60 minutes

I: 0, 24.39

C: 1.5, 32.61

p=0.045

 

 

Post-operative opioids (mg of morphine) mean ± SD

I: 2.36 ± 4.34

C: 2.77 ± 3.27

p=0.141

This study also assessed anxiety. However, it was only reported that there were no statistically significant differences at any time point. No anxiety scores were reported, making it impossible to judge whether the differences could be clinically relevant.

 

 

 

Ashok (2019)

 

India

Inclusion criteria:

-subjects 30-80 years of age

-both male and female

-CABG both on pump and off pump

-patients with LVEF <60%

-patients with 2 grafts

 

Exclusion criteria

-hearing impairments

-patients after postoperative day 7, enter into phase 2 rehabilitation

-multiple procedures

-patients who do not have interest in music

-contraindicated to 6 minute walk test

 

N at baseline and analysis

I: 20

C: 20

 

Important prognostic factors

 

Mean age ± SD

I: 60.8 ± 7.75

C: 59.85 ± 7.92

 

Sex

I: 30% M

C: 30% M

 

No significant difference at baseline between groups. No significant difference in baseline measurements of HADS anxiety.

CABG

 

 

Anesthesia was not described, but because of the type of surgery, general anesthesia can be assumed.

 

 

Sedative music, without lyrics (60-80 beats per minute) via headphones

 

Recorded music

 

Selected by research team

 

Post-operative, for 20 minutes once daily from postoperative day 1 to postoperative day 7

 

Music was delivered along with the Phase I cardiac rehabilitation programme

Phase I cardiac rehabilitation from postoperative day 1 to 7. Patients received 20 minutes of cardiac rehabilitation in a day and the protocol was purely individualised.

 

 

Timing of measurements: preoperative day and postoperative day 2 and 7

 

Anxiety (HADS (0-21)) median (IQR)

 

Preoperative

 

I: 7.56, (IQR 5 to 12.75)

C: 7.50 (IQR 7 to 9)

p=0.49

 

Postoperative day 2

I: 6 (IQR 4 to 9)

C: 6 (IQR 4 to 9)

p=0.92

 

Postoperative day 7

I: 1 (IQR 0 to 3)

C: 1.5 (IQR 0 to 5)

p=0.31

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Laframboise-Otto (2020)

 

USA

 

Inclusion criteria:

-age 18 to 90

-undergoing knee or hip arthroplasty surgery

-medical plan to stay at least 1 night in the hospital

-planned discharge and recovery at home

-internet connected device that they could bring into the hospital for listening to music

 

Exclusion criteria:

-Self-reported presence of verbal, visual, auditory, psychomotor, cognitive or affective impairments

-inability to speak and understand the English language.

 

N at baseline / analysis

I: 24 / 24

C: 26 / 23

 

Important prognostic factors

 

Mean age ± SD

I: 64.58 ± 8.81

C: 68.69 ± 8.62

 

Sex

I: 46% M

C: 38% M

 

Groups comparable at baseline

Elective knee or hip arthroplasty orthopedic surgery

Type of anesthesia not described in article.

 

All patients had an anesthetic nerve block for pain management. Duration after surgery varies.

Music of patients’ choice via internet radio

 

Recorded music

 

Patient selected internet radio channel

 

Post-operatively, at hospital (30 minutes once during the evening postsurgery and three times a day on postoperative days 1 and 2)

 

In addition to music, analgesic medication was given

 

 

 

 

Analgesic medication only

 

 

Timing of measurements:

Three times a day, either before and after music (I) or before and after mealtimes (C)

 

Pain intensity (PI)/pain distress (PD) (NRS (0-10)) mean (adjusted for pretest score)

 

Day of surgery: evening

PI I: 3.94 / C: 4.67

p=0.02

PD I: 2.28 / C: 2.69

p=0.26

 

Postoperative day 1: morning

PI I: 3.39 / C: 4.29

p=0.04

PD I: 1.42 / C: 2.67

p=0.02

 

Postoperative day 1: noon

PI I: 3.25 / C: 4.36

p=0.01

PD I: 1.86 / C: 2.79

p=0.01

 

Postoperative day 1: evening

PI I: 5.05 / C: 5.67

p=0.21

PD I: 3.33 / C: 4.24

p=0.09

 

Postoperative day 2: morning

PI I: 4.49 / C: 5.06

P=0.08

PD I: 1.88 / C: 3.11

p=0.003

 

Postoperative day 2: noon

PI I: 5.08 / C: 5.55

P=0.31

PD I: 2.81 / C: 4.30

p=0.09

 

Postoperative day 2: evening

PI I: 5.36 / C: 6.18

P=0.18

PD I: 3.26 / C: 3.65

p=0.62

 

Analgesic usage (opioids) Opioid Morphine Equivalency (mg) mean ± SD and nonopioid acetaminophen equivalency (mg)

mean ± SD

 

Postoperative day 1

OME I: 51.52 ± 37.49

OME C: 35.00 ± 27.43

p=0.10

NOAE I: 1,814.58 ± 1,072.39

NOAE C: 1,554.35 ± 969.85

p=0.38

 

Postoperative day 2

OME I: 42.81 ± 35.54

OME C: 40.56 ± 32.93

p=0.88

NOAE I: 1,746.88 ± 1,310.12

NOAE C: 1,661.11 ± 1,715.47

p=0.89

Headphones were not explicitly mentioned, but patients had to bring an internet-connected device to listen to music.

 

Large amount of incomplete data

 

Part of the intervention took place at home. Only the measurements at the hospital are shown in this Table.

 

 

Lee (2017)

 

Taiwan

 

Inclusion criteria:

-receiving spinal anesthesia for the first time

-over 20 years of age with no vision or hearing impairment

-conscious, literate and able to communicate in Mandarin and Taiwanese

-completed and signed consent form

 

Exclusion criteria:

-receiving local or general anesthesia

-experienced changes in condition when they underwent spinal anesthesia or surgery

 

N at baseline and analysis

I: 50

C: 50

 

Important prognostic factors

 

Mean age ± SD

I: 47.8 ± 14.55

C: 51.36 ± 14.04

 

Sex

I: 48% M

C: 54% M

 

Groups comparable at baseline

Multiple surgery types included (rectal/urological/orthopedic/trauma/

gynaecologic)

First time spinal anesthesia.

 

No other perioperative pain protocol was described.

Soothing music (nature, piano, harp, orchestral, jazz or synthetic) through over ear headphones

 

Recorded music

 

Patient selected after listening to 30 seconds of music from six categories

 

Post-operatively, for 30 minutes in the PACU

 

 

 

 

Normal nursing care

Timing of measurements:

Operating room waiting area, after completion of music listening in PACU

 

Anxiety (STAI (20-80)) mean ± SD

I: 31.20 ± 4.84

C: 58.78 ± 5.49

P<0.001

 

 

 

 

Sfaniakis (2017)

 

Greece

 

Inclusion criteria:

-aged between

18-70 years old (adults but not very elderly)

-classified as overweight (Body Mass Index –BMI≥25%), or obese (BMI≥30%) according to the international classification adult obesity, published by WHO

-have been operated in

the abdomen at the same day of music therapy intervention

 

Exclusion criteria:

-

 

N total at baseline and analysis:

I: 45

C:42

 

Important prognostic factors:

 

Mean age ± SD:

Men

I: 43.13 ± 12.54

C: 44.81 ± 9.97

 

Women

I: 41.30 ± 11.59

C: 43.35 ± 12.47

 

Sex:

I: 33% M

C: 38% M

 

Groups not comparable at baseline

Men in the intervention group had a lower BMI than men in the music group (40.8 versus 44.2)

There are differences in the type of operation; more patients in the intervention group than control group underwent sleeve gastrectomy (57.8% versus 42.9%).

VAS score before the intervention (if any) was higher in the intervention group (4.42±2.24) than the control group (3.98±1.66)

Major abdominal surgery (including sleeve gastrectomy, open cholecystectomy, open inguinal hernia repair, and large bowel resection)

No details reported about anaesthesia but since patients underwent major abdominal surgery, it was assumed that general anaesthesia was used.

 

The analgesic medication was the same at usual

routine dosages for both study groups.

Orchestral classical track through earphones

 

Recorded music

 

Selected by research team

 

Post operatively,

 

30 minutes in the Post Anesthesia

Care Unit (PACU)

 

and

 

30 minutes in the surgical nursing ward, upon return from PACU

 

 

 

 

Routine nursing observation

Timing of measurements:

Before and after intervention (both postoperatively)

 

Before intervention

 

Pain (VAS; 0-10) mean ± SD

I: 4.42 ± 2.24

C: 3.98 ± 1.66

 

After intervention

 

Pain (VAS; 0-10) mean ± SD

I: 2.64 ± 1.90

C: 3.76 ± 1.39

 

Significant interaction between intervention and VAS (F (1, 26.552) = 69.606; p<0.001)

 

This study was performed in a population of obese patients,

 

It is not clear when measurements were performed exactly (e.g., before the first music session in the PACU, and then after the second session on the ward?)

Abbreviations: CABG: Coronary Artery Bypass Grafting; ET = emotional thermometer; HADS: Hospital Anxiety and Depression Scale; NOAE: nonopioid acetaminophen equivalency; NRS: Numerical Rating Scale; OME: Opioid Morphine Equivalency; PI: pain intensity; PD: pain distress; VAS: Visual Analog Scale.

 

Table 4.5 Risk of bias table for recent RCTs on the effects of music in the postoperative setting

Research question: ‘What are the effects of music (recorded or live) in the postoperative setting on patients undergoing invasive surgery with anaesthesia care when compared to no music?’

Study reference

 

(first author, publication year)

Was the allocation sequence adequately generated? a

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Was the allocation adequately concealed?b

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Blinding: Was knowledge of the allocated

interventions adequately prevented?c

 

Were patients blinded?

 

Were healthcare providers blinded?

 

Were data collectors blinded?

 

Were outcome assessors blinded?

 

Were data analysts blinded?

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Was loss to follow-up (missing outcome data) infrequent?d

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Are reports of the study free of selective outcome reporting?e

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Was the study apparently free of other problems that could put it at a risk of bias?f

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Definitely yes

Probably yes

Probably no

Definitely no

Overall risk of bias

If applicable/necessary, per outcome measureg

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LOW

Some concerns

HIGH

 

Aris

(2019)

 

 

Probably yes;

 

Reason: patients consented to participate were randomized by immediately being given a selection of envelopes containing

letter ‘A’ (indicative of intervention group) and ‘B’ (indicative of a control group) to choose from

Probably yes;

 

Reason: not specified whether envelopes were opaque or sealed

Definitely no;

 

Reason: patients were not blinded

 

Probably yes;

 

Reason: no missing outcome data

 

Probably yes;

 

Reason: all outcomes described in the Methods section are reported but no trial registration or protocol was available

Probably yes;

 

 

Some concerns

(pain, opioids)

 

 

Ashok (2019)

 

Definitely yes;

 

Reason: computer generated randomisation

Probably yes;

 

Reason: sequentially numbered opaque envelopes were used

Definitely no;

 

Reason: patients were not blinded

 

 

Probably no;

 

Reason: drop out was 25% in the intervention group and 30% in the control group. About half of the patients who dropped out did so after postoperative day 2. An ITT analysis was performed.

Definitely yes;

 

Reason: all outcomes described in the Methods section and trial registration are reported

 

 

Probably yes;

 

Reason: small sample size, the study may have been underpowered to demonstrate differences between the groups

Some concerns

(anxiety)

 

 

 

 

Laframboise-Otto (2020)

 

Definitely yes;

 

Reason: coin toss method

Probably no;

 

Reason: no information provided about allocation concealment

Definitely no;

 

Reason: patients were not blinded

Definitely no;

 

Reason: large amount of missing data, 21% to 83% in the intervention group and 0 to 87% in the control group.

No missing data imputation method was employed.

 

Probably yes;

 

Reason: all outcomes described in the Methods section are reported but no trial registration or protocol was available

Probably no;

 

Reason: it could not be verified whether patients actually listened to music for the frequency and duration instructed

HIGH

(pain, stress, medication)

 

 

Lee (2017)

 

Probably no;

 

Reason: randomisation procedure not described in article

Probably no;

 

Reason: allocation procedure not described in article

Definitely no;

 

Reason: patients were not blinded

Definitely yes;

 

Reason: no missing outcome data was reported.

Probably yes;

 

Reason: all outcomes described in the Methods section are reported but no trial registration or protocol was available

Probably yes;

 

Reason: no information

HIGH

(anxiety)

 

 

Sfaniakis (2017)

 

Definitely no;

 

Reason: The random selection algorithm was the following: during a typical surgical day, half of patients (the 1st and the 3rd patient) were included in the study group and the 2nd and the 4th were included in the control group. The following surgical day, the selection was done by the opposite row.

Probably no;

 

Reason: This is not specifically described, but an open random allocation schedule was used so it is likely that health professionals were aware of the randomisation order

Definitely no;

 

Reason: patients were not blinded

Probably yes;

 

Reason: Outcome data are provided for all 87 enrolled patients, but it is not clear whether patients with missing outcomes were excluded from the sample

Probably yes;

 

Reason: all outcomes described in the Methods section are reported but no trial registration or protocol was available

Probably yes;

 

Reason: no information

HIGH

(pain)

 

 

 

Table 4.6 Quality assessment for systematic reviews of RCTs and observational studies

Based on AMSTAR checklist (Shea, 2007;, BMC Methodol 7: 10; doi:10.1186/1471-2288-7-10) and PRISMA checklist (Moher, 2009; PloS Med 6: e1000097; doi:10.1371/journal.pmed1000097)

Study

 

 

 

 

 

First author, year

Appropriate and clearly focused question?1

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Comprehensive and   

  systematic literature  

  search?2

 

 

 

Yes/no/unclear

Description of included and excluded studies?3

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Description of relevant characteristics of included studies?4

 

 

 

Yes/no/unclear

Appropriate adjustment  

  for potential confounders 

  in observational studies?5

 

 

Yes/no/unclear/not

  applicable

Assessment of scientific quality of included studies?6

 

 

 

Yes/no/unclear

Enough similarities between studies to make combining them reasonable?7

 

Yes/no/unclear

Potential risk of publication bias taken into account?8

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Potential conflicts of interest reported?9

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Kühlmann, 2018

Yes

  Yes

Yes

Yes

  Not applicable

Yes

Yes

Yes

No

(reported for review but not for included studies)

Fu, 2019

Yes

  Yes

Yes

Yes

  Not applicable

Yes

Yes

Yes (publication bias could not be assessed because there were fewer than 10 studies included in the meta-analysis)

No

(reported for review but not for included studies)

Fu, 2020

Yes

  Yes

Yes

Yes

  Not applicable

Yes

Yes

Yes

No

(reported for review but not for included studies)

  1. Research question (PICO) and inclusion criteria should be appropriate and predefined.
  2. Search period and strategy should be described; at least Medline searched; for pharmacological questions at least Medline + EMBASE searched.
  3. Potentially relevant studies that are excluded at final selection (after reading the full text) should be referenced with reasons.
  4. Characteristics of individual studies relevant to research question (PICO), including potential confounders, should be reported.
  5. Results should be adequately controlled for potential confounders by multivariate analysis (not applicable for RCTs).
  6. Quality of individual studies should be assessed using a quality scoring tool or checklist (Jadad score, Newcastle-Ottawa scale, risk of bias table et cetera).
  7. Clinical and statistical heterogeneity should be assessed; clinical: enough similarities in patient characteristics, intervention and definition of outcome measure to allow pooling? For pooled data: assessment of statistical heterogeneity using appropriate statistical tests (for example Chi-square, I2)?
  8. An assessment of publication bias should include a combination of graphical aids (for example funnel plot, other available tests) and/or statistical tests (for example Egger regression test, Hedges-Olken). Note: If no test values or funnel plot included score “no”. Score “yes” if mentions that publication bias could not be assessed because there were fewer than 10 included studies.
  9. Sources of support (including commercial co-authorship) should be reported in both the systematic review and the included studies. Note: To get a “yes,” source of funding or support must be indicated for the systematic review AND for each of the included studies.

Table of excluded studies

Author and year

Reason for exclusion

Akbas 2016

Wrong population: shockwave lithotripsy, no invasive surgery

Alam 2016

Wrong population: local anesthetic

Ames 2017

RCT included in the review by Kühlmann (2018)

Amini 2018

Wrong intervention: nature sounds

Amiri 2017

Wrong intervention: nature sounds

Arango-Gutierrez 2019

Wrong language: Spanish

Ashok 2018

Wrong publication type: study protocol

Bakl 2018

Wrong population: children

Bashiri 2018

Wrong population: endoscopy/colonoscopy, no invasive surgery

Belloeil 2020

Wrong population: local anaesthesia

Bennett 2020

Wrong population: image-guided breast biopsy, no invasive surgery

Billar 2020

Wrong publication type: study protocol

Boustani 2018

Wrong intervention: LASIK eye surgery

Browne 2020

Wrong intervention: shockwave lithotripsy, no invasive surgery

Buehler 2017

Wrong population: children

Cakmak 2017

Wrong intervention: shockwave lithotripsy, no invasive surgery

Carter 2018

Wrong study type: implementation study

Celebi 2020

Wrong intervention: colonoscopy, no invasive surgery

Cetinkaya 2019

Wrong outcomes: no crucial outcomes reported

Çetinkaya 2019

Wrong outcomes: nausea and vomiting

Chai 2020

Wrong population: emergency department, not surgery

Chantawong 2017

Wrong population: loop electrosurgical excision procedure, no invasive surgery

Cheung 2018

Wrong population: no invasive surgery

Cheung 2019

Wrong population: transvaginal ultrasound guided oocyte retrieval: no invasive surgery

Chiodo 2019

Wrong outcomes: no crucial outcomes reported

Cho 2016

Wrong population: transrectal ultrasound-guided prostate biopsies: no invasive surgery

Choi 2018

Wrong population: topical anesthesia for cataract surgery, no invasive surgery

Choubsaz 2018

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Cift 2020

Wrong population: shockwave lithotripsy, no invasive surgery

Cimen 2020

Wrong population: local anesthesia

Cotoia 2018

Wrong intervention: music in preoperative setting

Denney 2018

Wrong intervention: music in perioperative setting

De Silva 2016

Wrong population: colonoscopy, no invasive surgery

Di Nasso 2016

Wrong population: endodontic treatment (root canal therapy): no invasive surgery

Diri 2019

Wrong population: urodynamic study, no invasive surgery

Drzymalski 2017

Wrong population: no surgery

Drzymalski 2020

Wrong intervention: no headphones

Ebrahimi 2020

Wrong population: invasive coronary angiography, no invasive surgery

El-Khoury 2020

Wrong population: shockwave lithotripsy: no invasive surgery

Eren 2018

Wrong intervention: no headphones

Ertug 2017

Wrong intervention: nature sounds

Farzaneh 2019

Wrong intervention: nature sounds

Faught 2016

Wrong publication type

Ferraz 2020

Wrong outcome: pain related to wound care after surgery for diaphyseal tibial fractures

Franzoi 2016

Wrong population: children

Gallagher 2018

Wrong intervention: patients actively participated in music therapy

Gasenzer 2017

Wrong outcome

Gelatti 2020

Wrong comparison: effect of ‘live music’ compared with ‘recorded music’, rather than ‘music’ and ‘no music’

Gezginci 2018

Wrong population: cystoscopy: no invasive surgery

Gezginci 2018

Wrong population: shockwave lithotripsy: no invasive surgery

Glickman-Simon 2016

Wrong publication type: comment

Gogoularadja 2020

Wrong intervention: music in perioperative setting

Gökçek 2020

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Goli 2018

Wrong intervention: music in preoperative setting

Gómez-Urquiza 2016

Wrong intervention: combination of music and photographic display

Graff 2019

Wrong comparison: midazolam given in control group

Gulnahar 2020

Wrong intervention: dental implant surgery, not invasive surgery

Haack 2017

Wrong timing of intervention: some patients were re-admitted because of complications therefore music was not always provided immediately after surgery

Hamidi 2017

Wrong population: office-based Percutaneous Nephrostomy Tube Placement

Hanprasertpong 2016

Wrong population: second trimester genetic amniocentesis: no invasive surgery

Harada 2017

Wrong outcome

Hepp 2018

Wrong intervention: music via loudspeakers

Hetland 2017

Wrong population: mechanical ventilation weaning: not necessarily related to surgery

Hilal 2018

Wrong population: colposcopy, no invasive surgery

Hill 2020

Wrong intervention: combination of music and a natural landscape image

Jacq 2018

Wrong population: bed bathing of mechanically ventilated patients: no surgery

Jeppesen 2016

Wrong population: bronchoscopy, no invasive surgery

Kahloul 2017

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Kallush 2018

Wrong intervention: music therapy, long-term intervention, rather than a one-off intervention

Karalar 2016

Wrong population: shockwave lithotripsy: no invasive surgery

Kavak Akelma 2020

Wrong intervention: music in preoperative setting

Kavakli 2019

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Keilani 2017

Wrong study type: not an RCT or SR

Khan 2020

Wrong comparison: no control group without music

Kim 2020

Wrong comparison: results for two control groups (passive listening to music and no music) are reported together

Ko 2017

Wrong population: colonoscopy, no invasive surgery

Ko 2019

Wrong population: colonoscopy, no invasive surgery

Kongsawatvorakul 2016

Wrong population: local anesthesia for large loop excision of transformation zone, no invasive surgery

Kukreja 2020

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Kupeli 2020

Wrong population: third molar surgery, no invasive surgery

Kurdi 2018

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Kyavar 2016

Wrong outcome: pain following a painful procedure in intubated patients after coronary artery bypass graft surgery

Kyrillos 2017

Wrong population: effect of music on professionals

Labrague 2016

Wrong study design: not an RCT

Leonard 2019

Wrong timing of intervention: effect of music during rehabilitation after surgery.

Li 2020

Wrong population: image-guided musculoskeletal corticosteroid injections

Lin 2020

Wrong intervention: music therapy for a duration of six months after surgery

Low 2020

Wrong intervention: long-term intervention (vocal music therapy ) for chronic pain

Luis 2019

Wrong intervention: patients actively participated in music therapy

Mackintosh 2018

Wrong population: therapeutic pleural procedures (e.g. therapeutic pleural aspiration, intercostal chest tube insertion and tunnelled pleural catheter) --> local anaesthetic used

McClurkin 2016

RCT included in the review by Kühlmann (2018)

Messika 2016

Wrong publication type: study protocol

Mietzsch 2020

Wrong population: effect of music on professionals

Miladinia 2017

RCT included in the review by Kühlmann (2018)

Mondanaro 2017

Wrong intervention: patients actively participated in music therapy

Muddana 2020

Wrong population: topical anesthesia

Najafi Ghezeljeh 2017

Wrong population: music for burn patients before wound care

Najafi Ghezeljeh 2018

Wrong population: music for burn patients before wound care

Ölçücü 2020

Wrong population: cystoscopy and ureteral stent removal, no invasive surgery

Oomens 2020

Wrong population: effect of music on professionals

Orak 2020

Wrong population: oocyte pick-up, no invasive surgery

Ordaz Jurado 2017

Wrong population: shockwave lithotripsy, no invasive surgery

Ortega 2019

Wrong population: local anesthesia for nasal bone fracture reduction

Özdemir 2019

Wrong population: bone marrow aspiration and biopsy, no invasive surgery

Packiam 2018

Wrong population: transrectal prostate biopsy: no invasive surgery

Padam 2017

Wrong population: endoscopy, no invasive surgery

Parodi 2020

Wrong intervention: binaural beats

Proceedings of the 2017 RAMI Section of Ophthalmology Meeting 2018

Wrong publication type

Rahmati 2018

Wrong intervention: music in preoperative setting

Roshani 2019

Wrong intervention: binaural beats

Sanchez-Jauregui 2019

Wrong population: biopsy, no invasive surgery

Scerrati 2020

Wrong population: musicians who underwent surgery

Shabandokht-Zarmi 2017

Wrong population: fistula puncture-related pain, no invasive surgery

Shakir 2017

Wrong population: effect of music on professionals

Soo 2016

Wrong population: biopsy, no invasive surgery

Sorensen 2020

Wrong population: local anesthesia

Spagnuolo 2020

Wrong population: endoscopy, no invasive surgery

Tran 2020

Wrong intervention: music in intraoperative setting

Uğras 2018

Wrong intervention: music in preoperative setting

Wiwatwongwana 2016

Wrong population: topical anesthesia

Wren 2016

Wrong publication type: not peer reviewed

Wu 2017

Wrong intervention: no headphones

Yamasaki 2016

Wrong population: effect of music on professionals

Yamashita 2019

Wrong population: extraction of the impacted mandibular third molar, no invasive surgery

Dale 2020

SRs including 12 RCTs, most of which were published before 2016. 1 relevant RCT by Sfakianakis (2017)

Fu 2020

This SR was already included in the literature analysis

Fu 2019

This SR was already included in the literature analysis

Kühlmann 2018

This SR was already included in the literature analysis

Abraha 2016

Wrong publication type

Grafton-Clarke 2019

SR including 6 RCTs, all published before 2016

Abdelhakim 2019

Review about effect of music during colposcopy, no invasive surgery

Ambler 2020

Wrong publication type

Amiri 2019

SR not including recent studies about the effect of music

Ayling 2020

Wrong outcomes

Boyce 2018

SR including several RCTs, all published before 2016

Bradt 2016

SR including 20 studies about surgery, all published before 2016

Bro 2018

SR including 5 studies about surgery, all published before 2016

Chow 2016

SR about the effect of music on children

Daniel 2016

SR not including recent relevant RCTs

Fan 2020

SR not including recent relevant RCTs

Felix 2019

Review about wrong intervention: guided imagery

Field 2018

Review about postnatal anxiety, not focused on surgery

Garcia-Perdomo 2018

Review about the effect of music during cystoscopy

Janssen 2019

SR not including recent relevant RCTs

Khan 2018

SR not including recent relevant RCTs

Kievisiene 2020

SR not including recent relevant RCTs

Cornelis 2019

SR not including recent relevant RCTs

Burghardt 2018

SR not including recent relevant RCTs

Feast 2020

SR not including recent relevant RCTs

Garcia Guerra 2019

SR not including recent relevant RCTs

Ghamry 2020

Review about the effect of music during hysteroscopy

Gramaglia 2019

SR not including recent relevant RCTs

Iyendo 2016

SR not including recent relevant RCTs

Lin 2020

SR including three relevant RCTs that were found in our search

Sibanda 2019

SR including one recent RCT with a focus on post-operative rehabilitation

Wang 2020

SR not including recent relevant RCTs

Yu 2020

SR not including recent relevant RCTs

Zapata-Copete 2019

SR not including recent relevant RCTs

Kyriakides 2018

SR about the effect of music during outpatient urology procedures (e.g. biopsy, shockwave lithotripsy, cystoscopy)

Li 2017

SR about music for burn patients during treatment procedures

Martin-Saavedra 2018

SR not including recent relevant RCTs

Martin-Saavedra 2018

SR not including recent relevant RCTs

Meghani 2017

SR not including recent relevant RCTs

Song 2018

SR about the effect of music during biopsy

van der Wal- Huisman 2018

SR not including recent relevant RCTs

Vitale 2020

SR about the effect of music during hysteroscopy

Whale 2019

SR not including recent relevant RCTs

Lee 2016

SR not including recent relevant RCTs

Oomens 2019

SR about wrong population: effect of music on professionals

Rastipisheh 2019

SR about wrong population: effect of music on professionals

Walker 2018

Wrong publication type: review methodology

Williams 2018

Wrong publication type: review methodology

Zimpel 2020

SR not including recent relevant RCTs

Tam 2016

SR about the effect of music during bronchoscopy

Lunde 2019

SR not including recent relevant RCTs

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 27-03-2023

Laatst geautoriseerd  : 27-03-2023

Geplande herbeoordeling  :

De geldigheid van de richtlijnmodules komt te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.

 

NB: Informatie over de autorisatiedatum, autoriserende partij(en), herbevestiging en regiehouder(s) worden ter zijne tijd na autorisatie toegevoegd aan deze alinea.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
  • Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie
  • Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland
  • Nederlandse Vereniging voor Intensive Care
  • Patiëntenfederatie Nederland
  • Nederlandse Vereniging van Anesthesiemedewerkers

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodules.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodules is in 2020 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de Samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor volwassen patiënten die klinisch geopereerd worden, onder algehele en regionale anesthesie.

 

Werkgroep

  • Prof. dr. E. (Erik) Heineman, chirurg, UMCG, Groningen, NVvH (voorzitter)
  • Prof. dr. J. (Hans) Jeekel, chirurg, Erasmus MC, Rotterdam, NVvH
  • Dr. E.G.J.M. (Robert) Pierik, chirurg, Isala, Zwolle, NVvH
  • Dr. P. (Peter) van Vliet, neuroloog-intensivist, Haaglanden MC, Den Haag, NVIC
  • Dr. W.K. (Wim) Lagrand, cardioloog-intensivist, Amsterdam UMC, Amsterdam, NVIC
  • Dr. A.Y.R. (Rosalie) Kühlmann, anesthesioloog (in opleiding), Antonius ziekenhuis, Nieuwegein, NVA
  • Prof. dr. F.U.S. (Francesco) Mattace Raso, geriater, Erasmus MC, Rotterdam, NVKG
  • Drs. H.P.J.M. (Herbert) Habets, verplegingswetenschapper, vakgroep ouderengeneeskunde, Zuyderland Medisch Centrum, Sittard-Geleen, V&VN (Geriatrie & Gerontologie)
  • A. (Arieke) Prozée, verpleegkundig specialist, UMCG, Groningen, V&VN
  • K. (Klaartje) Spijkers, senior adviseur patiëntbelang, PFNL
  • R. (René) van Munster, musicus

Met ondersteuning van

  • Dr. J. Buddeke, senior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Dr. L.J.M. Oostendorp, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Met dank aan Anna-Eva Prick (senior wetenschappelijk onderzoeker, Erasmus MC) en Roos Geensen (arts-onderzoeker, Erasmus MC) voor ondersteuning bij de selectie van recent gepubliceerde RCT’s en data extractie uit de geselecteerde RCT’s.

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

 

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

 

De meeste werkgroepleden zijn muziekliefhebbers. Om een goede richtlijn met breed draagvlak te ontwikkelen is het van belang om alle invalshoeken mee te nemen. Daarom is op advies van de belangencommissie een chirurg (dr. Pierik) toegevoegd aan de werkgroep. Daarnaast zijn de modules voorafgaand aan de commentaarfase naar de NVvH en NVA gestuurd voor commentaar.

 

Werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Heineman (voorzitter)

Hoogleraar chirurgie met emeritaat (0-aanstelling bij de RUG, Faculteit Geneeskunde en bij de afdeling Chirurgie van het UMCG).

Voorzitter werkgroep richtlijn Algemene Chirurgie;

Werkzaam in het Isala Ziekenhuis te Zwolle als interim in het kader van ondersteuning leiderschap;

Begeleiding diverse maatschappen medische specialisten in het kader van interne communicatie uitdagingen - toekomst perspectief ontwikkeling (onder andere via BeBright);

Bijdragen leveren aan diverse leergangen op het gebied van leiderschap;

Voorzitter Stichting MIMIC (Meaningful Music in Health Care);

Moderator in het HMC voor het Pro-RAAK programma (interprofessionele ontwikkeling bij verpleegkundigen en musici);

Hoofd- en eindredacteur Leerboek Chirurgie (verschijnt in 2021).

Persoonlijke relaties: Het advies kan potentieel de muziek praktijk van 'life performing' musici beïnvloeden. In mijn vriendenkring en in de Stichting MIMIC zitten musici.

Wat hierbij van belang is om te weten dat de conservatoria in Den Haag en Groningen, waarmee ik een relatie heb, onderwijs modules hebben, die zich richten op onderwijs in 'personalised improvisation in music'. Dus, deze muziek praktijk is al geïnstitutionaliseerd.

 

Extern gefinancierd onderzoek:

Het Pro-Raak programma betreft de interprofessionele ontwikkeling tussen verpleegkundigen en musici. Als zodanig zal de uitkomst van dit project (gefinancierd door de (semi)overheid) en de te ontwikkelen richtlijn geen direct effect hebben op de muziek praktijk in zorginstellingen. Bovendien betreft dit programma live-muziek postoperatief bij kwetsbare ouderen. De richtlijn ontwikkeling betreft alle vormen van muziek gedurende het gehele perioperatieve proces bij alle leeftijdsklassen.

Geen

Jeekel

Hoogleraar

Erasmus MC Rotterdam

Geen

Persoonlijke financiële belangen: Geen financieel voordeel. Het onderzoek wordt niet gefinancierd door industrie of overheid. De fondsen hebben geen enkel belang.

 

Extern gefinancierd onderzoek: Het onderzoek wordt niet gefinancierd door industrie of overheid De fondsen hebben geen enkel belang.

 

Intellectuele belangen en reputatie: Kan me niet voorstellen dat de ontwikkeling van een richtlijn enig effect zal hebben op bescherming van positie/reputatie,

Boegbeeld functie bij patiënten of beroepsorganisatie is niet aan de orde.

Geen

Pierik

Chirurg, Isala Zwolle

Niet van toepassing

Niet van toepassing

Geen

Habets

Verpleegkundig Consulent, Verplegingswetenschapper, Vakgroep Ouderengeneeskunde, Zuyderland MC, Sittard-Geleen

Seniordocent, Faculteit Gezondheidszorg, Zuyd Hogeschool, Heerlen

Ik ben voorzitter van de Geriatrie Giants (www.geriatricgiants.nl) een non profit organisatie met als doelstelling het organiseren van inspiratie bijeenkomsten ten behoeve van verpleegkundigen en verzorgenden werkzaam in de ouderenzorg in Zuid Limburg (geriatriesalons, congres)

Geen

Geen

Mattace Raso

Hoogleraar Geriatrie EUR, hoofd sector geriatrie Erasmus MC, opleider klinische geriatrie Erasmus MC.

Geen

Geen

Geen

Spijkers

Senior Adviseur Patiëntbelang

Niet van toepassing

Niet van toepassing

Geen

Van Munster

Musicus, ik werk als zelfstandig ondernemer. Onder andere werkzaam bij stichting Mimic muziek in Promimic.

Geen

Persoonlijke financiële belangen: De richtlijn zou meer werk kunnen genereren voor mij als musicus

Actie: wordt niet betrokken bij de besluitvorming rondom live muziek

Prozée

Verpleegkundig specialist chirurgische oncologie UMC Groningen

Niet van toepassing

Niet van toepassing

Geen

Van Vliet

intensivist, Haaglanden Medisch Centrum

Docent CTG (IC practitioner opleidingen) – betaald

Toegevoegd september 2022:

Docent IC verpleegkundige opleiding LUMC

Toegevoegd september 2022:

bestuurslid MuzIC

Geen

Lagrand

Intensivist, Amsterdam UMC

 

 

Overige commissies: echografie commissie NVIC

Extern gefinancierd onderzoek: Nu niet van toepassing.

Mogelijk in de toekomst: deelname aan onderzoek waarde muziek bij behandeling van patiënten op de

IC.

Geen

Kühlmann

AIOS Anesthesiologie St. Antoniusziekenhuis, Nieuwegein --> 1.0 FTE

Momenteel gedetacheerd in Jeroen Boschziekenhuis, Den Bosch

Geen

Intellectuele belangen en reputatie: 2014-2018 promotieonderzoek verricht naar de toepassing van muziekinterventies in de

gezondheidszorg, zoals perioperatieve muziekinterventies, muziekinterventies bij hypertensie,

effect van muziekinterventies in fundamenteel onderzoek. In

september 2019 gepromoveerd op dit onderzoek.

Geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door het uitnodigen van de Patiëntenfederatie om deel te nemen in de werkgroep en deel te nemen aan de schriftelijke knelpuntenanalyse. Het verslag hiervan (zie aanverwante producten) is besproken in de werkgroep. De verkregen input is meegenomen bij het opstellen van de uitgangsvragen, de keuze voor de uitkomstmaten en bij het opstellen van de overwegingen. De conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan Patiëntenfederatie Nederland.

Werkwijze

AGREE

Deze richtlijnmodule is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

 

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Tijdens de voorbereidende fase inventariseerden de werkgroep de knelpunten met betrekking tot het aanbieden van muziek aan volwassen patiënten die klinisch geopereerd worden, onder algehele en regionale anesthesie. Tevens zijn er knelpunten aangedragen door de NVKG en NVZ via een schriftelijke knelpuntenanalyse. Een verslag hiervan is opgenomen onder aanverwante producten. Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de werkgroep concept-uitgangsvragen opgesteld en definitief vastgesteld.

 

Uitkomstmaten

Na het opstellen van de zoekvraag behorende bij de uitgangsvraag inventariseerde de werkgroep welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn, waarbij zowel naar gewenste als ongewenste effecten werd gekeken. Hierbij werd een maximum van acht uitkomstmaten gehanteerd. De werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen, als cruciaal (kritiek voor de besluitvorming), belangrijk (maar niet cruciaal) en onbelangrijk. Tevens definieerde de werkgroep tenminste voor de cruciale uitkomstmaten welke verschillen zij klinisch (patiënt) relevant vonden.

 

Methode literatuursamenvatting

Een uitgebreide beschrijving van de strategie voor zoeken en selecteren van literatuur en de beoordeling van de risk-of-bias van de individuele studies is te vinden onder ‘Zoeken en selecteren’ onder Onderbouwing. De beoordeling van de kracht van het wetenschappelijke bewijs wordt hieronder toegelicht.

 

Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs

De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). De basisprincipes van de GRADE-methodiek zijn: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van de bewijskracht per uitkomstmaat op basis van de acht GRADE-domeinen (domeinen voor downgraden: risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias; domeinen voor upgraden: dosis-effect relatie, groot effect, en residuele plausibele confounding).

 

GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie, in het bijzonder de mate van zekerheid dat de literatuurconclusie de aanbeveling adequaat ondersteunt (Schünemann, 2013; Hultcrantz, 2017).

 

GRADE

Definitie

Hoog

  • er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Redelijk

  • er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Laag

  • er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Zeer laag

  • er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • de literatuurconclusie is zeer onzeker.

 

Bij het beoordelen (graderen) van de kracht van het wetenschappelijk bewijs in richtlijnen volgens de GRADE-methodiek spelen grenzen voor klinische besluitvorming een belangrijke rol (Hultcrantz, 2017). Dit zijn de grenzen die bij overschrijding aanleiding zouden geven tot een aanpassing van de aanbeveling. Om de grenzen voor klinische besluitvorming te bepalen moeten alle relevante uitkomstmaten en overwegingen worden meegewogen. De grenzen voor klinische besluitvorming zijn daarmee niet één op één vergelijkbaar met het minimaal klinisch relevant verschil (Minimal Clinically Important Difference, MCID). Met name in situaties waarin een interventie geen belangrijke nadelen heeft en de kosten relatief laag zijn, kan de grens voor klinische besluitvorming met betrekking tot de effectiviteit van de interventie bij een lagere waarde (dichter bij het nuleffect) liggen dan de MCID (Hultcrantz, 2017).

 

Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)

Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals aanvullende argumenten uit bijvoorbeeld de biomechanica of fysiologie, waarden en voorkeuren van patiënten, kosten (middelenbeslag), aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie. Deze aspecten zijn systematisch vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’ en kunnen (mede) gebaseerd zijn op expert opinion. Hierbij is gebruik gemaakt van een gestructureerd format gebaseerd op het evidence-to-decision framework van de internationale GRADE Working Group (Alonso-Coello, 2016a; Alonso-Coello, 2016b). Dit evidence-to-decision framework is een integraal onderdeel van de GRADE-methodiek.

 

Formuleren van aanbevelingen

De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk (Agoritsas, 2017; Neumann, 2016). De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen. De werkgroep heeft bij elke aanbeveling opgenomen hoe zij tot de richting en sterkte van de aanbeveling zijn gekomen.

 

In de GRADE-methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen sterke en zwakke (of conditionele) aanbevelingen. De sterkte van een aanbeveling verwijst naar de mate van zekerheid dat de voordelen van de interventie opwegen tegen de nadelen (of vice versa), gezien over het hele spectrum van patiënten waarvoor de aanbeveling is bedoeld. De sterkte van een aanbeveling heeft duidelijke implicaties voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers (zie onderstaande tabel). Een aanbeveling is geen dictaat, zelfs een sterke aanbeveling gebaseerd op bewijs van hoge kwaliteit (GRADE gradering HOOG) zal niet altijd van toepassing zijn, onder alle mogelijke omstandigheden en voor elke individuele patiënt.

 

Implicaties van sterke en zwakke aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers

 

Sterke aanbeveling

Zwakke (conditionele) aanbeveling

Voor patiënten

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.

Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.

Voor behandelaars

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.

Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.

Voor beleidsmakers

De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.

Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen. 

 

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van zorg.

 

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodules worden aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren zullen worden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren worden de conceptrichtlijnmodules aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule wordt aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.  De NVAM is in een later stadium betrokken, namens de voorzitter Remko ter Riet zijn een aantal aanvullingen gedaan waarna de NVAM de modules in juni 2023 heeft geautoriseerd

 

WKKGZ

 

Module

Uitkomst kwalitatieve raming

Toelichting

Module ‘Muziek tijdens het preoperatieve proces’

geen substantiële financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbeveling(en) breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht

 

Module ‘Muziek tijdens het intraoperatieve proces’

geen substantiële financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbeveling(en) breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht

 

Module ‘Muziek tijdens het postoperatieve proces’

geen substantiële financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbeveling(en) breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht

 

Module ‘Muziek tijdens het perioperatieve proces’

geen substantiële financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbeveling(en) breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Literatuur

Agoritsas T, Merglen A, Heen AF, Kristiansen A, Neumann I, Brito JP, Brignardello-Petersen R, Alexander PE, Rind DM, Vandvik PO, Guyatt GH. UpToDate adherence to GRADE criteria for strong recommendations: an analytical survey. BMJ Open. 2017 Nov 16;7(11):e018593. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018593. PubMed PMID: 29150475; PubMed Central PMCID: PMC5701989.

Alonso-Coello P, Schünemann HJ, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Rada G, Rosenbaum S, Morelli A, Guyatt GH, Oxman AD; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 1: Introduction. BMJ. 2016 Jun 28;353:i2016. doi: 10.1136/bmj.i2016. PubMed PMID: 27353417.

Alonso-Coello P, Oxman AD, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Vandvik PO, Meerpohl J, Guyatt GH, Schünemann HJ; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 2: Clinical practice guidelines. BMJ. 2016 Jun 30;353:i2089. doi: 10.1136/bmj.i2089. PubMed PMID: 27365494.

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348; PubMed Central PMCID: PMC3001530.

Hultcrantz M, Rind D, Akl EA, Treweek S, Mustafa RA, Iorio A, Alper BS, Meerpohl JJ, Murad MH, Ansari MT, Katikireddi SV, Östlund P, Tranæus S, Christensen R, Gartlehner G, Brozek J, Izcovich A, Schünemann H, Guyatt G. The GRADE Working Group clarifies the construct of certainty of evidence. J Clin Epidemiol. 2017 Jul;87:4-13. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.05.006. Epub 2017 May 18. PubMed PMID: 28529184; PubMed Central PMCID: PMC6542664.

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html

Neumann I, Santesso N, Akl EA, Rind DM, Vandvik PO, Alonso-Coello P, Agoritsas T, Mustafa RA, Alexander PE, Schünemann H, Guyatt GH. A guide for health professionals to interpret and use recommendations in guidelines developed with the GRADE approach. J Clin Epidemiol. 2016 Apr;72:45-55. doi: 10.1016/j.jclinepi.2015.11.017. Epub 2016 Jan 6. Review. PubMed PMID: 26772609.

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.

Schünemann HJ, Oxman AD, Brozek J, Glasziou P, Jaeschke R, Vist GE, Williams JW Jr, Kunz R, Craig J, Montori VM, Bossuyt P, Guyatt GH; GRADE Working Group. Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ. 2008 May 17;336(7653):1106-10. doi: 10.1136/bmj.39500.677199.AE. Erratum in: BMJ. 2008 May 24;336(7654). doi: 10.1136/bmj.a139.

Schünemann, A Holger J (corrected to Schünemann, Holger J). PubMed PMID: 18483053; PubMed Central PMCID: PMC2386626.

Wessels M, Hielkema L, van der Weijden T. How to identify existing literature on patients' knowledge, views, and values: the development of a validated search filter. J Med Libr Assoc. 2016 Oct;104(4):320-324. PubMed PMID: 27822157; PubMed Central PMCID: PMC5079497.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.