Wat is de aanbevolen manier om informatie met de patiënt en/of naasten te bespreken om het samen beslissen te ondersteunen?

Samen beslissen

Samen beslissen is geen eenmalige actie, maar een proces. Het is een proces waarin zorgprofessional en patiënt samen bespreken welke behandeling of zorg het beste bij de patiënt past. Hierbij worden alle opties, voor- en nadelen, voorkeuren en omstandigheden van de patiënt meegenomen. En het proces begint met het besef bij de medisch specialist en patiënt dat ze elkaar nodig hebben. Voor artsen betekent samen beslissen dat ze beter kunnen inspelen op de behoeften en voorkeuren van de patiënt. Voor de patiënt betekent samen beslissen dat er een keuze wordt gemaakt die het beste aansluit bij de eigen situatie en diens persoonlijke voorkeuren (Vierstappenmodel Samen beslissen van Stiggelbout – gebaseerd op het 3-talk model van Elwyn). De OVIDIUS study group heeft onderzoek gedaan naar hoe samen beslissen binnen de vaatchirurgie verbeterd kan worden. Hiervoor zijn tools ontwikkeld voor drie verschillende vaataandoeningen waaronder claudicatie intermittens. Behandelaars kunnen gebruiken maken van beslissingskaarten waarbij voor- en nadelen van conservatieve behandeling, endovasculaire behandeling en open chirurgie uitgewerkt staan. Dit onderzoek toont aan dat door samen beslissen patiënten meer kennis krijgen, beter geinformeerd zijn en vaker kiezen voor niet-chirurgische behandeling. De keuzehulp voor patiënten met claudicatio intermittens klachten is terug te vinden op MedifyMex (Stubenrouch, 2022). Het invullen van een keuzehulp door de patiënt samen met een arts bij het samen beslissen heeft de voorkeur.

Voorlichting

Voorlichting is het bewust bieden van informatie. In de regel geeft in de zorg de zorgverlener de voorlichting aan de patiënt en/of naasten. De definitie van patiëntenvoorlichting is: “Patiëntenvoorlichting is een planmatig leer- en/of communicatieproces met een gericht doel dat in samenspraak met de patiënt wordt geformuleerd om zodanige veranderingen in kennis, inzicht, vaardigheden, attitude en gedrag te bewerkstelligen dat een gunstige invloed op het genezingsproces en het omgaan met ziekte verwacht mag worden.” (Hendriks, 2014)

Voorlichting aan patiënten met perifeer arterieel vaatlijden en diens naasten dient diverse (indirecte) doelen:

• Kennis en inzicht verkrijgen in de aandoening perifeer arterieel vaatlijden, de risicofactoren die bijdragen aan het ontstaan van perifeer arterieel vaatlijden, de behandeling ervan en de gevolgen voor het dagelijks leven;
• Door kennis kan men meer verantwoordelijkheid nemen voor de eigen aandoening (zelfmanagement) of die van een naaste;
• Door kennis leren patiënten en/of naasten emotioneel en/of praktisch om te gaan met de aandoening (coping), waardoor de kwaliteit van leven verbetert;
• Samen met de patiënt en/of naasten het doel van de behandeling bespreken, maar ook de (kans op) complicaties en kans op (langdurig) succes van de behandeling.
• Patiënten en/of naasten besluiten op basis van de beschikbare kennis en adviezen tot het wel of niet starten van een behandeling (informed consent) met grotere kans op therapietrouw.
• Patiënten en/of naasten informeren over de verschillende voor- en nadelen van conservatieve behandeling (gesuperviseerde looptraining, aerobe training, krachttraining of andere (pijnvrije) beweegvormen , endovasculaire en chirurgische behandeling van perifeer arterieel vaatlijden om gezamenlijk te kiezen voor de beste optie. Informeer ook over hoe de behandeling het dagelijks leven van de patiënt kan beïnvloeden/veranderen.

Communicatie

Coping, zelfmanagement en een adequate behandeling kunnen bijdragen aan een betere kwaliteit van leven. Goede behandelaar-patiënt communicatie draagt bij aan betere gezondheidsuitkomsten (Hendriks, 2014).

Adequate informatie-uitwisseling tussen de zorgverlener en de patiënt (of diens naaste) is om meerdere redenen van belang:

• De bovengenoemde doelen zijn zodoende zo goed mogelijk te bereiken;
• Het draagt bij tot een optimale behandelrelatie tussen de patiënt (en diens naasten) en de zorgverlener.

Goede informatie-uitwisseling tussen de patiënt en de zorgverleners en tijdige informatie-uitwisseling tussen zorgverleners onderling sluiten idealiter op elkaar aan (Hendriks, 2014)

Voor een goed gesprek is belangrijk (actief) te luisteren, samen te vatten en door te vragen. (Mostert, 2021). Doorvragen moet leiden tot duidelijkheid over wat de verschillende behandelopties brengen voor het dagelijks leven en toekomst van de patiënt en welke behandeling daadwerkelijk aansluit bij zijn/haar doelen, behoeften en emoties.

Communiceren gebeurt op verschillende manieren: luisteren, spreken, lezen en schrijven.

In een gesprek zijn niet alleen de woorden die gezegd worden belangrijk (de verbale communicatie). De manier waarop die woorden gezegd worden, gezichtsuitdrukkingen of lichaamshouding die daarbij gebruikt worden, zijn nog belangrijker (de non-verbale communicatie). In de meeste gesprekken hebben deze non-verbale boodschappen een grotere invloed dan onze woorden. Ongeveer 80% van de communicatie is non-verbaal (Mostert, 2021).

Communiceren is een doorlopend proces van informatie uitwisselen. In een goed gesprek reageert de één steeds op de ander. De gesprekspartners zijn afwisselend zender en ontvanger van een boodschap. Het proces van communiceren bestaat uit verschillende stappen: zender > coderen > boodschap > decoderen > ontvanger.

Als in het communicatieproces één stap ontbreekt of niet goed uitgevoerd wordt, is er sprake van verstoorde of mislukte communicatie: er is dan sprake van ‘ruis’ in de communicatie. Ruis kan gemakkelijk leiden tot misverstanden, irritatie, onbegrip of stress. Om ruis zoveel mogelijk te voorkomen, is het belangrijk dat er goed geluisterd wordt naar de ander, dat er goed geobserveerd wordt (Mostert, 2021).

Bij het geven van voorlichting is het gebruik van verschillende communicatiemiddelen van belang. Dit omdat mensen verschillende manieren van leren hebben; de één is visueel ingesteld, de ander moet iets zelf doen voordat hij het kan oppikken. In het algemeen onthouden mensen:
10% van wat ze lezen;
20% van wat ze horen;
30% van wat ze zien;
50% van wat ze tegelijk horen en zien;
80% van wat ze zelf zeggen;
90% van wat ze zeggen en tegelijk uitvoeren. (TvPO, 2016)

Aandachtspunten voor de zorgverlener tijdens alle zorgfases (Hendriks, 2014):

• actieve luisterhouding;
• respect voor de opvattingen van de patiënt en/of naasten;
• oprechtheid;
• empathische houding;
• onbevangen, niet-oordelende houding;
• non-verbale communicatie van zichzelf en de patiënt en/of naasten en het effect ervan op het gesprek;
• ruimte geven voor emoties van de patiënt en/of naasten;
• de inrichting van de spreekkamer (meubelopstelling, privacy);
• het tempo van de patiënt (ziekteproces, behoefte, impact van de informatie op de patiënt);
• de dosering van de informatie. Beperk o.a. vanwege het tempo de hoeveelheid informatie. Breng deze gefaseerd op basis van de behoefte van de patiënt.
• een taalbarrière bij de patiënt. Maak dan bij voorkeur gebruik van een tolk. Een naaste als tolk kan bij sommige (delicate en/of emotionele) onderwerpen averechts werken.
• het kennis-/functioneringsniveau van de patiënt, bijvoorbeeld bij een verstandelijke beperking, bij laaggeletterdheid, maar ook bij hoogopgeleiden;
• letten op sociaal wenselijke antwoorden (bijv. met betrekking tot roken of innemen van medicatie).

Daarnaast controleert de zorgverlener het effect van de communicatie en biedt ruimte voor verheldering of aanvulling:

• de zorgverlener vraagt na of de informatie begrepen is (tussentijds en aan het eind). Dat kan door de informatie samen te vatten en daarbij met een open vraag na te gaan welke informatie is onthouden en begrepen, bijvoorbeeld: “Wat zijn voor u de belangrijkste punten?”. Of laat de patiënt in eigen woorden herhalen wat aan informatie gegeven is.
• de zorgverlener gaat na of er nog vragen zijn (tussentijds en aan het eind), bijvoorbeeld: Heeft u nog vragen? Weet u voldoende? (Hendriks, 2014)

In zijn algemeenheid gelden voor de inhoud van die informatie en voor het brengen ervan de volgende regels in alle zorgfases:

De informatie is adequaat als het voldoet aan de volgende criteria:

• auditief, visueel; praktisch zo optimaal mogelijk informatie te verwerven en te verwerken;
• eenduidig en begrijpelijk;
• stapsgewijze bespreking van de onderwerpen, bijv.: inhoud ziektebeeld, voorgestelde (be-)handelingsopties, consequenties (resultaten en risico’s), nazorg;
• aansluitend bij de beleving / het (denk)niveau/ referentiekader van de patiënt; denk bijvoorbeeld aan de religieuze of culturele achtergrond en aan laaggeletterdheid;
• aansluitend bij de informatiebehoefte van de patiënt op dat moment. Het is soms nodig de informatie gefaseerd te brengen;
• zo veel mogelijk eensluidend (één boodschap) door alle betrokken zorgverleners (multidisciplinaire team);
• gebaseerd op recente ontwikkelingen en inzichten, bv. richtlijnen (actueel);
• zo objectief mogelijk;
• non directief of soms bewust directief (niet-sturend of sturend).

Daarbij geldt dat de patiënt recht heeft op alle voor de zorgverlener beschikbare informatie over de aandoening en ook dat de patiënt het recht heeft bepaalde informatie niet te willen weten. (Hendriks, 2014)

Bij de afsluiting van het gesprek zijn meerdere handelingsopties (ook tegelijkertijd) mogelijk (Hendriks, 2014):

• schriftelijke informatie mee naar huis geven;
• schriftelijke verwijzing naar brochures ;
• schriftelijke verwijzing naar betrouwbare websites;
• verwijs (schriftelijk) naar aanvullende informatie , bijvoorbeeld van de patiëntenorganisatie, via lotgenotencontact; de patiënten-ervaringen kunnen de meer feitelijke informatie aanvullen. (Bijvoorbeeld patiëntenorganisatie Harteraad of Hartstichting)
• aanbieden mogelijkheid voor een vervolggesprek;
• verwijzing naar andere disciplines die kunnen helpen bij het verwerken van de verkregen informatie; bijvoorbeeld ondersteuning door een maatschappelijk werkende, of bij advies rondom leefstijlaanpassing naar een diëtiste, leefstijlcoach of psycholoog. Bij verwijzing voor  conservatieve behandeling zal de gespecialiseerde fysio- of oefentherapeut de patiënt ook intensief begeleiden op o.a. het gebied van leefstijlfactoren.

Rechten, plichten en verantwoordelijkheden

Naast rechten heeft de patiënten ook plichten en verantwoordelijkheden. Zo mag verwacht worden dat een patiënt zo veel mogelijk meewerkt aan zijn of haar behandeling.

Bespreek dit met de patiënt. Een patiënt kan zelf zorgdragen voor een gezonde leefstijl. Deze leefstijl bestaat uit: voldoende bewegen, niet roken, geen alcohol, gezonde voeding en voldoende ontspanning (BRAVO). Ook het doorlezen van aangeboden schriftelijke informatie is van belang om goed geïnformeerd te zijn. Adviseer eventuele vragen op te schrijven zodat daar in een vervolggesprek antwoord op gegeven kan worden.

Na de behandeling zal de patiënt in de vervolgperiode nog één keer of meerdere keren voor controlebezoeken komen bij de behandelend arts of andere zorgverlener. Na de behandeling kan de gezondheidstoestand van de patiënt stabiel zijn, verbeteren of (soms passend bij de aandoening) verslechteren. Na de behandeling geeft de behandelaar de patiënt mondeling voorlichting over de vervolgperiode, o.a. over de controlebezoeken.

Bij aanwezigheid van een individueel behandelplan registreert deze behandelaar de besproken activiteiten in het behandelplan. O.a. afhankelijk van de aandoening en het beloop vinden meerdere controles/onderzoeken plaats: het is van belang dat de behandelaar en de patiënt regelmatig overleggen over de actualiteit van het individueel zorgplan (het plan over het zorgtraject dat patiënt en de zorgverlener met elkaar maken) en dit plan aanpassen indien nodig. (Hendriks, 2014)

Nazorg en revalidatie

In de communicatie en voorlichting bij nazorg en revalidatie staan de volgende punten centraal (Hendriks, 2014):

• Na een behandeling is het van belang de patiënt goed voor te lichten over het verwachte beloop van de periode erna en de mogelijke risico’s en complicaties. Bij deze voorlichting kunnen verschillende disciplines uit het multidisciplinaire team betrokken zijn; bijvoorbeeld de gespecialiseerde verpleegkundige, de verpleegkundig specialist, de vaatchirurg, interventieradioloog of vasculair internist. In deze periode kunnen ook adviezen van een revalidatiearts, een ergotherapeut, een fysio- of oefentherapeut of andere paramedici bijdragen aan het herstel.
• Mogelijkheid bieden voor evaluatie van de voorgaande periode.
• Mogelijkheid bieden voor vragen over de (nieuwe) omstandigheden en ervaringen; gesprekken met een verpleegkundig specialist maar ook lotgenotencontact of contact met een patiëntenvereniging, kunnen hier geschikte mogelijkheden voor zijn. Maak duidelijk bij wie de patiënt terecht kan met vragen (bijv. huisarts, vaatchirurg, verpleegkundig specialist of gespecialiseerde verpleegkundige)

Op basis van de beschikbare informatie en eventuele adviezen kunnen patiënten een besluit nemen over het verdere verloop van het zorgtraject (bijvoorbeeld de behandeling). In het algemeen laat ongeveer 30% van de patiënten een besluit aan de arts over. Ongeveer 70% wil graag actief betrokken worden en kiest voor gezamenlijke besluitvorming (Hendriks, 2014).