Als er besloten wordt tot een operatieve interventie staan ons verschillende technieken ter beschikking, afhankelijk van de lengte van het te behandelen en/of te overbruggen vaattraject. In specifieke gevallen kan een bypass worden overwogen. Het voorkeursmateriaal is een eigen vene van de patiënt (in de regel de ipsilaterale VSM: richtlijn 2005). Een bypass kan occluderen op de korte en langere termijn. Een antitrombotische therapie zou de doorgankelijkheid van de bypass kunnen verbeteren.

Vitamine K antagonist (VKA) vs. geen VKA

VKA vs. ASA of dipyridamol

Laagmoleculaire heparine (LMWH) vs. heparine

Laagmoleculaire heparine (LMWH) vs. ASA en dipyridamol

Laagmoleculaire heparine (LMWH) vs. placebo

ASA of ASA in combinatie met dipyridamol (ASA/DIP) vs. geen therapie of placebo

ASA of ASA in combinatie met dipyridamol (ASA/DIP) versus pentoxifylline (PTX)

Clopidogrel in combinatie met ASA versus ASA

OAC en TAR na bypass chirurgie

De review van Geraghty includeerde veertien gerandomiseerde trials met daarin 4970 patiënten. Onder andere de Nederlandse BOA-trial was geïncludeerd. De studiepopulaties bestonden zowel uit patiënten met claudicatio intermittens als patiënten met kritieke ischemie. Het aandeel claudicanten varieerde van 15% tot 83%. Voor zeven studies was geen informatie gegeven over de ziektestatus van de patiënten. In alle studies lag de gemiddelde leeftijd van patiënten boven 60 jaar.

De methodologische validiteit was slechts in twee RCT’s goed (laag risico op bias). In vijf studies was de randomisatieprocedure onvoldoende beschreven en in zeven studies was niet duidelijk of de allocatie geblindeerd was. Behandelaars, patiënten of de uitkomstbeoordelaar waren niet geblindeerd voor de toewijzing van de behandeling in tien studies en dit was onvoldoende beschreven in twee studies. Vier studies hadden een verhoogd risico op bias vanwege onvolledige follow-up van patiënten, en drie studies hadden een verhoogd risico op bias vanwege selectieve uitkomstrapportage. In de review van Geragthy zijn de uitkomsten berekend als de peto odds ratio. De odds ratio is een kansverhouding dat een uitkomst zich voordoet tegenover de kans dat een uitkomst zich niet voordoet. De peto odds ratio is bijna gelijk aan een odds ratio, maar wordt anders berekend waardoor deze meer geschikt is voor zeldzame uitkomsten. Wanneer het achtergrond risico laag is, zoals in onderstaande tekst, mag de (peto) odds ratio worden geïnterpreteerd als het relatieve risico.

De review van Bedenis (2015) includeerde zestien gerandomiseerde trials met daarin 5683 patiënten. Daarin werden onder andere de BOA en de CASPAR trial geïncludeerd. In zeven van de geïncludeerde had ongeveer 30% claudicatio intermittens en ongeveer 70% kritieke ischemie. In drie studies was deze verdeling ongeveer gelijk (50/50). Eén studiepopulatie bestond bijna geheel uit patiënten met kritieke ischemie (>95%). De overige studies hebben geen informatie over de ziektestatus van de patiënten beschreven. In vijftien studies was de leeftijd boven de 60 jaar, en waarvan in negen studies de gemiddelde leeftijd boven de 65 jaar was.

De methodologische validiteit was slechts in één studie volledig wat een laag risico op bias impliceert. In de overige studies was de beschrijving van de gebruikte onderzoeksdesign vaak onvolledig beschreven waardoor niet kon worden bepaald wat het risico op bias zal zijn. Dit geldt voor belangrijke items zoals de blindering van de allocatie, de randomisatiemethode en het blinderen van de studiedeelnemers.

Resultaten

VKA versus geen VKA

Vier studies (N=890) onderzochten de effectiviteit van VKA versus geen VKA. Uit gepoolde analyses met drie (n=276) tot vier studies (N=890) na drie, zes en twaalf maanden en na twee of vijf jaar bleek dat occlusie minder vaak voorkwam in de interventiegroep met een VKA. Echter, dit verschil was enkel na twaalf maanden significant verschillend (peto OR: 0,70; 95%-BI: 0,49 tot 0,99; I²=66%). Het aantal amputaties was na drie, en zes maanden en na twee en vijf jaar significant lager in de interventiegroep in twee (N=212) tot drie (N=276) studies. De peto odds ratio varieerde tussen 0,27 (95%-BI: 0,10 tot 0,72; I²=49%) na drie maanden tot 0,50 (95%-BI: 0,26 tot 0,96; I2=45%) na twee jaar. Drie studies (N=268) beschreven mortaliteit na drie, zes en twaalf maanden en na twee en vijf jaar. Mortaliteit bleek minder vaak voor te komen in de interventiegroep, maar was enkel na twaalf maanden significant lager (peto OR: 0,45; 95%-BI: 0,21 tot 0,97: I²=0%).

In de vier studies werden acht incidenten beschreven waarbij patiënten vanwege bloedingen in het ziekenhuis moesten worden opgenomen. Deze waren allen in de interventiegroep.

De resultaten zijn daarnaast nog apart geanalyseerd voor autologe vene en voor kunststof bypasses in subgroep-analyses. Bij bypasschirurgie met autologe vene werden de eindpunten gemeten na drie en twaalf maanden en na twee en vijf jaar. Uit meta-analyses met drie (N=243 tot 586) tot vier (N=650) studies bleek geen significant verschil in het risico op occlusie tussen de interventiegroep met VKA en de controlegroep zonder VKA. Een uitzondering hierop was de meting na zes maanden waaruit bleek dat het risico op occlusie significant lager was na gebruik van VKA (peto-OR: 0,40; 95%-BI: 0,17 tot 0,95; I²=0%). Het risico op amputatie was in een meta-analyse met twee studies (N=176) na vijf jaar significant in het voordeel van de interventiegroep met VKA (peto-OR: 0,29; 95%-BI: 0,14 tot 0,60; I²=0%). Op andere meetmomenten was dit verschil niet significant. Er was op geen van de meetmomenten een significant verschil in het risico op overlijden tussen de interventie- en controlegroep.

Bij bypass chirurgie met kunststof werd tevens gemeten na drie en twaalf maanden en na twee en vijf jaar. Het risico op occlusie was lager in de interventiegroep, maar enkel na vijf jaar was dit verschil significant (peto-OR: 0,43; 95%-BI: 0,26 tot 0,73; I²=42%). Het risico op amputatie of overlijden was in één studie onderzocht (N=33). Deze onderzoeksgroep lijkt te klein om een zeldzame uitkomstmaat te kunnen onderzoeken. Geen van de uitkomsten was significant verschillend.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat occlusie is met twee niveaus verlaagd vanwege de beperkingen in de studie-opzet (de studies waren onder andere niet geblindeerd of de blindering was onvoldoende beschreven) en de onnauwkeurige resultaten (imprecision). De bewijskracht voor de uitkomstmaten amputatie is met één niveau verlaagd vanwege inconsistente resultaten (een klinisch relevant verschil wordt niet voor alle meetmomenten gevonden). Er is voor deze uitkomstmaat niet afgetrokken voor beperkingen in de studieopzet, aangezien het niet waarschijnlijk is dat de beperkingen in de studieopzet hebben geleid tot meer amputaties. De bewijskracht voor de uitkomstmaten overlijden en bloedingen is met twee niveaus verlaagd gezien de zeer lage incidentie van de uitkomsten.

VKA versus ASA/DIP

Twee studies (N=1637), waaronder de BOA trial, onderzochten het gebruik van een VKA ten opzichte van ASA of ASA/DIP na drie, zes, twaalf en 24 maanden. Het effect op occlusie varieerde tussen een peto odds ratio van 0,89 (95%-BI: 0,69 tot 1,15) en 0,99 (95%-BI: 0,81 tot 1,22), en was niet significant.

Subgroep-analyses werden uitgevoerd voor de toepassing van een VKA ten opzichte van ASA bij bypasschirurgie met autologe vene of kunststof. Een meta-analyse van twee studies (N=1637) liet zien dat VKA een significant lager risico op occlusie gaf bij gebruik van autologe vene, na drie, zes, twaalf en 24 maanden. De peto-odds ratio bij het gebruik van autologe vene liep uiteen van 0,71 na zes maanden (95%-BI: 0,53 tot 0,92) tot 0,59 (95%-BI: 0,46 tot 0,76) na 24 maanden. Daarnaast bleek dat bij kunststof bypass het risico op occlusie juist significant hoger was bij gebruik van de een VKA. Na twaalf maanden was de peto-odds ratio 1,33 (95%-BI: 1,02 tot 1,74) en na 24 maanden 1,41 (95%-BI: 1,11 tot 1,80).

Er werden geen uitkomsten beschreven over bloedingen, amputaties of overlijden.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht is met één niveau verlaagd gezien de beperkingen in het studiedesign. In de BOA trial was toewijzing van de interventie niet geblindeerd en in de studie van Schneider waren meerdere beperkingen in het design.

Laagmoleculaire heparine (LMWH) vs. heparine

Drie studies onderzochten het gebruik laagmoleculaire heparine (LMWH) ten opzichte van heparine. Uitkomsten op occlusie werden gemeten na 24 uur, na tien en 30 dagen (Norgren, 2004; Samama, 1994; Swedenborg, 1996). In de RCT’s van Nogren en Swedenborg werd heparine direct voor de operatie gegeven. Postoperatief werd in beide groepen anderen middelen gebruikt zoals ASA, clopidogrel, maar ook heparine of LMWH. De RCT van Samama gaf de heparine perioperatieve en tweemaal daags tot tien dagen postoperatief. Een meta-analyse van twee studies (N=507) presenteerde een significante peto odds ratio van 0,54 (95%-BI: 0,33 tot 0,90; I²=4%) voor occlusie na 30 dagen in het voordeel van LMWH. Het verschil was ook significant in het voordeel van LMWH na tien dagen, maar hiervoor was enkel het resultaat van één studie beschikbaar. Resultaten werden niet apart gepresenteerd voor autologe en kunststof vene. Er werden geen andere uitkomsten dan occlusie gepresenteerd.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht is met twee niveaus de korte follow-up duur, waardoor en geen direct bewijs is voor de effecten over een lange termijn (indirectheid).

LMWH versus ASA/DIP

Eén studie onderzocht onder 200 patiënten het effect van een behandeling van drie maanden met laagmoleculaire heparine ten opzichte van ASA/DIP (Edmondson, 1994). Occlusie was gemeten na zes en twaalf maanden. Op beide metingen was een significant voordeel voor LMWH, maar op twaalf maanden was dit verschil niet meer statistisch significant voor een klinisch relevant verschil (peto odds ratio: 0,52; 95%-BI: 0,29 tot 0,96). Gedurende de follow-up overleden 9/94 deelnemers uit de laagmoleculaire heparine-groep en 2/106 in de ASA/DIP groep. Er kwamen geen bloedingen voor.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor oclussie is met twee niveaus verlaagd  gezien de beperkingen in de studieopzet (patiënten werden niet geblindeerd voor de toewijzing van de interventie), en één niveau vanwege impressisie (geen klinisch relevant verschil na 12 maanden). De bewijskract voor overlijden is met drie niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de studieopzet (patiënten werden niet geblindeerd voor de toewijzing van de interventie), en twee niveaus vanwege impressie (zeer kleine aantallen, en geen klinisch relevant verschil na 12 maanden).

LMWH versus placebo

Eén studie zonder beperkingen in de studieopzet onderzocht onder 227 studiedeelnemers laagmoleculaire heparine ten opzichte van een placebo (Jivegard, 2005). Na één, drie en twaalf maanden was er geen significant verschil tussen de twee behandelopties in het voorkomen van occlusie. Andere uitkomsten werden niet gepresenteerd. Resultaten werden niet apart gepresenteerd voor autologe en kunststof vene.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht is met drie niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de studieopzet (patiënten werden niet geblindeerd voor de toewijzing van de interventie) en twee niveaus vanwege impressie (zeer kleine aantallen, en geen klinisch relevant verschil na twaalf maanden).

ASA of ASA/DIP versus geen therapie of placebo

Zes studies onderzochten bij 966 patiënten de effectiviteit van ASA of ASA/DIP ten opzichte van een placebo (Clyne, 1987; Donaldson, 1985; Goldman, 1984; Green, 1982; Kohler, 1984; McCollum, 1991). De studies waren dubbelblind uitgevoerd. In drie studies was de blindering van de allocatie van de behandeling niet duidelijk beschreven waardoor het onduidelijk is of de methode bias heeft geïntroduceerd. Daarnaast had één studie een aanzienlijke studie-uitval (42%).

Alle geïncludeerde studies onderzochten de passeerbaarheid van de aders op twaalf maanden en bijwerkingen van de therapie. Hieruit bleek dat de passeerbaarheid significant verbeterde na gebruik van ASA of ASA/DIP ten opzichte van de placebobehandeling (OR: 0,42; 95%-BI: 0,22 tot 0,83; I²=68%). Bijwerkingen kwamen meer voor in de interventiegroep (58 in de interventiegroep, 36 in de controlegroep), maar het verschil was niet significant, ondanks dat er wel een duidelijke trend in het voordeel van de placebobehandeling met een odds ratio van 1,55 (95%-BI: 1,00 tot 2,41; I²=0%). Daarnaast was in zes studies specifiek gekeken naar het aantal gastro-intestinale bijwerkingen. Deze kwamen in totaal 90 keer voor (54 in de interventiegroep, 36 in de controlegroep), maar dit aantal was niet significant verschillend tussen de twee groepen (OR: 1,44; 95%-BI: 0,92 tot 2,24; I²=0%). Het aantal ernstige bloeding was gemeten in twee studies (N=598). Dit aantal was hoger in de interventiegroep (19 vs. 9) maar niet significant verschillend (OR: 1,88; 95%-BI: 0,85 tot 4,16; I²=0%). Het risico op overlijden was in twee studies (N=750) gemeten en was voor beide behandelgroepen vrijwel gelijk (OR: 0,84; 95%-BI: 0,56 tot 1,26; I²=0%). Amputaties was slechts in één studie gemeten (N=148) en kwam minder voor na behandeling ASA of ASA/DIP, maar het verschil was niet significant (OR: 0,55; 95%-BI: 0,21 tot 1,44).

Een subgroepanalyse van twee (N=642) en vier (N=222) studies waarbij de effectiviteit apart was beoordeeld voor autologe vene en kunststof implantaten, liet zien dat met name patiënten behandeld met een kunststof implantaat significant betere passeerbaarheid hebben na gebruik van ASA ten opzichte van een placebobehandeling. Meting na één, drie, zes en twaalf maanden toonde alleen een significant verschil aan in het voordeel van de behandelgroep. De odds ratio op passeerbaarheid bij kunststof vene na 12 maanden was 0,19 (95%-BI: 0,10 tot 0,36). De toepassing van ASA na een bypass met autologe vene was enkel na twaalf maanden significant beter (OR: 0,69; 95%-BI: 0,48 tot 0,99). Op andere meetmomenten, één, drie, zes en vierentwintig maanden, was dit verschil niet significant.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat passeerbaarheid is met twee niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet. De bewijskracht is niet verlaagd vanwege de hoge heterogeniteit (inconsistentie) omdat deze verklaard werd door de klinische verschillen.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat bijwerkingen is met twee niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet; vanwege het feit dat het betrouwbaarheidsinterval zowel de grens met een niet significant verschil aanduidde (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat ernstige bloedingen is met twee niveaus verlaagd gezien het feit dat het betrouwbaarheidsinterval zowel een voordeel in de richting van de interventie als een klinische relevant effect in het voordeel van de controlebehandeling aanduidde (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat amputaties is met drie niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet; met twee niveaus vanwege het lage aantal studiedeelnemers bij het evalueren van een zeldzame uitkomstmaat (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat overlijden is met drie niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet; met twee niveaus vanwege het lage aantal studiedeelnemers bij het evalueren van een zeldzame uitkomstmaat (imprecisie).

ASA of ASA/DIP versus pentoxifylline (PTX)

Twee studies (N=151) onderzochten de effectiviteit van ASA of ASA/DIP ten opzichte van PTX (Lucas, 1984; Raithel, 1987). De studie van Lucas had veel klinische heterogeniteit in de toepassing van de bypasses wat betreft materialen, enkele en meerdere bypasses. De studie van Raithel beschreef onvoldoende hoe de allocatie van de behandeling was geblindeerd waardoor het niet duidelijk is de methode heeft geleid tot bias.

Een meta-analyse kon worden uitgevoerd voor de meting van occlussie van het transplantaat na zes maanden. Hieruit bleek dat het oclussie mogelijk kleiner was in de groep behandeld met pentoxifylline, maar het betrouwbaarheidsinterval sloot de effectiviteit van beide interventies niet uit (OR: 1,32; 95%-BI: 0,56 tot 3,11; I²=0%). Voor meetmomenten na één, drie en twaalf maanden waren slechts resultaten van één studie beschikbaar. Hiermee kon de effectiviteit van de behandeling niet worden aangetoond nog worden uitgesloten. Eén studie onderzocht het verschil in bijwerkingen en het effect op het aantal amputaties dan wel overlijden. Echter, vanwege de kleine onderzoeksgroep (n=118) en de lage prevalentie van de uitkomstmaten kon geen verschil worden aangetoond dan wel uitgesloten.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat oclussie, bijwerkingen, amputaties en overlijden is met drie niveaus verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet; met twee niveaus vanwege het feit dat een klinische relevant verschil niet kon worden aangetoond nog worden uitgesloten (imprecisie). Er waren geen uitkomsten voor en bloedingen.

Clopidogrel in combinatie met ASA versus ASA

Eén studie met daarin 851 patiënten onderzocht de effectiviteit van clopidogrel/ASA ten opzichte van ASA in een populatie met autologe en kunststof bypass materiaal over een periode van 24 maanden. Deze studie, de CASPAR trial, heeft een laag risico op bias dankzij de valide methodologische studieopzet.

De doorgankelijkheid (patency) was voor beide groepen niet significant verschillend (OR 0,95; 95%-BI 0,69 tot 1,31). Een subgroep-analyse toonde aan dat clopidogrel/ASA wel een significant kleinere kans geeft op laesies bij toepassing bij een bypass met kunststof bypass materiaal (OR 0,53; 95%-BI 0,32 tot 0,88; NNT=150 minder per 1000). Daarnaast kwamen er ook meer bloedingen voor bij de toepassing van clopidogrel/ASA dan bij ASA alleen (OR 2,65; 95%-BI 1,69 tot 4,15). Kleine en gemiddeld grote bloedingen kwamen significant meer voor clopidogrel/ASA dan bij ASA, terwijl het aantal grote bloedingen niet significant verschilde. Een subgroep-analyse liet bij 598 patiënten zien dat bij autoloog bypass materiaal het aantal bloedingen significant hoger was na clopidogrel/ASA (OR 2,46; 95%-BI 1,33 tot 4,53; NNT=68 meer per 1000) terwijl dit bij kunststof bypass materiaal meer gelijk verdeeld was. Vergelijkbare resultaten werden gevonden voor de subgroep voor gemiddeld grote bloedingen (autologe vene: OR 5,75; 95%-BI 1,26 tot 26,17). Voor de uitkomstmaat amputaties leek er geen verschil te zijn. Een subgroep-analyse toonde echter aan dat amputaties significant minder voorkwamen bij patiënten die clopidogrel/ASA kregen na een bypass behandeling met kunststof vene (OR 0,44; 95%-BI 0,21 tot 0,91). Bij autologe vene was er geen significant verschil. Overlijden kwam minder voor na het gebruikt van ASA maar dit verschil was niet significant. Een effect kan daarom niet worden aangetoond nog worden uitgesloten.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat doorgankelijkheid (patency), bloedingen en amputatie is met één niveau verlaagd. De resultaten zijn gebaseerd op een valide onderzoeksopzet, en tonen een significant verschil aan. Door het maken van subgroepen gaat de power echter omlaag en is de optimal information size echter niet meer gehaald (imprecisie). De bewijskracht voor de uitkomstmaat overlijden is met twee niveaus verlaagd omdat er geen klinisch relevant verschil kon worden aangetoond nog worden uitgesloten (imprecisie).

Resultaten: overige vergelijkingen

Naast bovengenoemde vergelijkingen werden ook de volgende vergelijkingen gemaakt: 1) ASA/DIP vs. indobufen; 2) ticlopidine versus placebo; 3) ASA versus prostaglandin E1; en 4) ASA versus naftidrofuryl.

Voor elk van deze vergelijkingen was steeds maar één trial beschikbaar met daarin 99 tot 113 patiënten. Voor geen van deze middelen werd een overtuigend effect gevonden op één van de gedefinieerde uitkomsten. Dit was het gevolg van het lage aantal deelnemers in de meta-analyse dan wel individuele studies wat waarschijnlijk leidde tot de onduidelijkheid rondom de geschatte effecten van wege het brede betrouwbaarheidsintervallen. Gezien het feit dat de middelen in de vergelijkingen niet allemaal in Nederland verkrijgbaar zijn, is er geen uitgebreide beschrijving van opgenomen.

Kosteneffectiviteit

Er is één studie gevonden waarin de kosteneffectiviteit van medicatie is vergeleken met revascularisatie (Holler, 2006). Hierin werd pholleostaglandin E1 vergeleken met PTA of bypass. De resultaten toonde aan dat dit middel minder kosteneffectief is dan PTA of bypass. Echter, dit middel wordt in Nederland niet toegepast. Zodoende is deze informatie niet meegewogen in de literatuuranalyse.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende wetenschappelijke vraagstelling:

Welke medicamenteuze behandeling is het meest effectief en veilig bij patiënten met perifeer arterieel vaatlijden patiënten aansluitend op bypasschirurgie?

P:         Patiënten met perifeer arterieel vaatlijden die recentelijk behandeld zijn met bypasschirurgie

I:          Medicamenteuze behandeling ter behandeling van vasculaire laesies (secundaire preventie)

C:         Een andere vorm van medicamenteuze therapie of placebo

O:         Vasculaire occlusie en bloedingen (primaire uitkomstmaat); amputatie, bijwerkingen of overlijden (secundaire uitkomstmaat)

Zoeken en selecteren (Methode)

In de databases Medline (OVID), Embase en de Cochrane Database of Systematic Reviews (CDSR) is met relevante zoektermen gezocht naar systematische reviews. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording.

De literatuurzoekactie leverde 80 treffers op. De reviews werden geïncludeerd wanneer ze systematisch waren uitgevoerd, primaire preventie onderzochten bij patiënten met perifeer arterieel vaatlijden in de vorm van antitrombotische therapieën ten opzichte van een andere vorm van een antitrombotische therapie of niets doen en tenminste resultaten presenteerde over vasculaire occlusie, restenose, bloedingen, amputatie, bijwerkingen of overlijden. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie negentien reviews voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens zeventien reviews geëxcludeerd (zie exclusietabel), en twee reviews definitief geselecteerd.

Vervolgens is een nieuwe zoekactie uitgevoerd om de geïncludeerde reviews actueel te maken. Zodoende is er op 30 december 2014 gezocht naar literatuur vanaf 2008 in Medline (OVID), Embase en CENTRAL (onderdeel van de Cochrane Library) gezocht naar gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (RCT’s). De literatuurzoekactie leverde 237 treffers op. RCT’s werden geïncludeerd wanneer ze aansloten op inclusiecriteria van de geselecteerde systematische reviews. Vijftien artikelen werden geselecteerd op basis van de titel of samenvatting. Na raadpleging van de volledige tekst werden alle artikelen geëxcludeerd (zie exclusietabel).

(Resultaten)

In totaal zijn twee systematisch reviews opgenomen in de literatuuranalyse waarin een vorm van antitrombotische therapie na bypasschirurgie is onderzocht (Bedenis, 2015; Geraghty, 2012). De review van Geraghty onderzocht de effectiviteit en veiligheid van antitrombotische therapieën na bypasschirurgie. De review van Bedenis et al. onderzocht de effectiviteit en veiligheid van antiplaatjesmiddelen na bypasschirurgie. Ondanks de distinctie tussen de twee behandelingen zijn enkele RCT’s in beide reviews opgenomen, namelijk wanneer de RCT een vergelijking maakt tussen anticoagulantia en een trombocytenaggregatieremmer.

De evidence tabellen en beoordeling van individuele studiekwaliteit van beide reviews kunt u in onder het tabblad Onderbouwing vinden.