Depressieve klachten, emotionele labiliteit, pathologisch lachen/huilen of angstklachten (onder andere vanwege een mogelijke posttraumatische stress stoornis (PTSS)) komen frequent voor bij mensen met NAH.

Depressie is de meest voorkomende stemmingsstoornis na NAH (Barker-Collo, 2013). Het is belangrijk dit te onderscheiden van somberheid, een stemming die men vaak aantreft na het ontstaan van hersenletsel en onderdeel is van het normale verwerkingsproces. Het ontstaan van een depressie na NAH beïnvloedt het revalidatieproces negatief, heeft invloed op de kwaliteit van leven en verhoogt de mortaliteit.

Als een emotionele reactie niet in verhouding staat tot de situatie spreekt men wel van emotionele labiliteit. Een duidelijk onderscheid tussen emotionele labiliteit en pathologisch lachen/huilen wordt in de literatuur veelal niet gemaakt. Bij pathologisch lachen/huilen ontbreekt echter (in belangrijke mate) het onderliggende emotionele gevoel bij de geuite expressie. Typisch voor pathologisch lachen/huilen is dat het kan worden uitgelokt en beëindigd middels externe stimuli. Bij emotionele labiliteit passen de expressie van de emotie (het affect) en de onderliggende emotie bij elkaar; alleen de proportie wijkt af. Het optreden ervan is belemmerend in het sociaal functioneren, vaak gênant en kan leiden tot sociaal isolement doordat iemand zich terugtrekt of gemeden wordt vanuit onbegrip. Dit kan het revalidatieproces hinderen.

Angst is een emotie die veel voorkomt. Immers, het leven van een hersenletselpatiënt is (veelal plots) sterk en in negatieve zin veranderd. Dat brengt onzekerheid mee. Ook heeft men vaak zeer bedreigende situaties meegemaakt, waarin bijvoorbeeld werd gevreesd voor het leven of angst voor verstikking bij beademing. Deze angst kan dermate heftig en/of lang blijven bestaan dat sprake is van een angststoornis, niet zelden in de vorm van PTSS.

Een angststoornis en een depressie kunnen gelijktijdig voorkomen en het is belangrijk daar oog voor te hebben, omdat de behandeling verschilt. Bij mensen met NAH is sprake van cognitieve beperkingen met gevolgen voor de psychotherapeutische en de farmacologische behandeling. Men kan daarbij denken aan problemen op het gebied van de aandacht, de concentratie, beperkingen op het gebied van snelheid van informatieverwerking of geheugen. Als men gebruik maakt van richtlijnen voor angststoornissen of depressie moet men met deze beperkingen expliciet rekening houden in de behandeling om overvraging en daardoor falen te voorkomen.

Niet-medicamenteus beleid en depressie

Medicamenteus beleid en depressie

Niet-medicamenteus beleid en emotionele labiliteit

Medicamenteus beleid en emotionele labiliteit

Niet-medicamenteus beleid en angst

Medicamenteus beleid en angst

Een review en tien RCT’s waren geïncludeerd voor de zoekvraag over de behandeling van depressie. Wat betreft de medicamenteuze behandeling werden de volgende studies geïncludeerd: Ashman, 2009; Cravello, 2009; Lee, 2005; Rooney, 2013 (review). Voor de niet-medicamenteuze behandeling werden de volgende studies geïncludeerd: Alexopoulos, 2012; Ashman, 2014; Bedard, 2014; Fann, 2015; Hoffman, 2010; Mitchell, 2009; Sims, 2009.

Niet-medicamenteuze behandeling van depressie/somberheid bij NAH

Voor de niet-medicamenteuze behandeling van depressieve klachten bij patiënten met NAH worden hieronder zeven studies besproken.

Hoffman (2010) voerde een RCT uit naar het effect van aerobictraining vergeleken met geen training. De interventiegroep kreeg tien weken lang één uur per week gesuperviseerde aerobicoefeningen en daarnaast moesten zij vier keer per week 30 minuten oefeningen thuis doen. De controlegroep kreeg geen oefeningen. Deelnemers (n=80) hadden TBI en tenminste een score van 5 op de Patients Health Questionnaire (PHQ-9).

Sims (2009) includeerde 45 patiënten die een beroerte hadden doorgemaakt en die depressieve symptomen hadden (gemeten door de PHQ-9). De actieve groep kreeg progressieve krachttraining, twee sessies per week voor tien weken lang. Depressieve symptomen werden gemeten met de Center for Epidemiological Studies Depression (CES-D).

Ashman (2014) includeerde 68 patiënten met een traumatisch hersenletsel door een klap tegen het hoofd en depressie. Zij kregen cognitieve gedragstherapie die was aangepast voor dit type patiënten, of supportive psychotherapie. De therapieën omvatten zestien sessies gedurende drie maanden. Primaire uitkomstmaat was de aanwezigheid van depressie, aangetoond met de module mood disorder van een gestructureerd klinisch interview (DSM-IV), en de Beck Depression Inventory-second edition (BDI-II). Secundaire uitkomstmaat waren angstsymptomen, gemeten met de module Anxiety disorder and substance abuse van een gestructureerd klinisch interview (DSM-IV) en de State-Trait Anxiety Inventory (STAI). Kwaliteit van leven werd beoordeeld met de Life-3.

Bedard (2014) bestudeerde 105 patiënten met een traumatisch hersenletsel als gevolg van een externe, mechanisme kracht en met de diagnose depressie. Het effect van cognitieve gedragstherapie gebaseerd op mindfulness, en aangepast naar dit type patiënt werd onderzocht ten opzichte van geen interventie. De interventie duurde tien weken en follow-up metingen werden na 12 weken gedaan. Depressieve symptomen werden gemeten met de Beck Depression Inventory-second editon (BDI-II), de Patient Health Questionnaire-9 (PHQ-9) en de Symptom Checklist-90-Revised (SCL-90-R).

Alexopoulos (2012) onderzocht het effect van ecosysteem-gefocuste therapie vergeleken met een educatie voor beroerte en depressie gedurende twaalf weken. Er werden 24 CVA-patiënten en unipolaire depressie geïncludeerd. Depressieve symptomen werden gemeten met een gestructureerd klinisch interview (DSM-IV-TR) en met de Hamilton Depression Scale (HAM-D).

Fann (2015) onderzocht de effecten van twee vormen van cognitieve gedrags therapie aangepast naar TBI-patiënten in vergelijking met standaard zorg (usual care, UC). De cognitieve gedrags therapie werd telefonisch gegeven of in persoonlijke gesprekken. De therapie duurde twaalf weken en het primaire meetpunt was na 16 weken. Patiënten (n=58 voor cognitieve gedrags therapie en n=42 voor UC) hadden een milde tot ernstige TBI en de moesten voldoen aan de criteria voor major depressive disorder (MDD) (DSM-IV). Depressieve klachten werden gemeten met een gestructureerd klinisch interview, de Hamilton Depression Scale (HAM-D), de Symptom Checklist-20 (SCL-20). Kwaliteit van leven werd gemeten met de SF-36.

Mitchell (2009) bestudeerde de effecten van psychosociale gedragstherapie (n=48) vergeleken met standaard zorg (n=53), bij patiënten met CVA en depressie. Een deel van de patiënten kreeg antidepressiva (60,4% in de interventiegroep en 64,2% in de placebogroep). De interventie bestond uit negen sessies gedurende acht weken. Metingen werden gedaan na negen weken, 21 weken, 12 maanden en 24 maanden. Primaire uitkomstmaat was na 12 maanden. Depressieve klachten werden gemeten met de HRSD.

Resultaten

De effecten van lichamelijke oefeningen waren wisselend. Hoffman (2010) observeerde na tien weken aerobic oefeningen geen verschil tussen de interventiegroepen op depressieve symptomen, gemeten met de Beck Depression inventory (BDI) (hedge’s 0,167 95% BI van -0,284 tot 0,617). De auteurs plaatsten de opmerking dat de controlegroep spontaan begon met lichamelijke oefeningen, waardoor het effect van de interventie wellicht teniet is gedaan. In de studie van Sims (2009) had progressieve krachttraining geen effect op depressieve symptomen vergeleken met de placebogroep in CVA-patiënten met een depressie (gemeten met de Center for Epidemiologic Studies Depression Scale (CES-D) (hedge’s 95% BI van -0,080 95% BI van 0,508 tot 0,348).

Meerdere studies onderzochten het effect van verschillende cognitieve gedragstherapieën. Twee studies onderzochten het effect van cognitieve gedragstherapie bij patiënten met een CVA en depressie. Alexopoulos (2012) zag een significante verbetering op depressieve symptomen (Hamilton Depression Scale - HAM-D) na twaalf weken omgevingstherapie, vergeleken met een interventie bestaande uit voorlichting over beroerte en depressie. Een andere studie bij patiënten met CVA en depressie liet een verbetering zien op depressieve klachten na het volgen van psychosociale gedragstherapie vergeleken met standaard zorg met telefonische herinneringen (Mitchell, 2009). Een statistisch significant effect was aanwezig direct na de interventie tot een jaar na de interventie.

Ashman (2014) vergeleek twee psychotherapeutische interventies bij patiënten met traumatisch hersenletsel. Zij zagen verbeteringen op symptomen van depressie en angst, maar er werd geen verschil tussen de cognitieve gedragstherapie en de supportieve psychotherapie gevonden. In de studie van Bedard (2014) leek mindfulness-gebaseerde cognitieve therapie bij mensen met traumatisch hersenletsel en depressie de klachten van depressie te verminderen. Echter, dit werd op maar één van de drie uitkomstmaten gevonden (BDI-II). In de studie van Fann (2015) werd geen verschil in effect gevonden tussen het volgen van 12 weken CBT of standaard zorg (UC) op depressieve symptomen. Wel hadden deelnemers die alle CBT-sessies (n=40) hadden volbracht minder depressieve klachten op de Symptom Checklist-20 (SCL-20). Ook werd een significant verschil gevonden tussen CBT-T en UC, maar niet tussen CBT-IP en UC.

Samenvattend, patiënten met traumatisch hersenletsel of CVA en depressie lijken baat te hebben cognitieve gedragstherapie voor het verminderen van depressieve klachten. Verschillende vormen van therapie kunnen gebruikt worden. Welke therapie het meest effectief is, bleek echter niet uit de literatuur.

Medicamenteuze behandeling van depressie/somberheid bij NAH

Rooney (2013) zocht voor de systematische review naar studies (RCT’s, CCTs, cohortstudies en case-control studies) die farmacologische behandeling van depressie onderzochten bij patiënten met een primaire hersentumor. De auteurs vonden geen geschikte studies.

Ashman (2009) vergeleek de 10-weekse behandeling met sertraline met een placebo, in een populatie van 18 patiënten met mild hoofdtrauma (TBI), depressie en een Hamilton Rating Scale for Depression (HAM-D) ≥18. Er werd gestart met een dosis van 25 mg en langzaam verhoogd naar maximaal 200 mg/dag. De HAM-D en BDI werden gebruikt om de depressieve klachten te meten.

Lee (2005) onderzocht de effecten van sertraline en methylfenidaat ten opzichte van een placebo. Dertig deelnemers met mild hoofdtrauma (TBI) en een ernstige depressie (DSM-IV criteria) werden verdeeld over drie groepen vier weken lang gevolgd. Depressieve klachten werden gemeten met de HAM-D en BDI.

In de gerandomiseerde open-label studie van Cravello (2009) werden 50 patiënten geïncludeerd die in het afgelopen jaar een eerste beroerte hadden gehad en die gediagnostiseerd waren met een ‘’major-depression-like episode’’. Het effect van de serotonine- en noradrenaline heropnameremmer venlafaxine gedurende acht weken werd vergeleken met behandeling met selectieve serotonine heropnameremmer (SSRI) fluoxetine. Venlafaxine SR werd gestart met een dosis van 75 mg/dag en na vier weken eventueel verhoogd tot 150 mg/dag (gemiddelde dosis na acht weken was 132/dag). De dosis van fluoxetine werd gestart op 20 mg en werd na vier weken eventueel verhoogd tot 40 mg per dag (gemiddelde dosis aan het eind van de studie was 34,4 mg/dag). Depressieve symptomen werden gemeten met de Hamilton Depression Scale-17 items (HAM-D).

Resultaten

In de studies van Ashman (2009) en Lee (2005) werd geen effect gevonden op de Hamilton Rating Scale for Depression (HAM-D) na behandeling met sertraline vergeleken met een placebo. Lee vond echter wel dat methylfenidaat een significant verschil oplevert ten opzichte van placebo (gemiddeld verschil: -6,60 [95% BI -10,94 tot -2,26]; Lee, 2005).

De studie van Cravello (2009) liet zien dat depressieve symptomen na acht weken minder, maar niet significant verschillend waren bij zowel behandeling met venlafaxine als met fluoxetine, maar er werd geen verschil tussen de behandelingen gevonden (p=0,25). Bijwerkingen die werden genoemd bij fluoxetine waren insomnia, misselijkheid, vermoeidheid, duizeligheid en hoofdpijn. Bij venlafaxine werden soortgelijke bijwerkingen genoemd, namelijk: hoofdpijn, insomnia, droge mond, agitatie, zweten en urineretentie.

Samenvattend, patiënten met TBI en depressieve klachten zouden mogelijk baat kunnen hebben bij behandeling met antidepressiva. Bij patiënten met een beroerte zijn zowel Serotonineheropnameremmers (SSRI’s) als Selective Serotonin and Noradrenalin Reuptake Inhibitor (SNRI’s) effectief. Er kan geen conclusie getrokken worden over de behandeling van depressieve klachten bij patiënten met een hersentumor in verband met gebrek aan studies.

Niet-medicamenteuze behandeling van emotionele labiliteit

Er werden geen studies geidentificeerd die niet-medicamenteuze behandeling bij emotionele labiliteit onderzocht.

Medicamenteuze behandeling van Emotionele labiliteit

Eén review voldeed aan onze PICO voor emotionele labiliteit: Hackett (2010) evalueerde of medicamenteuze behandeling de frequentie van emotionele labiliteit verminderde bij mensen die een beroerte hadden doorgemaakt en die emotionele labiliteit ervaarden. De auteurs vonden geen studies die psychologische behandelingen onderzochten, maar includeerden wel zeven RCT’s en quasi-RCT’s over de medicamenteuze behandeling (Anderson, 1993; Brown, 1998; Burns, 1999; Choi-Kwon, 2006; Murray, 2005; Ohkawa, 1989; Robinson, 1993). Twee studies hadden een cross-over design en misten uitkomstdata van de eerste fase (pre-cross-over), zodat zij niet mee konden worden genomen als parallel RCT (Anderson, 1993; Ohkawa, 1989). Verschillende behandelingen werden gegeven met wisselende behandelduren en uitkomstmaten, daarom worden de studies apart besproken.

In de studie van Brown (1998) kregen 20 patiënten dagelijks 20 mg Fluoxetine of een placebo, tien dagen lang. Het effect op de frequentie van emotionele uitbarstigen (emotionalism outbursts) werd onderzocht.

Burns (1999) onderzocht de effecten van dagelijks 50 mg sertraline vergeleken met een placebo na acht weken op huilerigheid en labiliteit. De studiepopulatie omvatte 28 patiënten, één tot 156 maanden na een beroerte en met stemmingslabiliteit geobserveerd door de verwijzend arts.

In de studie van Choi-Kwon (2006) werd onderzocht of dagelijks 20 mg fluoxetine, drie maanden lang, huilerigheid verminderde in vergelijking met een placebo bij 92 patiënten.

In de studie van Murray (2005) kregen 44 deelnemers 50 mg sertraline (of 100 mg bij gebrek aan verbetering na vier weken) of een placebo, voor een periode van 26 weken. Huilerigheid en depressieve symptomen werden meegenomen (Montgomery-Asberg Depression Rating Scale, MADRS).

Robinson (1993) includeerde 29 deelnemers, waarvan de helft nortriptyline kreeg in een opbouwend schema (één week 20 mg, twee weken 50 mg, één week 70 mg en twee weken 100 mg). Na zes weken werd het effect bekeken op depressieve symptomen (Hamilton Depression Rating Scale, HDR-S).

Resultaten

Huilerigheid: De studie van Choi-Kwon (2006) liet zien dat in de groep die 20 mg fluoxetine per dag kreeg, meer deelnemers waren die verminderde huilerigheid (diminished tearfulness) ervaarden (OR=12,84; range 4,63 tot 35,59) (Choi-Kwon, 2006). Ook behandeling met sertraline lijkt huilerigheid te verminderen. In de studie van Murray (2005) ervaarden meer deelnemers in de sertralinegroep verminderde huilerigheid na 26 weken in vergelijking met de placebogroep (OR=4,74; range 1,22 tot 18,39) (Murray, 2005). Burns (1999) liet eenzelfde effect zien na acht weken behandeling met sertraline; meer deelnemers in de sertralinegroep ervaarden verminderde huilerigheid vergeleken met de placebogroep (OR=4,74; range 1,22 tot 18,39).

In het review van Hackett (2010) werden de effecten van bovengenoemde studies samengevoegd. Een OR van 9,35 (4,26 tot 20,54) laat zien dat behandeling met fluoxetine of sertraline een positief heeft op (de afname van) huilerigheid.

Depressieve klachten: Twee studies onderzochten de effecten medicamenteuze behandeling op depressie. Murray (2005) liet geen significant verschil zien op de Montgomery Asberg Depression Rating Scale (MADRS) tussen de sertralinegroep en de placebogroep aan het eind van de behandeling (st. mean difference=-0,18; range -0,77 tot 0,42; p=0,59). Ook de verschilscores tussen baseline en eindmeting verschilden niet significant tussen de twee groepen (Std. mean difference MADRS=0,26; 95% BI -0,34 tot 0,85; p=0,40).

Een andere studie liet zien dat patiënten die behandeld werden met nortripyline na zes weken een betere score hadden op de Hamilton Rating Scale for Depression (HDRS) vergeleken met de placebogroep (Std. mean difference=-1,53; 95% BI -2,39 tot 0,67; p<0,01). De verschilscores van baseline en eindmeting waren niet significant verschillend tussen de interventiegroepen (Std. mean difference HDRS=--0,43; 95% BI -1,18 tot 0,32; p=0.26) (Robinson, 1993).

De metingen van de twee studies werden samengevoegd in het review van Hackett (2010). Bij elkaar genomen werd er geen bewijs gevonden voor een effect van medicamenteus beleid met sertraline of nortipyline op depressieve klachten.

Overige uitkomstmaten: Na acht weken behandeling met 50 mg sertraline lieten meer deelnemers een verbetering zien op de labiliteitsscore (13 van 14 deelnemers) in vergelijking met de controlegroep (9 van de 14 deelnemers) (OR=7,22; range 0,72 tot 72,70). Klinische interviews (Clinical interview-based impression of change interviews) lieten dezelfde scores zien (Burns, 1999).

In de studie van Brown (1998) lieten in de interventiegroep zeven van de negen deelnemers 50% reductie in abnormaal gedrag zien en in de controlegroep nul van de tien deelnemers (OR=63,0; 95% BI 2,6 tot 1511,4).

Robinson (1993) liet zien dat de gemiddelde scores op de Pathological Laughter and Crying Scale (PLCS) aan het eind van de behandeling beter waren in de groep die nortriptyline gebruikten vergeleken met de placebogroep (Mean difference -8,40; 95% BI -11,56 tot 5,24) in het voordeel van de behandeling.

Hackett (2010) concludeerde in hun review dat antidepressiva de frequentie en ernst van huilerigheid verminderen bij patiënten die een beroerte hebben gehad en zijn gediagnostiseerd met emotionaliteit. Als kanttekening wordt gemaakt dat er nog veel onduidelijk is over dit onderwerp. Zo is de diagnose van emotionele labiliteit niet eenvoudig, en blijft het onduidelijk hoeveel tijd na de beroerte behandeling effect heeft.

Niet-medicamenteuze behandeling van angst

Er werd slechts één RCT gevonden die de niet-medicamenteuze behandeling van angst na een niet-aangeboren hersenaandoening evalueerde (Heish, 2011). Over de medicamenteuze behandeling werden geen artikelen gevonden.

Heish (2012) vergeleek de effecten van cognitieve gedragstherapie dat voorafgegaan was door ofwel motivational interviewing (MI), of non-directive counselling (NDC), met standaard zorg. Hiervoor werden 27 deelnemers geïncludeerd met een matig-ernstige hersenletsel (TBI) en een diagnose van tenminste een angststoornis. Deelnemers kregen de eerst drie weken motivational interviewing (MI), of non-directive counselling (NDC), en daarna negen weken cognitieve gedragstherapie. Angst werd gemeten na de motivational interviewing (MI), of non-directive counselling (NDC), direct na de cognitieve gedrags therapie en negen weken na cognitieve gedrags therapie door twee vragenlijsten: de Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS), en de Depression Anxiety Stress Scales (DASS).

Resultaten

Beide interventies lieten een vermindering van angstklachten zien. Op de HADS schaal was deze afname significant meer vergeleken met de standaard zorg. Op de DASS was het effect niet significant. Depressieve klachten werd ook door verschillende vragenlijsten gemeten. De HADS-depressieschaal en DASS-depressieschaal verschilden niet na 12 weken tussen motivational interviewing met cognitieve gedragstherapie en standaardzorg, en tussen non-directive counselling met cognitieve gedragstherapie en standaardzorg. De Depression Anxiety Stress Scales lieten wel een significant effect zien tussen non-directive counselling met cognitieve gedragstherapie en standaardzorg (β=-0,47, p=0.03).

Medicamenteuze behandeling van angst

Er werden geen studies geidentificeerd die medicamenteuze behandeling op angst onderzochten.

Bewijskracht van de literatuur

Wegens heterogeniteit van de geïncludeerde studies wat betreft type interventie, manier waarop de uitkomstmaat werd gemeten en follow-up duur, was het niet mogelijk om de studieresultaten te poolen.

De bewijskracht voor het medicamenteuze beleid bij NAH en depressie is met een niveau verlaagd gezien het geringe aantal patiënten (imprecisie).

De bewijskracht voor het niet-medicamenteuze beleid bij NAH en depressie is met een niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet en extrapoleerbaarheid (bias ten gevolge van indirectheid).

De bewijskracht voor het medicamenteuze beleid bij NAH en emotionele labiliteit/ pathologisch lachen/huilen is met een niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet; extrapoleerbaarheid (bias ten gevolge van indirectheid).

De bewijskracht voor het niet-medicamenteuze beleid bij NAH en emotionele labiliteit/ pathologisch lachen/huilen kan niet worden beoordeeld vanwege het ontbreken van studies.

De bewijskracht voor het medicamenteuze en niet-medicamenteuze beleid bij NAH en angststoornissen kan niet worden beoordeeld vanwege het lage aantal onderzochte patiënten.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende wetenschappelijke vraagstellingen:

1) Wat zijn de (on)gunstige effecten van (niet-)medicamenteuze behandeling versus een andere behandeling of nietsdoen op depressie/somberheid?

P patiënten met depressie/somberheid na niet-aangeboren hersenletsel;

I alle (medicamenteuze en niet-medicamenteuze) behandelingen, psycho-educatie, cognitieve therapie, neuroleptica, antipsychotica;

C andere niet-medicamenteuze behandeling, medicamenteuze behandeling, geen behandeling;

O ernst van stemmingsstoornissen, kwaliteit van leven, bijwerkingen.

2) Wat zijn de (on)gunstige effecten van (niet-)medicamenteuze behandeling versus een andere behandeling of nietsdoen op emotionele labiliteit, pathologisch lachen/huilen ?

P patiënten met emotionele labiliteit - pathologisch lachen/huilen (PTSS) - na niet-aangeboren hersenletsel;

I alle (medicamenteuze en niet-medicamenteuze) behandelingen, psycho-educatie, cognitieve therapie, neuroleptica, antipsychotica;

C andere niet-medicamenteuze behandeling, medicamenteuze behandeling, geen behandeling;

O ernst van stemmingsstoornissen, kwaliteit van leven, bijwerkingen.

3) Wat zijn de (on)gunstige effecten van (niet-)medicamenteuze behandeling versus een andere behandeling of nietsdoen op angst?

P patiënten met angst na niet-aangeboren hersenletsel;

I alle (medicamenteuze en niet-medicamenteuze) behandelingen, psycho-educatie, cognitieve therapie, neuroleptica, antipsychotica;

C andere niet-medicamenteuze behandeling, medicamenteuze behandeling, geen behandeling;

O ernst van stemmingsstoornissen, kwaliteit van leven, bijwerkingen.

Relevante uitkomstmaten

De werkgroep definieerde niet a priori de genoemde uitkomstmaten, maar hanteerde de in de studies gebruikte definities.

Zoeken en selecteren (Methode)

In de databases Medline (OVID) is op 7 december 2016 met relevante zoektermen gezocht naar systematische reviews over de behandeling van stemmingsstoornissen. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De literatuurzoekactie leverde 859 treffers op. Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: systematische reviews waarin de PICO is onderzocht en waarvoor tenminste in twee databases is gezocht, waarbij het studieselectieproces en data-extractie transparant en uitvoerig is beschreven zodat dit reproduceerbaar is.

Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 16 reviews voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 13 reviews geëxcludeerd (zie exclusie-tabel) en drie reviews geselecteerd (Adamson, 2015; Barker-Collo, 2013; Rooney, 2013). De reviews van Adamson (2015) en Barker-Collo (2013) hadden echter een beperkte kwaliteit van rapportage. Hierdoor is veel van de informatie uit de originele publicaties gehaald (Hoffmann, 2010; Sims, 2009; Ashman, 2009; Lee, 2005).

Barker-Collo (2013) includeerde 13 studies naar verschillende typen behandelingen van depressie na een traumatisch hersenletsel. Twee studies hadden een controlegroep met placebo en hadden de diagnose van depressie als inclusiecriterium. Deze primaire studies werken wij verder uit voor deze module (Ashman, 2009; Lee, 2005).

Adamson (2015) evalueerde de effecten van lichamelijke beweging op depressieve symptomen in volwassenen met een neurologische aandoening. De review beschreef resultaten uit 26 studies. Vijf studies includeerden personen met een beroerte of traumatische hersenbeschadiging, waarvan er twee waren waar klinische depressie een inclusiecriterium was (Hoffman, 2010; Sims, 2009). Deze primaire studies werken wij verder uit voor deze module. Uit de zoekactie naar systematische reviews zijn dus uiteindelijk één systematische review en vier primaire studies geselecteerd voor deze module.

Door de tegenvallende resultaten uit de zoekactie naar systematische reviews werd de zoekactie op 7 december 2016 uitgebreid door in de database Medline (OVID) op met relevante zoektermen te zoeken naar (gerandomiseerd) gecontroleerd onderzoek over de behandeling van stemmingsstoornissen. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De literatuurzoekactie leverde 3079 treffers op. Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: (gerandomiseerd) gecontroleerd onderzoek bij tenminste tien patiënten met stemmingsstoornissen ten gevolge van niet-aangeboren hersenletsel bij volwassenen waarin bepaalde behandeling is onderzocht ten opzichte van een andere behandeling of geen behandeling/placebobehandeling en waarin één van de gespecifieerde uitkomsten is onderzocht. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 31 klinische studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst werden vervolgens 23 artikelen geëxcludeerd (zie exclusietabel onder het tabblad Verantwoording), en acht studies, waaronder één systematische review, definitief geselecteerd (Alexopoulos, 2012; Ashman, 2014; Bedard, 2014; Cravello, 2009; Fann, 2015; Hackett, 2010; Heish, 2012; Mitchell, 2009) (NB: ondanks dat er gezocht is naar primair onderzoek is er ook een systematische review gevonden).

De twee zoekacties bij elkaar genomen, leverde in totaal twee reviews (Hackette, 2010; Rooney, 2013) en 11 RCT’s op (opgenomen in de literatuursamenvattingen voor de behandeling van depressie/somberheid, emotionele labiliteit en pathologisch lachen/huilen en angst. De belangrijkste studiekarakteristieken en resultaten zijn opgenomen in de evidence-tabellen. De beoordeling van individuele studieopzet (risk of bias) is opgenomen de Risk of bias tabellen.