Het is aannemelijk dat inspanningstherapie na afloop van de behandeling voor solide tumoren kanker gerelateerde vermoeidheid verbetert.
Niveau 2:  B Knols 2005 (2), Cramp 2008 (1)

Er zijn aanwijzingen dat aërobe inspanning (bijvoorbeeld lopen of fietsen) de aërobe capaciteit, vermoeidheidssymptomen en rolfunctioneren verbetert.
Niveau 3:  B Van Weert 2008 (3)

Er zijn aanwijzingen dat progressieve spierkracht training (progressive resistance training (PRE)) de spierkracht, kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren verbetert.
Niveau 3:  B Van Weert 2008 (3)

Er zijn aanwijzingen dat trainingsprogramma's van matige tot hoge intensiteit de spierkracht en aërobe capaciteit verbeteren. Het effect van de hoge intensiteit duurtraining is twijfelachtig ten aanzien van kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren.
Niveau 3:  B Van Weert 2008 (3)

Het is aannemelijk dat inspanningstherapie de gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven verbetert en dat het effect aanhoudt na het staken van de inspanningstherapie.
Niveau 2:  B Milne 2008a (4), De Backer 2008 (17)

Er zijn aanwijzingen dat cognitieve gedragstherapie bij overlevers van kanker, die een jaar na het afsluiten van de laatste behandeling nog ernstig vermoeid zijn, een gunstig effect heeft op de mate van kanker gerelateerde vermoeidheid en op de ervaren functionele beperkingen.
Niveau 3:  B Gielissen 2006 (14)

Toevoeging van cognitieve gedragstherapie aan fysieke training bij overlevers van kanker, met aanhoudende fysieke en psychische klachten, lijkt geen betere resultaten ten aanzien van uithoudingsvermogen of kwaliteit van leven te geven.
Niveau 2:  A2 May 2008 (15), May 2009  (16)

Verantwoording van de literatuur
Van de dertien in de evidencetabel opgenomen systematische reviews (zie evidencetabel) betreffende beweeg- interventieprogramma's bleken er zes in het bijzonder relevant. De overige reviews waren minder relevant of van lage kwaliteit. Deze laatste categorie kreeg in de evidencetabel het niveau C toebedeeld, om onderscheid aan te geven met de reviews die van voldoende kwaliteit waren, maar vanwege de ingesloten studies slechts een B kregen. Naast systematische reviews werden RCT's gepubliceerd in 2007 of later geïncludeerd (zie evidencetabel ).

Inspanningsinterventies
In het algemeen hadden alle systematische reviews te kampen met het feit dat het merendeel van de daarin geïncludeerde trials klein was (de meeste hadden slechts 12-60 patiënten), dat de kwaliteit van deze trials vrij laag was en dat de bestudeerde interventies bovendien sterk varieerden in vorm, intensiteit en timing (1). Knols et al. vonden in de grotere trials, bij patiënten na behandeling voor borstkanker, verbeteringen in talloze fysiologische parameters na inspanningstherapie. Daarin werden echter geen verbeteringen in klinisch relevante uitkomstmaten gerapporteerd. In trials bij patiënten met andere solide tumoren, die in het algemeen een grotere omvang kenden, werden wel verbeteringen in kanker gerelateerde vermoeidheid, angst, fysieke kracht en functioneel welbevinden gerapporteerd (2). Informatie over de effectgrootte werd niet gerapporteerd.

In een recent Cochrane review, rapporteerden Cramp et al. een standardized mean difference (SMD) van -0.37 (CI -0.55, -0.18) voor het effect van inspanningstherapie op kanker gerelateerde vermoeidheid bij patiënten na afloop van de antikankertherapie, ten voordele van de inspanningstherapie (1). Van Weert et al. concludeerden echter ten aanzien van de effectiviteit van inspanning op kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren, dat de gerapporteerde effectgroottes tegenstrijdig, respectievelijk klein zijn. Zij gingen verder in op het type interventie. De twee meest voorkomenden zijn aërobe inspanningstraining en progressieve spierkrachttraining (progressive resistance training (PRE)). Aërobe training lijkt gunstige effecten te hebben op de aërobe capaciteit, kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren. PRE (alleen of in combinatie met aërobe training) heeft mogelijk ook een gunstig effect op spierkracht, kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren. Wat betreft de intensiteit lijken vooral matig tot hoog intensieve trainingsprogramma's effectief in het verbeteren van de aërobe capaciteit en de spierkracht. Wat betreft kanker gerelateerde vermoeidheid en rolfunctioneren zijn de bevindingen echter niet consistent. Aërobe training (fietsen of lopen) lijkt effectief en geschikt te zijn voor verbetering van aërobe capaciteit, vermoeidheidssymptomen en rolfunctioneren (3).

Ook recente RCT's lieten wisselende resultaten zien. In een trial met patiënten met stadium I-II borstkanker, werd ‘immediate excercise' vergeleken met ‘delayed excercise'; Milne et al. rapporteerden dat de kwaliteit van leven toenam in de periode van 12 weken dat inspanningstherapie (aërobe + resistance training) werd gegeven, en in beperkte mate ook nog daarna (4). In een goed ontworpen studie onder 108 vrouwen met lokaal beperkte borstkanker werd inspanningstherapie of een inspanningsplacebo vergeleken met usual care. Er werd na 8 weken een verschil van bijna 10 punten gevonden op de FACT-G (Functional Assessment of Cancer Therapy) in het voordeel van de inspanningstherapie, maar niet bij de inspanningsplacebo. Na 24 weken werd echter geen effect meer gevonden, uitgezonderd een verbetering van depressieklachten (5). In een andere studie bij inactieve patiënten met borstkanker, werd na 6 maanden geen verbetering in de kwaliteit van leven gevonden na een gesuperviseerd trainingsprogramma. Echter, bij een subset van patiënten met een laag uitgangsniveau in kwaliteit van leven, werd op enkele items van de FACT-B wel een verbetering gevonden (6). Hoewel in een Nederlandse quasi-experimentele studie kwaliteit van leven ook na 1 jaar nog was verbeterd met hoge intensiteit training, werd geen verschil in kwaliteit van leven gevonden, tussen controlegroep en interventiegroep, bij patiënten met kanker die curatieve behandeling met chemotherapie hadden ondergaan. Wel verbeterden de spierkracht en de hartlongfunctie ten gunste van de interventiegroep (7).

Psychologische interventies
Bij het zoeken naar evidentie is ervan uitgegaan, dat bewegen en/of fysieke training onderdeel uit dienen te maken van de interventiestudie om te kunnen spreken van oncologische revalidatie. Dit heeft als gevolg, dat wetenschappelijk onderzochte interventies binnen de oncologische zorg, met alleen een psychologische component, geen onderwerp van het zoekproces zijn geweest. Tijdens het zoekproces zijn desondanks een zestal studies die uitsluitend betrekking hebben op psychologische interventies aangetroffen. Deze studies zijn wel beoordeeld en vermeld in de evidencetabel (zie evidencetabel), maar niet meegenomen in de beschrijving en de conclusies (8)  (9)  (10)  (11)  (12)  (13).
Cognitieve gedragstherapie is een interventie gebaseerd op psychologische methodieken. De in de richtlijn beschreven vorm van cognitieve gedragstherapie bevat tevens een behandelmodule die zich richt op lichamelijke activiteit en fysieke inspanning.

Cognitieve gedragstherapie één jaar na het afsluiten van de laatste behandeling
Er is een Nederlandse trial naar het effect van cognitieve gedragstherapie (CBT) bij ernstig vermoeide, in principe curatief behandelde, patiënten met kanker uitgevoerd. Het gaat om een behandeling, die steeds pas een jaar ná het afsluiten van de laatste chirurgische en/of chemotherapeutische en/of radiotherapeutische behandeling wordt gestart. De gemiddelde behandelduur binnen deze therapievorm bedraagt 12 sessies, waarbij de behandeling gericht is op graduele opbouw van fysieke activiteit en op factoren die de kanker gerelateerde vermoeidheid in standhouden zoals: verwerkingsproblemen, angst voor een recidief, disfunctionele cognities, onregelmatig slaap-waakritme, over- en onderactiviteit en irreële verwachtingen van de omgeving.

In deze open label trial werd het effect van cognitieve gedragstherapie vergeleken met het effect op patiënten, die op een wachtlijst werden geplaatst. Er bleken significante verschillen in kanker gerelateerde vermoeidheid en functionele beperkingen na 6 maanden waarneembaar. Bovendien werd bij meer patiënten in de CBT groep een klinisch significante verbetering geconstateerd in kanker gerelateerde vermoeidheid (54% vs. 4%) en in functionele beperkingen (50% vs. 18%) dan bij patiënten in de controlegroep (14).

Cognitieve gedragstherapie gecombineerd met fysieke revalidatie 3 maanden na het afsluiten van de laatste behandeling
In een andere Nederlandse multicenter trial werd het effect van fysieke revalidatie vergeleken met een combinatie van fysieke revalidatie en CBT bij patiënten wier laatste antikanker-behandeling minstens 3 maanden geleden was en die naast fysieke ook psychische en andere klachten hadden. Er werden geen verschillen in effect waargenomen op het uithoudingsvermogen of kwaliteit van leven (15)  (16).