Er is een toenemende vraag van vrouwen met overgangsklachten naar informatie over het effect van niet-hormonale behandelingen, zodat in de spreekkamer er een weloverwogen keuze gemaakt kan worden door de vrouw in samenspraak met de arts (shared decision). In de NICE guideline is gekeken naar kruiden en alternatieven (NICE, hoofdstuk 8), maar nergens wordt aandacht besteed aan voeding of leefstijl. Daarom heeft de werkgroep ervoor gekozen om daar een uitgebreide literatuursearch naar te doen. Aangezien dit heel veel artikelen (6.475) opleverde heeft de werkgroep besloten dit onder te verdelen in drie aparte PICO’s om hetgeen overzichtelijker te maken.

Kruiden zijn buiten beschouwing gelaten omdat er een hele goede Systematic Review en Meta- analyse is geschreven in JAMA: Use of plant-based therapies and menopausal symptoms, Oscar Franco et al JAMA. 2016;315(23):2554-2563. doi:10.1001/jama.2016.8012. In de review werd gevonden dat fyto-oestrogenen een lichte verbetering geven van de frequentie van opvliegers en een licht gunstig effect hebben op vaginale droogheid. Er werd geen verbetering van fyto- oestrogenen op nachtelijke transpiratie gevonden. Chinese kruiden en andere plantaardige producten gaven geen verbetering van klachten. De sterkte van de bewijskracht was laag, mede door een suboptimale kwaliteit en heterogene aard van de studies.

Verder is acupunctuur een niet-hormonale behandeling waar door vrouwen regelmatig naar gevraagd wordt Acupunctuur bleek een aantal goede RCT’s op te leveren en aangezien deze gepubliceerd zijn na de uitkomst van de NICE guideline zijn deze apart bekeken bij wijze van update van de NICE guideline.

Conclusies zoekvraag 1

Conclusies zoekvraag 2

Conclusies zoekvraag 3

Vrouwen zonder borstkanker in de anamnese

Vrouwen met borstkanker in de anamnese

PICO 1 Leefstijl interventies

Beschrijving studies

Er is één studie gevonden die deze PICO beantwoordt, namelijk Anderson, 2015. Deze studie is uitgevoerd bij vrouwen met borstkanker. Er zijn geen studies gevonden over leefstijl interventies bij vrouwen zonder borstkanker.

Anderson, 2015, beschreef een RCT waarbij de effectiviteit van een leefstijl programma (“Pink Women Wellness Program”) op menopauzale symptomen en kwaliteit van leven werd onderzocht bij vrouwen met borstkanker. De leefstijlinterventie bestond uit een 12 weken durend stappenplan waarin vrouwen onder leiding van een zorgprofessional gestimuleerd werden om blijvende gunstige veranderingen in hun leefstijl aan te brengen, waaronder lichaamsbeweging en voedingspatroon. Vrouwen in de leeftijd van 45 tot 60 jaar gediagnosticeerd met borstkanker en met één of meerdere milde of ernstige menopauzale symptomen, vastgesteld door de Green Climatric Scale, werden geïncludeerd in de studie. Ook vrouwen die tamoxifen en endocriene-behandelingen gebruikten werden geïncludeerd. Exclusiecriteria staan vermeld in de evidencetabel. Vijfenvijftig vrouwen voldeden aan de inclusiecriteria en werden gerandomiseerd in twee groepen: interventiegroep (n=26) en de controlegroep (n=25). De interventiegroep bestond uit het volgen van het leefstijl programma en de controlegroep werd behandeld met de standaardzorg en ontving daarnaast informatie over borstkanker en de vroege menopauze.

De follow-up duur was 12 weken, waarbij vrouwen in de interventiegroep werden gecontacteerd op baseline, 6 en 12 weken en de controlegroep alleen op 12 weken. De vrouwen vulden bij aanvang en aan het einde van de studie een vragenlijst in met sociaal demografische, zelf gerapporteerde menopauze en biofysische items. De primaire uitkomstmaat was menopauzale symptomen gemeten aan de hand van de Green Climatric Scale. Deze scale is ingedeeld in vier domeinen, namelijk vasomotore symptomen, somatische symptomen, psychosociale symptomen (angst en depressie) en seksueel functioneren. De secundaire uitkomstmaat was kwaliteit van leven, gemeten aan de hand van de SF-36 en de Functional Assessment of Cancer – Therapy - Breast (FACT-B) vragenlijst. Loss to follow-up was 7% in de interventiegroep en 8% in de controlegroep.

Resultaten

1. Aantal opvliegers

Anderson, 2015, rapporteerde geen resultaten over het aantal opvliegers.

2. Ernst van de opvliegers

Anderson, 2015, rapporteerde geen resultaten over de ernst van de opvliegers.

3. Verminderen van nachtzweten

Anderson, 2015, liet significante reductie zien van menopauzale symptomen bij vrouwen in de interventiegroep, namelijk in somatische symptomen (d=0,52), vasomotore symptomen (d=0,55), seksueel functioneren (d=0,65) en algemene menopauzale symptomen (d=0,54) in vergelijking met de controlegroep (d=0,03, d=0,24, d=0,18 en d=0,05, respectievelijk).

4. Kwaliteit van leven

Anderson, 2015, rapporteerde dat de in de interventiegroep de domeinen fysiek welzijn (d=0,54), functioneel welzijn (d=0,50) en de algemene kwaliteit van leven (d=0,48) uit de FACT-B vragenlijst verbetering liet zien ten opzichte van de controlegroep (d=0,22, d=0,11 en d=0,05 respectievelijk).

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaat verminderen van nachtzweten is met twee niveaus verlaagd naar laag, gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (niet-geblindeerde deelnemers en onderzoekers, risk of bias) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat kwaliteit van leven is met twee niveaus verlaagd naar laag, gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (niet-geblindeerde deelnemers en onderzoekers, risk of bias) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).

PICO 2 Fysieke activiteit Samenvatting literatuur Beschrijving studies - algemeen

Er zijn vijf studies gevonden die de PICO beantwoorden. Hiervan beschreven twee studies de uitkomstmaat (ernst en aantal) opvliegers en drie studies de uitkomstmaat kwaliteit van leven. Eén studie bevatte vrouwen met borstkanker behandeling gerelateerde postmenopauze.

Dabrowska, 2016, beschreef een RCT over de effectiviteit van een bewegingsprogramma op de kwaliteit van leven bij vrouwen in de menopauzale leeftijd. Vrouwen in de leeftijd van 40 – 65 jaar met een gebrek aan lichaamsbeweging, gebrek aan contra-indicaties bij het beoefenen van lichaamsbeweging en informed consent werden geïncludeerd.

Tachtig fysiek inactieve vrouwen werden random ingedeeld in een interventiegroep (n=40) of een controlegroep (n=40). De interventie bestond uit driewekelijkse trainingssessies van 60 minuten met diverse oefeningen zoals warming-up, uitrekken, wandelen, krachtoefeningen en cooling down. De controlegroep werd gevraagd om hen gebruikelijke niveau van fysieke activiteit te behouden. Follow-up van de studie was 12 weken. De SF-36 vragenlijst werd uitgevraagd bij beide groepen bij aanvang en aan het einde van de studie om de uitkomstmaat kwaliteit van leven te meten.

Daley, 2014, is een Cochrane review over de effectiviteit van diverse bewegingsinterventies op vasomotore symptomen bij symptomatische peri- en postmenopauzale vrouwen. De review heeft op RCT’s gezocht tot maart 2014. In deze review zijn studies opgenomen waarbij elk type van beweging werd vergeleken met een controle/geen behandeling of andere behandelingen als behandeling van vasomotore symptomen. Studies met vrouwen die een chirurgische of spontane menopauze hadden, in de peri- of postmenopauzale periode, en vasomotore symptomen ervaarden werden geïncludeerd. Perimenopauzale vrouwen waren gedefinieerd als vrouwen met spontane menopauze die voor langer dan 12 maanden irregulair menstruatie ervaarden; postmenopauzale vrouwen waren gedefinieerd als vrouwen met chirurgische of spontane menopauze en amenorroe voor een periode langer dan 12 maanden. Vrouwen die vasomotore symptomen ervaarden veroorzaakt door borstkanker en vrouwen die werden behandeld met hormoontherapie werden niet meegenomen in de review. Beweging was gedefinieerd als gestructureerde beweging en/of fysieke activiteit behaald door actief leven. De primaire uitkomstmaat van de review was effectiviteit omschreven als de frequentie en intensiteit van vasomotore symptomen. Vasomotore symptomen waren opvliegers en/of nachtzweten.

Gezien de PICO werd alleen de vergelijking tussen beweging en inactieve controle meegenomen, waardoor drie studies in aanmerking kwamen (Elavsky, 2007; Luoto 2012; Sternfeld 2014). De studie van Elavsky 2007 betrof een vergelijking tussen wandelen en geen actieve controle. Hierbij werden de vasomotore symptomen gemeten aan de hand van de Green Climatric Scale. De studie van Luoto 2012 vergeleek aerobics en geen actieve controle, waarbij beide groepen tevens een cursus over algemene gezondheid en fysieke activiteit volgden. De vasomotore symptomen werden gemeten aan de hand van de ‘Women Health Questionnaire’. Opvliegers en nachtzweten werden bijgehouden aan de hand van een dagboek. Sternfeld, 2014, rapporteerde een vergelijking tussen cardiovasculaire fitness en controle (standaardbeweging). De frequentie van vasomotore symptomen werd in deze studie gemeten aan de hand van dagelijkse dagboeken.

Daley, 2014, beschreef een RCT over de effectiviteit van diverse bewegingsinterventies op opvliegers en nachtzweten bij peri- en postmenopauzale vrouwen. Vrouwen in de leeftijd 48-57 jaar waren geschikt voor de studie indien ze ≥5 opvliegers/nachtzweten per dag ervaarden en inactief waren. Er werden 261 vrouwen geïncludeerd in de studie. Vrouwen die orale of injecteerbare hormonale middelen, tamoxifen, tibolon en reloxifene gedurende drie maanden voor aanvang van de studie gebruikten, werden niet meegenomen.

De vrouwen werden gerandomiseerd in één van de drie groepen: beweging – DVD (n=87) met als doel gemiddelde bewegingsactiviteit, beweging – sociale support (n=87) met als doel gemiddelde bewegingsactiviteit en een controlegroep (n=87). Gemiddelde bewegingsactiviteit was gedefinieerd indien de deelnemers een verhoogde ademhaling, verhoogde hartslag en stijging in lichaamstemperatuur ondervonden gedurende de interventie drie tot vijf dagen per week. Follow-up duur was 6 maanden. 83,4 % (N=219/261) van de vrouwen voltooide de studie op zes maanden en 85,1 % (n=222/261) na 12 maanden. De primaire uitkomstmaat was de frequentie opvliegers/nachtzweten gemeten aan de hand van ‘hot flushes rating scale’ na zes maanden.

Reed, 2014, beschreef een RCT om de effectiviteit van drie niet-hormonale interventies op menopauzale gerelateerde kwaliteit van leven te onderzoeken bij peri- en postmenopauzale vrouwen met vasomotore symptomen. Vrouwen werden ingedeeld bij 1) wekelijkse yoga van 90 minuten (n=107), 2) individu gebaseerde aerobics drie keer per week (n=106) of 3) gebruikelijke activiteit (n=142) en zij ontvingen daarnaast ingedeeld in omega (n=177) of placebo(n=178). De primaire uitkomstmaat waren de domeinen (vasomotore symptomen, fysiek, psychosociaal en seksueel functioneren) van de ‘Menopausal Qaulity of Life’ vragenlijst. Follow-up duur was 12 weken. Alleen de effecten van interventie twee en drie zullen worden beschreven ter beantwoording van de uitgangsvraag.

Vrouwen met borstkanker in de voorgeschiedenis

Duijts 2012, beschreef een multigecentreerde RCT om het effect van cognitieve gedragstherapie, fysieke activiteit en een combinatie hiervan te onderzoeken bij vrouwen met borstkankerbehandeling gerelateerde postmenopauze. De beschrijving zal zich alleen richten op het effect van fysieke activiteit ter beantwoording van de uitgangsvraag.

Inclusiecriteria waren: vrouwen met primaire borstkanker, jonger dan 50 jaar en premenopauzaal op moment van diagnose, behandeld met chemotherapie of hormoontherapie, ziektevrij bij aanvang van de studie en ervaring van ten minste minimumniveau van menopauzale symptomen. De deelnemers werden gerandomiseerd in één van de vier groepen (cognitieve gedragstherapie, fysieke activiteit, combinatie cognitieve gedragstherapie/fysieke activiteit en controle). 104 vrouwen werden gerandomiseerd in de fysieke activiteitgroep, waarvan 87 vrouwen de follow-up voltooiden na 12 weken en 79 vrouwen na 6 maanden. De fysieke activiteit bestond uit een programma gedurende 12 weken met beweging op maat (zwemmen, hardlopen, fietsen) voor 2,5 tot 3 uur per week. Primaire uitkomstmaten waren de endocriene symptomen, het aantal opvliegers en het nachtzweten, gemeten aan de hand van ‘hot flushing rating scale’.

Resultaten

1. Aantal opvliegers

Dabrowska, 2016, rapporteerde geen data over het aantal opvliegers als uitkomstmaat.

Daley, 2014, rapporteerde geen data over aantal opvliegers als uitkomstmaat.

Daley 2014, rapporteerde dat geen van de bewegingsinterventies effect had op het aantal opvliegers per week in vergelijking met de controlegroep na 6 maanden follow-up (beweging- DVD versus controle: mean difference = - 8,9; 95 % BI – 20,0 – 2,2 en beweging- sociale support versus controle mean difference = -5,2; 95 % BI -16,7 – 6,3 respectievelijk).

Reed, 2014, rapporteerde dat beweging geen verbetering liet zien op de vasomotore symptomen vergeleken met de controlegroep (mean difference=0 (95 % BI -0,4 – 0,5)

2. Ernst van de opvliegers

Dabrowska, 2016, rapporteerde geen data over de ernst van de opvliegers als uitkomstmaat.

Daley, 2014, rapporteerde geen data over de ernst van de opvliegers als uitkomstmaat.

Daley, 2014, rapporteerde geen data over de ernst van de opvliegers als uitkomstmaat.

3. Verminderen van nachtzweten

Daley, 2014, includeerde drie studies waarin de vergelijking tussen diverse soorten bewegingsinterventies (wandelen, aerobics, cardiovasculaire fitness) werd vergeleken met geen interventie. Er werd geen significant verschil gerapporteerd op vasomotore symptomen tussen beweging en controle wanneer de studies werden gepoold (SDM = – 0,10; 95% BI -0,33 – 0,13, 454 deelnemers, I2 = 30%) (Elavsky, 2007; Luoto, 2012; Sternfeld, 2014).

Figuur 1. Effect van beweging op verandering in nachtzweten.

Daley 2014, beschreef dat beide bewegingsinterventies geen effect hadden op het verminderen van nachtzweten in vergelijking met de controlegroep (bewegings-dvd versus controle: -0,8 (95

% BI -5,0 – 3,4) en beweging-sociale support versus controle: -2,2 (95 % BI -6,4 – 2,1) respectievelijk).

4. Kwaliteit van leven

Dabrowska, 2016, rapporteerde dat kwaliteit van leven een positief niet-significante verandering liet zien in de interventiegroep vergeleken met de controlegroep. De domeinen vitaliteit en mentale gezondheid waren significant beter in de interventiegroep dan in de controlegroep (mean difference=-0,71; p=0,0046 en mean difference=0,49, p=0,0052 respectievelijk).

Daley, 2014, rapporteerde geen data over kwaliteit van leven als uitkomstmaat.

Daley, 2014, beschreef dat de beweging-sociale support interventie resulteerde in significant minder slaapproblemen na 6 en 12 maanden vergeleken met de controlegroep, dat indirect effect kan hebben op kwaliteit van leven (mean difference= -0,11 (95 % BI -2,0 – 0,02).

Reed, 2014 rapporteerde dat beweging het fysieke domein van de “Menopausal Quality of Life’

vragenlijst verbeterde in vergelijking met de controlegroep (-0,2; 95 % BI -0,5 – 0, p=0,02).

Vrouwen met borstkanker in de voorgeschiedenis Resultaten

1. Aantal opvliegers

Duijts, 2012, rapporteerde dat fysieke activiteit geen significante daling liet zien in vergelijking met de controlegroep op het aantal opvliegers.

2. Ernst van de opvliegers

Duijts, 2012, rapporteerde geen data over ernst van de opvliegers als uitkomstmaat.

3. Verminderen van nachtzweten

Duijts, 2012, rapporteerde geen data over het verminderen van nachtzweten als uitkomstmaat.

4. Kwaliteit van leven

Duijts, 2012, rapporteerde geen data over kwaliteit van leven als uitkomstmaat.

Bewijskracht van de literatuur

Er kon geen meta-analyse worden uitgevoerd gezien de verschillend gebruikte instrumenten en subjectiviteit van de definities van de uitkomstmaten.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat het aantal en de ernst van de opvliegers is beoordeeld met laag, gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (niet-geblindeerde deelnemers en onderzoekers, risk of bias) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat het verminderen van nachtzweten is beoordeeld met zeer laag, gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (niet-geblindeerde deelnemers en onderzoekers, risk of bias) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).

De bewijskracht voor de uitkomstmaat kwaliteit van leven is beoordeeld met zeer laag, gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (niet-geblindeerde deelnemers en onderzoekers, risk of bias) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).

PICO 3 - acupunctuur

Samenvatting literatuur

Beschrijving studies – algemeen

Er is één systematische review gevonden, die de PICO beantwoordt.

Dodin, 2013, is een Cochrane review waarin de effectiviteit van acupunctuur bij perimenopauzale, menopauzale en postmenopauzale vrouwen werd onderzocht. De search is uitgevoerd in januari 2013. In deze review zijn alleen RCT’s opgenomen waarin een vergelijking is gemaakt tussen acupunctuur (traditioneel Chinees, electroacupunctuur, acupressure, laser acupunctuur, ooracupunctuur, moxibustie en acupunctuur op de hoofdhuid) en een wachtlijstcontrolegroep, placebo acupunctuur (naald die die huid niet penetreert, maar wel gebruikmakend van de zelfde acupunctuurpunten), sham acupunctuur (naald die de huid penetreert, maar niet op een acupunctuurpunt), hormoonbehandeling of een andere actieve behandeling.

Gezien onze PICO worden slechts vier van de 16 in de review geïncludeerde studies hier in deze literatuursamenvatting opgenomen. In deze vier studies werd een vergelijking gemaakt tussen traditionele Chinese acupunctuur en geen of uitgestelde behandeling (wachtlijst controlegroep; Bokmand, 2013, Borud, 2009, Kim, 2010, Painovich, 2012). In de RCT van Bokmand, 2013, participeerden alleen vrouwen die waren behandeld voor borstkanker. In het tweede gedeelte van deze literatuursamenvatting wordt deze studie verder beschreven en de resultaten gepresenteerd.

Vrouwen zonder borstkanker in de anamnese Beschrijving studies

Drie van de studies geïncludeerd in Dodin, 2013, bestudeerde het effect van traditionele acupunctuur versus geen behandeling, uitgestelde of placebobehandeling in vrouwen zonder borstkanker in de anamnese (Borus, 2009, Kim, 2010, Painovich, 2012). Aan deze drie studies namen in totaal 463 vrouwen deel, de grootte van de studiepopulaties varieerde tussen de 21 (Painovich, 2012) en 267 vrouwen (Borud, 2009). Er waren redelijk grote verschillen tussen de studies wat betreft de behandelperiode (vier weken bij Kim, 2010 en drie maanden bij Painovich, 2012) en het aantal voorgeschreven sessies (6 bij Borud, 2009 en 36 bij Painovich, 2012). De controleconditie bestond uit zelfzorgadvies (ook gegeven aan de interventiegroep; Borud, 2009), standaard zorg (Kim, 2010) of een geen behandeling (wachtlijstcontrolegroep; Painovich, 2012). De resultaten van de geïncludeerde studies zijn opgenomen in de meta-analyses (Borud, 2009, Kim, 2010 en Painovich, 2012). Het gestandaardiseerde gemiddelde verschil werd bepaald wanneer de uitkomstmaat overeenkomt, maar niet op eenzelfde schaal is bepaald.

Het risico op bias kon niet ingeschat worden voor de blindering van de toewijzing van interventie in twee van de drie studies (allocation concealment; Kim, 2010, Painovich 2012). De deelnemers aan de studies waren over het algemeen niet geblindeerd.

Resultaten

1. Aantal opvliegers

Drie studies geïncludeerd in Dodin, 2013, hebben het effect van acupunctuur ten opzichte van geen of een uitgestelde behandeling op het aantal opvliegers onderzocht bij vrouwen zonder borstkanker in de anamnese (Borud, 2009, Kim, 2010, Painovich, 2012). De frequentie van de opvliegers was meer afgenomen bij de groep vrouwen die behandeld waren met traditionele acupunctuur (gestandaardiseerd gemiddeld verschil: -0,50, 95%BI: -0,69 tot -0,31, n=463 vrouwen, I2=0, figuur 1).

Figuur 2. Effect van acupunctuur op de verandering in het aantal opvliegers.

2. De ernst van de opvliegers

De drie studies geïncludeerd in Dodin, 2013 hebben het effect van acupunctuur op de (verandering in) ernst van de opvliegers vergeleken met het effect van geen of een uitgestelde behandeling. Traditionele acupunctuur zorgde voor een significante afname van de ernst van de klachten (gestandaardiseerde gemiddeld verschil: -0.54, 95%BI: -0.73 tot -0.35).

Figuur 3. Effect van acupunctuur op de verandering in ernst van de opvliegers

3. Verminderen van nachtzweten

Dodin, 2013 heeft geen data over het verminderen van nachtzweten gerapporteerd.

4. Kwaliteit van leven

De drie studies geïncludeerd in Dodin, 2013, hebben het effect van acupunctuur op de kwaliteit van leven onderzocht (Borud, 2009, Kim, 2010, Painovich, 2012 en Park, 2009). Traditionele acupunctuur verbeterde de kwaliteit van leven meer dan geen behandeling (gestandaardiseerd gemiddeld verschil: -0,93, 95%BI=-1,20 tot -0,67, n=463 vrouwen, I2=32%, figuur 2).

Figuur 4. Effect van acupunctuur op de kwaliteit van leven.

Bewijskracht van de literatuur

Traditionele acupunctuur versus geen behandeling, uitgestelde behandeling of een placebobehandeling

De bewijskracht voor de uitkomstmaat vermindering van nachtzweten kan niet worden gegradeerd in verband met het ontbreken van de data.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat aantal opvliegers is met twee niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de onderzoeksopzet (geen blindering, ontbrekende informatie over de methode van blindering van de toewijzing van interventie in twee studies, risk of bias, -2). Het uiteindelijk niveau is laag.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat ernst van de opvliegers is met twee niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de onderzoeksopzet (geen blindering, ontbrekende informatie over de methode van blindering van de toewijzing van interventie in twee studies, risk of bias, -2). Het uiteindelijk niveau is laag.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat kwaliteit van leven is met twee niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de onderzoeksopzet (geen blindering, ontbrekende informatie over de methode van blindering van de toewijzing van interventie in twee studies, risk of bias, -2). Het uiteindelijk niveau is laag.

Vrouwen met borstkanker in de anamnese

Beschrijving studies

In één van de studies geïncludeerd door Dodin, 2013, is een vergelijking gemaakt tussen acupunctuur en geen behandeling bij vrouwen met borstkanker in de anamnese (Bokmand, 2013). In totaal participeerde 94 vrouwen in deze studie; 31 vrouwen participeerde in vijf acupunctuursessies (interventiegroep) en 34 vrouwen kregen geen acupunctuur aangeboden (controlegroep). De overige patiënten waren geloot naar sham acupunctuur, maar gezien de PICO wordt deze groep hier buiten beschouwing gelaten. Een aantal vrouwen heeft tijdens de studie deelgenomen aan andere behandelingen. De randomisatiemethode en methode van blindering van de toewijzing van interventie (allocation concealment) zijn onduidelijk.

Resultaten

1. Aantal opvliegers

Eén van de studies geïncludeerd in Dodin, 2013, heeft een vergelijking gemaakt tussen acupunctuur en geen behandeling (Bokmand, 2013). Er zijn geen data over het aantal opvliegers gerapporteerd.

2. Ernst van de opvliegers

Eén van de studies geïncludeerd in Dodin, 2013, heeft het verschil in de eindscore voor de ernst van opvliegers van beide groepen (acupunctuur versus geen behandeling) bepaald. Acupunctuur bleek de ernst van opvliegers verder te doen afnemen dan geen behandeling (gemiddelde (SD) acupunctuur: 4 (2,2); gemiddelde (SD) geen behandeling: 6,9 (2,29); gestandaardiseerd

gemiddeld verschil: -1,27, 95%BI: -1.81 tot -0.74), berekende gemiddeld verschil: -2,9, 95%BI: -

3,97 tot -1.83).

3. Verminderen van nachtzweten

Eén van de studies geïncludeerd in Dodin, 2013, heeft een vergelijking gemaakt tussen acupunctuur en geen behandeling (Bokmand, 2013). Er zijn geen data over het verminderen van nachtzweten gerapporteerd.

4. Kwaliteit van leven

Eén van de studies geïncludeerd in Dodin, 2013, heeft een vergelijking gemaakt tussen acupunctuur en geen behandeling (Bokmand, 2013). Er zijn geen data over kwaliteit van leven gerapporteerd.

Bewijskracht van de literatuur

De bewijskracht voor de uitkomstmaten het aantal opvliegers, de vermindering van nachtzweten en de kwaliteit van leven kan niet worden gegradeerd in verband met het ontbreken van de data.

De bewijskracht voor de uitkomstmaat ernst van de opvliegers is met drie niveaus verlaagd gezien de beperkingen in de onderzoeksopzet (onduidelijkheid over de randomiseren, geen blindering, en de mogelijke bias doordat vrouwen ook andere behandelingen hebben ontvangen, -2); en het geringe aantal patiënten dat deelgenomen heeft aan de studie (imprecisie, -1). Het uiteindelijke niveau is zeer laag.

Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende zoekvraag (vragen):

PICO 1

P Patiënten met overgangsklachten die GEEN hormonen mogen of willen I Leefstijl interventies

C Geen behandeling/placebo

O Effectiviteit: aantal opvliegers, vermindering van nachtzweten, kwaliteit van leven

PICO 2

P Patiënten met overgangsklachten die GEEN hormonen mogen of willen I Physical activity

C Geen behandeling/placebo

O Effectiviteit: aantal opvliegers, vermindering van nachtzweten, kwaliteit van leven

PICO 3

P Patiënten met overgangsklachten die GEEN hormonen mogen of willen I Acupunctuur

C Geen behandeling/placebo

O Effectiviteit: aantal opvliegers, vermindering van nachtzweten, kwaliteit van leven

Relevante uitkomstmaten

De werkgroep achtte aantal en ernst opvliegers (bijvoorbeeld ervaren last is mild, matig, ernstig), vermindering van nachtzweten en kwaliteit van leven voor de besluitvorming kritieke uitkomstmaten. De manier waarop deze uitkomstmaten gemeten worden zijn zeer divers. Denk hierbij aan dagboekjes waarin vrouwen bijhouden hoe vaak ze opvliegers hebben, of hoe de ernst van de opvliegers is, maar ook aan gevalideerde vragenlijsten zoals de Greene Climacteric Scale. Wat alle meetmethoden met elkaar gemeen hebben is dat ze uitgaan van de beleving van vrouwen; het zijn dus subjectieve meetinstrumenten. De veelheid aan verschillende subjectieve meetinstrumenten die voor dit type onderzoek gebruikt worden heeft de werkgroep ertoe doen besluiten vooraf geen definitie voor klinisch relevant verschil aan te merken.

Zoeken en selecteren (Methode)

In de databases Medline, Embase en Cochrane is met relevante zoektermen gezocht naar studies waarbij peri- en postmenopauzale vrouwen werden behandeld met non-hormonale therapieën. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De eerste literatuurzoekactie leverde 593 treffers op. Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: systematische reviews, RCT en cohortstudies waarbij peri- en postmenopauzale vrouwen met vasomotore symptomen en die niet in aanmerking kwamen voor HST werden behandeld met non-hormonale therapieën (leefstijl, fysieke activiteit en acupunctuur).

Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 22 studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, werden vervolgens 15 studies geëxcludeerd (zie exclusietabel onder het tabblad Verantwoording) en zeven studies definitief geselecteerd.

Zeven onderzoeken zijn opgenomen in de literatuuranalyse. De belangrijkste studiekarakteristieken en resultaten zijn opgenomen in de evidencetabellen. De beoordeling van de individuele studieopzet (risk of bias) is opgenomen in de risk of bias-tabellen.