MLD bij lymfoedeem

Beoordeeld: 01-05-2014

Uitgangsvraag

Wat is de effectiviteit van manuele lymfdrainage en drainage met electrofysische modaliteiten bij lymfoedeem en hoe en wanneer wordt dit toegepast?

Aanbeveling

Bij gediagnosticeerd lymfoedeem (>10 % verschil) wordt als eerste lijn behandeling in de praktijk een combinatie voorgeschreven bestaande uit: compressietherapie, verbeteren van mobiliteit (evt. inclusief d.m.v. tissue release technieken), gewicht behoud / -reductie, oefentherapie gericht op verbetering activiteitenniveau, zelfmanagement en huidzorg.

Bij obstructieve lymfafvloedstoornissen (zoals bijv. lymfoedeem na oncologische ingrepen, midline regio’s en thorax) kan overwogen worden MLD toe te passen gedurende de initiële behandelfase.

Bij chronisch veneuze insufficiëntie, ulcus cruris, flebo-lymfoedeem en andere vormen van dynamische lymf-insufficiëntie bestaat er geen indicatie voor MLD; ook niet kortdurend.

Het preventief toepassen van MLD bij patiënten met risico op lymfoedeem is niet zinvol en derhalve ongewenst.

Het toepassen van electrofysische lymfstimulatie bevindt zich nog vooral in een experimentele fase en heeft op dit moment geen plaats in de reguliere zorg voor lymfoedeem.

Overwegingen

Op dit moment wordt de indicatie voor MLD (te) ruim gesteld zonder dat er aantoonbaar onderscheid wordt gemaakt in welke fase van de behandeling een patiënt is: de initiële behandelfase, overgangsfase of de onderhoudsfase. Aanwijzingen dat voortzetting van MLD in de onderhoudsfase effectief is, zijn niet voorhanden. Er dient dan ook gestreefd te worden geen MLD door een therapeut toe te passen in de onderhoudsfase. Daarnaast zijn er vele technieken en ‘behandelscholen’ aanwezig die onderling geen consensus kunnen vinden over hoe MLD uitgevoerd dient te worden.

Ook zijn de laatste jaren ‘massagetechnieken’ in zwang gekomen die gericht zijn op het losmaken van weefsel en fascie structuren, de zogenoemde weefsel en fascie release technieken. Door bijvoorbeeld operaties en radiotherapie kunnen er verklevingen ontstaan die voor beperking van mobiliteit zorgen en pijn geven. Er is (nog) geen wetenschappelijk bewijs voor de effectiviteit van de tissue release technieken, als onderdeel van de MLD evenmin als voor de effectiviteit van MLD in DLT.

Alhoewel de 5 studies in het review van McNeely (2011) gepoold een statistisch significant effect van MLD in DLT aantoonden, liet maar 1 studie individueel een statistisch significant voordeel zien (Didem et al. 2005). Vier van de 5 studies lieten enkel een trend zien dat MLD meerwaarde had (McNeely et al. 2011). Dit suggereert dat het effect van MLD op het reduceren van lymfoedeem van de bovenste extremiteit gemiddeld waarschijnlijk kleiner is dan geschat werd in eerdere, ongecontroleerde trials, of dat de individuele studiepopulaties te klein waren om significant effect aan te tonen.

Ondanks dat uit de literatuur analyse dus een mogelijk additioneel voordeel laat zien van MLD boven alleen compressietherapie, moeten de kosten- en tijdsaspect van deze intensieve, individuele behandelingsoptie therapie overwogen worden. Tijdelijk, in combinatie met het aanleren van zelfmanagement technieken en voorlichting kan MLD toegepast worden. De effectiviteit van zowel de tissue release technieken als MLD in DLT moeten in goed opgezette trials onderzocht worden.

Op dit moment ontbreekt bewijs over de effectiviteit van soft lasers en electrofysische stimulatie op het verminderen van lymfoedeem. Gezien de uitvoering van de behandeling, die passief van aard is en duur, is het de vraag of hier onderzoeksgelden aan besteed moeten worden.

Onderbouwing

Achtergrond

Manuele lymfedrainage is een massagetechniek die wordt toegepast bij de behandeling van patiënten met lymfoedeem. Het doel van MLD is om de lymfvasomotoriek te stimuleren en om een betere reabsorptie van interstitieel vocht te bewerkstelligen (zonder gelijktijdig een verhoging van de filtratie te veroorzaken). Een bijkomend feit is dat, met behulp van MLD, het lymfesysteem in staat is om nieuwe lymfevaatjes en anastomosen te creëren. Dit fenomeen wordt sprouting genoemd.

De massagetechniek van MLD kenmerkt zich door langzame cirkelvormige in- en uitsluipende bewegingen waarbij de hand en de vingers min of meer passief blijven. Elke greep bestaat uit een vloeiende druk toe- en afname. Manuele lymfedrainage wordt voornamelijk toegepast als het lymfoedeem verplaatsbaar (pitting) is.

Daarnaast zijn er technieken om weefsels soepeler te maken en de onderlinge verschuifbaarheid te verbeteren. (fascie-release technieken).

Er bestaan veel verschillende ’lymfscholen‘ die allen zo hun techniek hebben ontwikkeld. Hierbij valt te denken aan de Földi school, Vodder school, Leduc school, Casley-Smith school e.d. De verschillen zitten vooral in verschillende inzichten van de ‘grondlegger van de school’ hoe de handgrepen worden uitgevoerd en / of combinaties van verschillende (aanvullende) technieken. Waarschijnlijk zijn alle toegepaste technieken vergelijkbaar. De effectiviteit van de specifieke behandelingen door een van de scholen en verschillen in effectiviteit tussen de scholen is niet beschreven.

Conclusies

Niveau 1

Toevoeging van manuele lymfedrainage aan compressietherapie in de initiële behandelfase kan een bijdrage aan vermindering van het volumeverschil van lymfoedeem aan de bovenste extremiteit geven.

McNeely 2011

Niveau 2

MLD geeft geen duidelijke verbetering van de aan lymfoedeem gerelateerde symptomen: pijn, spanning, een zwaar gevoel of kwaliteit van leven.

McNeely 2011

Niveau 2

MLD heeft geen preventief effect op het voorkomen van lymfoedeem ontwikkeling bij borstkanker patiënten na okselklierdissectie.

Devoogdt2011

Niveau 3

Er zijn alleen inconsistente aanwijzingen dat stimulatie van lymfafvloed door gebruik van electrofysische modaliteiten effect op het reduceren van lymfoedeem zou kunnen hebben.

McNeely 2011

Samenvatting literatuur

Manuele lymfedrainage

Vijf studies met in totaal 198 patiënten onderzochten het voordeel van toevoeging van MLD aan compressietherapie (met of zonder andere DLT modaliteiten). De resultaten konden worden gepoold en lieten zien dat de toevoeging van MLD een statistische significant voordeel geeft (p=0.02) bij de vermindering van het volume van lymfoedeem aan de bovenste extremiteit (McNeely et al. 2011).

Er werd geen bewijs gevonden dat de toevoeging van MLD aan de behandeling van lymfoedeem verbetering geeft van de aan lymfoedeem gerelateerde symptomen zoals pijn, spanning, een zwaar gevoel of kwaliteit van leven (level 2) (McNeely et al. 2011).

Een recente studie van Devoogdt et al (2011) bij patiënten direct na okselklierdissectie voor borstkanker liet zien dat toevoegen van MLD aan een behandel regime met educatie over preventie van lymfoedeem en oefentherapie na 12 maanden geen preventief effect had op het voorkomen van lymfoedeem.

Drainage met electrofysische modaliteiten: low level laser, electrical stimulation

McNeely et al. beschrijven 1 hoog kwaliteit studie die bewijs levert voor gebruik van een mechanisch ‘tissue vibration’ apparaat (HIVAMAT) dat diepe trillingen toedient aan de borstregio om lymfafvloed te bevorderen. 22 borstkanker / melanoom patiënten werden gedurende 4 weken 12 keer behandeld, dan wel met MLD met tissue vibration, dan wel met MLD alleen. Na 4 weken was er een significant voordeel van behandeling met diepe trillingen ten opzichte van de controle groep. Na 12 weken follow up was er echter geen verschil meer aantoonbaar (Jahr et al. 2008).

Een hoog kwaliteitsstudie onderzocht behandeling van arm lymfoedeem met een zo genaamd ‘Flexitouch apparaat’, een mechanisch instrument ontwikkeld om een milde ritmische druk toe te dienen met als doel manuele lymfdrainage te simuleren. Er werden zowel m.b.t. lymfoedeem volume als m.b.t. kwaliteit van leven geen significante verschillen gezien tussen de groep die met Flexitouch MLD gesimuleerd kreeg en de controle groep die thuis dagelijks zelfmassage toepasten (Wilburn, Wilburn, and Rockson 2006).

Eén studie (n=74) onderzocht het effect van elektrisch gestimuleerde lymfatische drainage, gecombineerd met TEK vergeleken met TEK alleen. Er werden geen significantie verschillen in lymfoedeem volume gevonden (Bertelli et al. 1991).

Vier studies (n totaal =128) onderzochten het effect van ‘low level laser’ (LLL) behandeling op lymfoedeem na behandeling voor borstkanker aan de arm. Eén van de vier studies (Kozanoglu et al. 2009) vond een significant verschil in lymfoedeem volume en pijnsymptomen in het voordeel van LLL. Deze studie vergeleek een groep die LLL behandeling in combinatie met dagelijkse ‘exercise / oefeningen’ kreeg met een groep die IPC behandeling gecombineerd met dagelijkse ‘exercise / oefeningen’ kreeg. Daarentegen vond een andere (hoog kwaliteit) studie geen significante verschillen tussen groepen die LLL behandeling kregen en groepen die namaak LLL behandeling kregen (Carati et al. 2003). Overigens is het significante verschil erg klein, klinisch niet relevant. In de overige 2 LLL onderzoeken werd onvoldoende informatie gegeven om iets over het effect van LLL te kunnen zeggen (Kaviani et al. 2006;Mayja et al. 2008).

Referenties

ACSLW. 1998. American Cancer Society Lymphedema Workshop. Workgroup II: Patient education--pre-and posttreatment. Cancer 83 (12 Suppl American): 2880-2881.
Ancukiewicz M, Russell TA, Otoole J, Specht M, Singer M, Kelada A, Murphy CD, Pogachar J, Gioioso V, Patel M, Skolny M, Smith BL, and Taghian AG. 2011. Standardized method for quantification of developing lymphedema in patients treated for breast cancer. Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 79 (5): 1436-1443.
Anderson RT, Kimmick GG, McCoy TP, Hopkins J, Levine E, Miller G, Ribisl P, and Mihalko SL. 2012. A randomized trial of exercise on well-being and function following breast cancer surgery: the RESTORE trial. J. Cancer Surviv. 6 (2): 172-181.
Avraham T, Daluvoy SV, Riedel ER, Cordeiro PG, Van Zee KJ, and Mehrara BJ. 2010. Tissue expander breast reconstruction is not associated with an increased risk of lymphedema. Ann. Surg. Oncol. 17 (11): 2926-2932.
Badger CM, Peacock JL, and Mortimer PS. 2000. A randomized, controlled, parallel-group clinical trial comparing multilayer bandaging followed by hosiery versus hosiery alone in the treatment of patients with lymphedema of the limb. Cancer 88 (12): 2832-2837.
Bates DO. 2010. An interstitial hypothesis for breast cancer related lymphoedema. Pathophysiology. 17 (4): 289-294.
Bats AS, Nos C, Bensaid C, Le Frere-Belda MA, Collignon MA, Faraggi M, and Lecuru F. 2013. Lower-limb drainage mapping for lymphedema risk reduction after pelvic lymphadenectomy for endometrial cancer. Oncologist. 18 (2): 174-179.
Becker C, Assouad J, Riquet M, and Hidden G. 2006. Postmastectomy lymphedema: long-term results following microsurgical lymph node transplantation. Ann. Surg. 243 (3): 313-315.
Belcaro G, Errichi BM, Cesarone MR, Ippolito E, Dugall M, Ledda A, and Ricci A. 2008. Lymphatic tissue transplant in lymphedema--a minimally invasive, outpatient, surgical method: a 10-year follow-up pilot study. Angiology. %2008. Feb. -Mar. ;59. (1)77. -83. doi. : 10. 1177. / 0003319707308564. 59 (1): 77-83.
Berlin E, Gjores JE, Ivarsson C, Palmqvist I, Thagg G, and Thulesius O. 1999. Postmastectomy lymphoedema. Treatment and a five-year follow-up study. Int. Angiol. 18 (4): 294-298.
Bertelli G, Venturini M, Forno G, Macchiavello F, and Dini D. 1991. Conservative treatment of postmastectomy lymphedema: a controlled, randomized trial. Ann. Oncol. 2 (8): 575-578.
Beurkens CHG, Hidding J, and Nijhuis-van der Sanden.M.W.G. 2011. KNGF evidence statement Borstkanker.
Bilancini S, Lucchi M, Tucci S, and Eleuteri P. 1995. Functional lymphatic alterations in patients suffering from lipedema. Angiology. 46 (4): 333-339.
Boccardo F, De CF, Campisi CC, Molinari L, Spinaci S, Dessalvi S, Talamo G, Campisi C, Villa G, Bellini C, Parodi A, Santi PL, and Campisi C. 2013. Surgical prevention and treatment of lymphedema after lymph node dissection in patients with cutaneous melanoma. Lymphology. %2013. Mar. ;46. (1):20. -6. 46 (1): 20-26.
Boccardo FM, Casabona F, Friedman D, Puglisi M, De CF, Ansaldi F, and Campisi C. 2011. Surgical prevention of arm lymphedema after breast cancer treatment. Ann. Surg. Oncol. %2011. Sep. ;18. (9. ):2500. -5. doi. : 10. 1245. /s10434. -011. -1624. -4. Epub. 2011. Mar. 3. 18 (9): 2500-2505.
Bogan LK, Powell JM, and Dudgeon BJ. 2007. Experiences of living with non-cancer-related lymphedema: implications for clinical practice. Qual. Health Res. 17 (2): 213-224.
Box RC, Reul-Hirche HM, Bullock-Saxton JE, and Furnival CM. 2002. Physiotherapy after breast cancer surgery: results of a randomised controlled study to minimise lymphoedema. Breast Cancer Res. Treat. 75 (1): 51-64.
Brambilla L, Tourlaki A, Ferrucci S, Brambati M, and Boneschi V. 2006. Treatment of classic Kaposi's sarcoma-associated lymphedema with elastic stockings. J. Dermatol. 33 (7): 451-456.
Brorson H, Ohlin K, Olsson G, Langstrom G, Wiklund I, and Svensson H. 2006a. Quality of life following liposuction and conservative treatment of arm lymphedema. Lymphology. %2006. Mar. ;39. (1):8. -25. 39 (1): 8-25.
Brorson H, Ohlin K, Olsson G, and Nilsson M. 2006b. Adipose tissue dominates chronic arm lymphedema following breast cancer: an analysis using volume rendered CT images. Lymphat. Res. Biol. %2006. ;4(4):199. -210. 4 (4): 199-210.
Brown JC, Troxel AB, and Schmitz KH. 2012. Safety of weightlifting among women with or at risk for breast cancer-related lymphedema: musculoskeletal injuries and health care use in a weightlifting rehabilitation trial. Oncologist. 17 (8): 1120-1128.
Brouwer E, Damstra RJ. Selfmanagement courses for patients with lymphedema. Results after 50 courses during 5 years in the Netherlands. Presentation ISL world congress Shanghai 2007
Campisi C. 1999. Lymphoedema: modern diagnostic and therapeutic aspects. Int Angiol. 18 (1): 14-24.
Campisi C, Bellini C, Campisi C, Accogli S, Bonioli E, and Boccardo F. 2010. Microsurgery for lymphedema: clinical research and long-term results. Microsurgery. %2010. May. ;30. (4):256. -60. doi. : 10. 1002. /micr. 20737. 30 (4): 256-260.
Carati CJ, Anderson SN, Gannon BJ, and Piller NB. 2003. Treatment of postmastectomy lymphedema with low-level laser therapy: a double blind, placebo-controlled trial. Cancer 98 (6): 1114-1122.
Card A, Crosby MA, Liu J, Lindstrom WA, Lucci A, and Chang DW. 2012. Reduced incidence of breast cancer-related lymphedema following mastectomy and breast reconstruction versus mastectomy alone. Plast. Reconstr. Surg. 130 (6): 1169-1178.
Chan DN, Lui LY, and So WK. 2010. Effectiveness of exercise programmes on shoulder mobility and lymphoedema after axillary lymph node dissection for breast cancer: systematic review. J. Adv. Nurs. 66 (9): 1902-1914.
Chang DW. 2010. Lymphaticovenular bypass for lymphedema management in breast cancer patients: a prospective study. Plast. Reconstr. Surg. %2010. Sep. ;126. (3):752. -8. doi. : 10. 1097. /PRS. 0b013e3181e5f6a9. 126 (3): 752-758.
Cheng MH, Chen SC, Henry SL, Tan BK, Lin MC, and Huang JJ. 2013. Vascularized groin lymph node flap transfer for postmastectomy upper limb lymphedema: flap anatomy, recipient sites, and outcomes. Plast. Reconstr. Surg. %2013. Jun. ;131. (6. ):1286. -98. doi. : 10. 1097. /PRS. 0b013e31828bd3b3. 131 (6): 1286-1298.
Cheng MH, Huang JJ, Nguyen DH, Saint-Cyr M, Zenn MR, Tan BK, and Lee CL. 2012. A novel approach to the treatment of lower extremity lymphedema by transferring a vascularized submental lymph node flap to the ankle. Gynecol. Oncol. %2012. Jul. ;126. (1):93. -8. doi.: 10. 1016. / j. ygyno. 2012. 04. 017. Epub. 2012. Apr 17. 126 (1): 93-98.
Cinar N, Seckin U, Keskin D, Bodur H, Bozkurt B, and Cengiz O. 2008. The effectiveness of early rehabilitation in patients with modified radical mastectomy. Cancer Nurs. 31 (2): 160-165.
Connell F, Gordon K, Brice G, Keeley V, Jeffery S, Mortimer P, Mansour S, and Ostergaard P. 2013. The classification and diagnostic algorithm for primary lymphatic dysplasia: an update from 2010 to include molecular findings. Clin. Genet.
Cormier JN, Askew RL, Mungovan KS, Xing Y, Ross MI, and Armer JM. 2010. Lymphedema beyond breast cancer: a systematic review and meta-analysis of cancer-related secondary lymphedema. Cancer 116 (22): 5138-5149.
Cormier JN, Rourke L, Crosby M, Chang D, and Armer J. 2012. The surgical treatment of lymphedema: a systematic review of the contemporary literature (2004-2010). Ann. Surg. Oncol. 19 (2): 642-651.
Cornish BH, Bunce IH, Ward LC, Jones LC, and Thomas BJ. 1996. Bioelectrical impedance for monitoring the efficacy of lymphoedema treatment programmes. Breast Cancer Res. Treat. 38 (2): 169-176.
CREST. 2008. CREST guidelines for the diagnosis, assessment and management of lymphoedema.
Crosby MA, Card A, Liu J, Lindstrom WA, and Chang DW. 2012. Immediate breast reconstruction and lymphedema incidence. Plast. Reconstr. Surg. 129 (5): 789e-795e.
Czerniec SA, Ward LC, Lee MJ, Refshauge KM, Beith J, and Kilbreath SL. 2011. Segmental measurement of breast cancer-related arm lymphoedema using perometry and bioimpedance spectroscopy. Support Care Cancer 19 (5): 703-710.
Czerniec SA, Ward LC, Refshauge KM, Beith J, Lee MJ, York S, and Kilbreath SL. 2010. Assessment of breast cancer-related arm lymphedema--comparison of physical measurement methods and self-report. Cancer Invest 28 (1): 54-62.
Damstra RJ, Glazenburg EJ, and Hop WC. 2006. Validation of the inverse water volumetry method: A new gold standard for arm volume measurements. Breast Cancer Res. Treat. 99 (3): 267-273.
Damstra RJ, and Mortimer PS. 2008a. Diagnosis and therapy in children with lymphoedema. Phlebology. 23 (6): 276-286.
Damstra RJ, and Partsch H. 2009a. Compression therapy in breast cancer-related lymphedema: A randomized, controlled comparative study of relation between volume and interface pressure changes. J. Vasc. Surg. 49 (5): 1256-1263.
Damstra RJ. 2013. Prospective, randomized, controlled trial comparing the effectivenss of adjustabel comopression Velcro wraps versus inelastic multicomponent compression bandages in the initial treatment of leg lymphedema. Journal of Vascular Surgery: Venous and Lymphatic Disorders (1): 1-13.
Damstra RJ, van Steensel MA, Boomsma JH, Nelemans P, and Veraart JC. 2008b. Erysipelas as a sign of subclinical primary lymphoedema: a prospective quantitative scintigraphic study of 40 patients with unilateral erysipelas of the leg. Br. J. Dermatol. 158 (6): 1210-1215.
Damstra RJ, Voesten HG, Klinkert P, and Brorson H. 2009b. Circumferential suction-assisted lipectomy for lymphoedema after surgery for breast cancer. Br. J. Surg. %2009. Aug. ;96. (8. ):859. -64. doi. : 10. 1002. /bjs. 6658. 96 (8): 859-864.
Damstra RJ, Voesten HG, van Schelven WD, and van der Lei B. 2009c. Lymphatic venous anastomosis (LVA) for treatment of secondary arm lymphedema. A prospective study of 11 LVA procedures in 10 patients with breast cancer related lymphedema and a critical review of the literature. Breast Cancer Res. Treat. %2009. Jan. ;113. (2):199. -206. doi. : 10. 1007. /s10549. - 008. -9932. -5. Epub. 2008. Feb. 13. 113 (2): 199-206.
Deltombe T, Jamart J, Recloux S, Legrand C, Vandenbroeck N, Theys S, and Hanson P. 2007. Reliability and limits of agreement of circumferential, water displacement, and optoelectronic volumetry in the measurement of upper limb lymphedema. Lymphology 40 (1): 26-34.
Demirtas Y, Ozturk N, Yapici O, and Topalan M. 2009. Supermicrosurgical lymphaticovenular anastomosis and lymphaticovenous implantation for treatment of unilateral lower extremity lymphedema. Microsurgery. %2009. ;29. (8. ):609. -18. doi. : 10. 1002. /micr. 20665. 29 (8): 609¬618.
Deng J, Murphy BA, Dietrich MS, Wells N, Wallston KA, Sinard RJ, Cmelak AJ, Gilbert J, and Ridner SH. 2013. Impact of secondary lymphedema after head and neck cancer treatment on symptoms, functional status, and quality of life. Head Neck 35 (7): 1026-1035.
Deng J, Ridner SH, Dietrich MS, Wells N, Wallston KA, Sinard RJ, Cmelak AJ, and Murphy BA. 2012. Prevalence of secondary lymphedema in patients with head and neck cancer. J. Pain Symptom. Manage. 43 (2): 244-252.
Devoogdt N, De GA, Hendrickx A, Damstra R, Christiaansen A, Geraerts I, Vervloesem N, Vergote I, and Van KM. 2014. Lymphoedema Functioning, Disability and Health Questionnaire for Lower Limb Lymphoedema (Lymph-ICF-LL): Reliability and Validity. Phys. Ther.
Devoogdt N, Van KM, Geraerts I, Coremans T, and Christiaens MR. 2011. Lymphoedema Functioning, Disability and Health questionnaire (Lymph-ICF): reliability and validity. Phys. Ther. 91 (6): 944-957.
Didem K, Ufuk YS, Serdar S, and Zumre A. 2005. The comparison of two different physiotherapy methods in treatment of lymphedema after breast surgery. Breast Cancer Res. Treat. 93 (1): 49¬54.
Dini D, Del ML, Gozza A, Lionetto R, Garrone O, Forno G, Vidili G, Bertelli G, and Venturini M. 1998. The role of pneumatic compression in the treatment of postmastectomy lymphedema. A randomized phase III study. Ann. Oncol. 9 (2): 187-190.
DiSipio T, Rye S, Newman B, and Hayes S. 2013. Incidence of unilateral arm lymphoedema after breast cancer: a systematic review and meta-analysis. Lancet Oncol. 14 (6): 500-515.
Feldman JL, Stout NL, Wanchai A, Stewart BR, Cormier JN, and Armer JM. 2012. Intermittent pneumatic compression therayp: a systematic review., 13-25.
Ferrandina G, Mantegna G, Petrillo M, Fuoco G, Venditti L, Terzano S, Moruzzi C, Lorusso D, Marcellusi A, and Scambia G. 2012. Quality of life and emotional distress in early stage and locally advanced cervical cancer patients: a prospective, longitudinal study. Gynecol. Oncol. 124 (3): 389¬394.
Flour M, Clark M, Partsch H, Mosti G, Uhl JF, Chauveau M, Cros F, Gelade P, Bender D, Andriessen A, Schuren J, Cornu-Thenard A, Arkans E, Milic D, Benigni JP, Damstra R, Szolnoky G, and Schingale F. 2013. Dogmas and controversies in compression therapy: report of an International Compression Club (ICC) meeting, Brussels, May 2011. Int. Wound. J. 10 (5): 516¬526.
Földi M, and Földi E. 2012. Földi's textbook of lymphology. Munich.
Foroughi N, Dylke ES, Paterson RD, Sparrow KA, Fan J, Warwick EB, and Kilbreath SL. 2011. Inter-rater reliability of arm circumference measurement. Lymphat. Res. Biol. 9 (2): 101-107.
Fu MR, Ridner SH, Hu SH, Stewart BR, Cormier JN, and Armer JM. 2013. Psychosocial impact of lymphedema: a systematic review of literature from 2004 to 2011. Psychooncology. 22 (7): 1466-1484.
Haghighat S, Lotfi-Tokaldany M, Yunesian M, Akbari ME, Nazemi F, and Weiss J. 2010. Comparing two treatment methods for post mastectomy lymphedema: complex decongestive therapy alone and in combination with intermittent pneumatic compression. Lymphology 43 (1): 25-33.
Halaska MJ, Novackova M, Mala I, Pluta M, Chmel R, Stankusova H, Robova H, and Rob L. 2010. A prospective study of postoperative lymphedema after surgery for cervical cancer. Int. J. Gynecol. Cancer 20 (5): 900-904.
Hayes SC, Rye S, Disipio T, Yates P, Bashford J, Pyke C, Saunders C, Battistutta D, and Eakin E. 2013. Exercise for health: a randomized, controlled trial evaluating the impact of a pragmatic, translational exercise intervention on the quality of life, function and treatment-related side effects following breast cancer. Breast Cancer Res. Treat. 137 (1): 175-186.
Hayes SC, Speck RM, Reimet E, Stark A, and Schmitz KH. 2011. Does the effect of weight lifting on lymphedema following breast cancer differ by diagnostic method: results from a randomized controlled trial. Breast Cancer Res. Treat. 130 (1): 227-234.
Hornsby R. 1995. The use of compression to treat lymphoedema. Journal of Professional Nursing 11: 127-128.
Hou C, Wu X, and Jin X. 2008. Autologous bone marrow stromal cells transplantation for the treatment of secondary arm lymphedema: a prospective controlled study in patients with breast cancer related lymphedema. Jpn. J. Clin. Oncol. %2008. Oct. ;38. (10):670. -4. doi. : 10. 1093. / jjco. /hyn090. Epub. 2008. Sep. 5. 38 (10): 670-674.
Hyngstrom JR, Chiang YJ, Cromwell KD, Ross MI, Xing Y, Mungovan KS, Lee JE, Gershenwald JE, Royal RE, Lucci A, Armer JM, and Cormier JN. 2013. Prospective assessment of lymphedema incidence and lymphedema-associated symptoms following lymph node surgery for melanoma. Melanoma Res. 23 (4): 290-297.
Integraal Kanker Centrum Nederland. 2011. Richtijn oncologische revalidatie.
International Lymphedema Framework I. 2012. Best practice document for the management of lymphedema: surgical intervention. Available from http: / / www.lympho.org / resources.php.
International Society of Lymphology. 2009. The diagnosis and treatment of peripheral lymphedema. 2009 Concensus Document of the International Society of Lymphology. Lymphology 42 (2): 51-60.
ISL. 2013. The diagnosis and treatment of peripheral lymphedema: 2013 Consensus Document of the International Society of Lymphology. Lymphology. 46 (1): 1-11.
Irdesel J. 2007. Effectiveness of exercise and compressiongarments in the treatment of breast cancer related lymphedema. Turkish Journal of Physical Medicine and Rehabilitation 53: 16-21.
Jahr S, Schoppe B, and Reisshauer A. 2008. Effect of treatment with low-intensity and extremely low-frequency electrostatic fields (Deep Oscillation) on breast tissue and pain in patients with secondary breast lymphoedema. J. Rehabil. Med. 40 (8): 645-650.
Johansson K, and Branje E. 2010. Arm lymphoedema in a cohort of breast cancer survivors 10 years after diagnosis. Acta Oncol. 49 (2): 166-173.
Katz E, Dugan NL, Cohn JC, Chu C, Smith RG, and Schmitz KH. 2010. Weight lifting in patients with lower-extremity lymphedema secondary to cancer: a pilot and feasibility study. Arch. Phys. Med. Rehabil. 91 (7): 1070-1076.
Kaviani A, Fateh M, Yousefi NR, Alinagi-zadeh MR, and Ataie-Fashtami L. 2006. Low-level laser therapy in management of postmastectomy lymphedema. Lasers Med. Sci. 21 (2): 90-94.
Kilbreath SL, Refshauge KM, Beith JM, Ward LC, Lee M, Simpson JM, and Hansen R. 2012. Upper limb progressive resistance training and stretching exercises following surgery for early breast cancer: a randomized controlled trial. Breast Cancer Res. Treat. 133 (2): 667-676.
Kim dS, Sim YJ, Jeong HJ, and Kim GC. 2010. Effect of active resistive exercise on breast cancer-related lymphedema: a randomized controlled trial. Arch. Phys. Med. Rehabil. 91 (12): 1844-1848.
Koshima I, Nanba Y, Tsutsui T, Takahashi Y, Itoh S, and Fujitsu M. 2004. Minimal invasive lymphaticovenular anastomosis under local anesthesia for leg lymphedema: is it effective for stage III and IV? Ann. Plast. Surg. %2004. Sep. ;53. (3):261. -6. 53 (3): 261-266.
Kozanoglu E, Basaran S, Paydas S, and Sarpel T. 2009. Efficacy of pneumatic compression and low-level laser therapy in the treatment of postmastectomy lymphoedema: a randomized controlled trial. Clin. Rehabil. 23 (2): 117-124.
Kwan ML, Cohn JC, Armer JM, Stewart BR, and Cormier JN. 2011. Exercise in patients with lymphedema: a systematic review of the contemporary literature. J. Cancer Surviv. 5 (4): 320-336.
Lamprou DA, Damstra RJ, and Partsch H. 2011. Prospective, randomized, controlled trial comparing a new two-component compression system with inelastic multicomponent compression bandages in the treatment of leg lymphedema. Dermatol. Surg. 37 (7): 985-991.
Lee B, Andrade M, Bergan J, Boccardo F, Campisi C, Damstra R, Flour M, Gloviczki P, Laredo J, Piller N, Michelini S, Mortimer P, and Villavicencio JL. 2010. Diagnosis and treatment of primary lymphedema. Consensus document of the International Union of Phlebology (IUP)-2009. Int. Angiol. 29 (5): 454-470.
Lee BB, Kim YW, Kim DI, Hwang JH, Laredo J, and Neville R. 2008. Supplemental surgical treatment to end stage (stage IV-V) of chronic lymphedema. Int. Angiol. %2008. Oct. ;27. (5):389. -95. 27 (5): 389-395.
Levick JR, and Michel CC. 2010. Microvascular fluid exchange and the revised Starling principle. Cardiovasc. Res. 87 (2): 198-210.
Lin CH, Ali R, Chen SC, Wallace C, Chang YC, Chen HC, and Cheng MH. 2009. Vascularized groin lymph node transfer using the wrist as a recipient site for management of postmastectomy upper extremity lymphedema. Plast. Reconstr. Surg. %2009. Apr;123. (4):1265. -75. doi. : 10. 1097. /PRS. 0b013e31819e6529. 123 (4): 1265-1275.
Liu Q, Zhou X, and Wei Q. 2005. [Treatment of upper limb lymphedema after radical mastectomy with liposuction technique and pressure therapy]. Zhongguo Xiu. Fu Chong. Jian. Wai Ke. Za Zhi. %2005. May. ;19. (5):344. -5. 19 (5): 344-345.
Lucarelli RT, Ogawa M, Kosaka N, Turkbey B, Kobayashi H, and Choyke PL. 2009. New approaches to lymphatic imaging. Lymphat. Res. Biol. 7 (4): 205-214.
Maegawa J, Mikami T, Yamamoto Y, Satake T, and Kobayashi S. 2010. Types of lymphoscintigraphy and indications for lymphaticovenous anastomosis. Microsurgery. %2010. Sep. ;30. (6. ):437. -42. doi. : 10. 1002. /micr. 20772. 30 (6): 437-442.
Mantegna G, Petrillo M, Fuoco G, Venditti L, Terzano S, Anchora LP, Scambia G, and Ferrandina G. 2013. Long-term prospective longitudinal evaluation of emotional distress and quality of life in cervical cancer patients who remained disease-free 2-years from diagnosis. BMC. Cancer 13: 127.
Markes M, Brockow T, and Resch KL. 2006. Exercise for women receiving adjuvant therapy for breast cancer. Cochrane. Database. Syst. Rev. (4): CD005001.
Matsubara S, Sakuda H, Nakaema M, and Kuniyoshi Y. 2006. Long-term results of microscopic lymphatic vessel-isolated vein anastomosis for secondary lymphedema of the lower extremities. Surg. Today. %2006. ;36. (10):859. -64. 36 (10): 859-864.
Mayja A, and Olivia E. 2008. Effect of low level laser therapy in the management of post mastectomy lymphoedema. Singapore Journal of Physiotherapy 11 (1): 2-5.
Mayrovitz HN, Macdonald J, Davey S, Olson K, and Washington E. 2007. Measurement decisions for clinical assessment of limb volume changes in patients with bilateral and unilateral limb edema. Phys. Ther. 87 (10): 1362-1368.
Mayrovitz HN, Sims N, Hill CJ, Hernandez T, Greenshner A, and Diep H. 2006. Hand volume estimates based on a geometric algorithm in comparison to water displacement. Lymphology 39 (2): 95-103.
McClure MK, McClure RJ, Day R, and Brufsky AM. 2010. Randomized controlled trial of the Breast Cancer Recovery Program for women with breast cancer-related lymphedema. Am. J. Occup. Ther. 64 (1): 59-72.
McNeely ML, Campbell K, Ospina M, Rowe BH, Dabbs K, Klassen TP, Mackey J, and Courneya K. 2010. Exercise interventions for upper-limb dysfunction due to breast cancer treatment. Cochrane. Database. Syst. Rev. (6): CD005211.
McNeely ML, Magee DJ, Lees AW, Bagnall KM, Haykowsky M, and Hanson J. 2004. The addition of manual lymph drainage to compression therapy for breast cancer related lymphedema: a randomized controlled trial. Breast Cancer Res. Treat. 86 (2): 95-106.
McNeely ML, Peddle CJ, Yurick JL, Dayes IS, and Mackey JR. 2011. Conservative and dietary interventions for cancer-related lymphedema: a systematic review and meta-analysis. Cancer 117 (6): 1136-1148.
Megens AM, Harris SR, Kim-Sing C, and McKenzie DC. 2001. Measurement of upper extremity volume in women after axillary dissection for breast cancer. Arch. Phys. Med. Rehabil. 82 (12): 1639-1644.
Meijer RS, Rietman JS, Geertzen JH, Bosmans JC, and Dijkstra PU. 2004. Validity and intra- and interobserver reliability of an indirect volume measurements in patients with upper extremity lymphedema. Lymphology 37 (3): 127-133.
Modolin M, Mitre AI, da Silva JC, Cintra W, Quagliano AP, Arap S, and Ferreira MC. 2006. Surgical treatment of lymphedema of the penis and scrotum. Clinics. (Sao Paulo). %2006. Aug. ;61. (4):289. -94. 61 (4): 289-294.
Moffatt CJ, Franks PJ, Hardy D, Lewis M, Parker V, and Feldman JL. 2012. A preliminary randomized controlled study to determine the application frequency of a new lymphoedema bandaging system. Br. J. Dermatol. 166 (3): 624-632.
Moffatt CJ, and Murray SG. 2010. The experience of children and families with lymphoedema--a journey within a journey. Int. Wound. J. 7 (1): 14-26.
Mostbeck A, and Partsch H. 1999. [Isotope lymphography--possibilities and limits in evaluation of lymph transport]. Wien. Med Wochenschr. 149 (2-4): 87-91.
Murdaca G, Cagnati P, Gulli R, Spano F, Puppo F, Campisi C, and Boccardo F. 2012. Current views on diagnostic approach and treatment of lymphedema. Am. J. Med. 125 (2): 134-140.
Narushima M, Mihara M, Yamamoto Y, Iida T, Koshima I, and Mundinger GS. 2010. The intravascular stenting method for treatment of extremity lymphedema with multiconfiguration lymphaticovenous anastomoses. Plast. Reconstr. Surg. %2010. Mar. ;125. (3):935. -43. doi.: 10. 1097. /PRS. 0b013e3181cb64da. 125 (3): 935-943.
National Lymphedema Network. 2011. Position statement of the National Lymphedema Network. Topic: The Diagnosis And Treatment Of Lymphedema.
Niikura H, Okamoto S, Otsuki T, Yoshinaga K, Utsunomiya H, Nagase S, Takano T, Ito K, Watanabe M, and Yaegashi N. 2012. Prospective study of sentinel lymph node biopsy without further pelvic lymphadenectomy in patients with sentinel lymph node-negative cervical cancer. Int. J. Gynecol. Cancer 22 (7): 1244-1250.
NIVEL. 2011. Overzichtstudie Zorg voor chronisch zieken:organisatie van zorg, zelfmanagement, zelfredzaamheid en participatie.
Notohamiprodjo M, Weiss M, Baumeister RG, Sommer WH, Helck A, Crispin A, Reiser MF, and Herrmann KA. 2012. MR lymphangiography at 3.0 T: correlation with lymphoscintigraphy. Radiology 264 (1): 78-87.
Novackova M, Halaska MJ, Robova H, Mala I, Pluta M, Chmel R, and Rob L. 2012. A prospective study in detection of lower-limb lymphedema and evaluation of quality of life after vulvar cancer surgery. Int. J. Gynecol. Cancer 22 (6): 1081-1088.
Oliveira J, and Cesar TB. 2008. Influence of complex decongestive physical therapy associated with intake of medium-chain tritriglycerides for treating upper-limb lymphedema. The Brazilian Journal of Physical Therapy 12: 31-36.
Oremus M, and Walker K. 2010. Diagnosis and treatment of secondary lymphedema.
Partsch H. 1995. Assessment of abnormal lymph drainage for the diagnosis of lymphedema by isotopic lymphangiography and by indirect lymphography. Clin Dermatol. 13 (5): 445-450.
Partsch. 2003. Practical aspects of indirect lymphography and lymphoscintigraphy. Lymphat. Res Biol. 1 (1): 71-73.
Pusic AL, Cemal Y, Albornoz C, Klassen A, Cano S, Sulimanoff I, Hernandez M, Massey M, Cordeiro P, Morrow M, and Mehrara B. 2013. Quality of life among breast cancer patients with lymphedema: a systematic review of patient-reported outcome instruments and outcomes. J. Cancer Surviv. 7 (1): 83-92.
Qi F, Gu J, Shi Y, and Yang Y. 2009. Treatment of upper limb lymphedema with combination of liposuction, myocutaneous flap transfer, and lymph-fascia grafting: a preliminary study. Microsurgery. %2009. ;29. (1):29. -34. doi. : 10. 1002. /micr. 20567. 29 (1): 29-34.
Reich-Schupke S, Altmeyer P, and Stucker M. 2013. Thick legs - not always lipedema. J Dtsch. Dermatol. Ges. 11 (3): 225-233.
Richardson G, Kennedy A, Reeves D, Bower P, Lee V, Middleton E, Gardner C, Gately C, and Rogers A. 2008. Cost effectiveness of the Expert Patients Programme (EPP) for patients with chronic conditions. J. Epidemiol. Community Health 62 (4): 361-367.
Ridner SH. 2006. Pretreatment lymphedema education and identified educational resources in breast cancer patients. Patiënt. Educ. Couns. 61 (1): 72-79.
Ridner SH. 2009. The psycho-social impact of lymphedema. Lymphat. Res. Biol. 7 (2): 109-112.
Ridner SH, Dietrich MS, Deng J, Bonner CM, and Kidd N. 2009. Bioelectrical impedance for detecting upper limb lymphedema in nonlaboratory settings. Lymphat. Res. Biol. 7 (1): 11-15.
Ridner SH, Fu MR, Wanchai A, Stewart BR, Armer JM, and Cormier JN. 2012. Self-management of lymphedema: a systematic review of the literature from 2004 to 2011. Nurs. Res. 61 (4): 291¬299.
Rockson SG. 2010. Current concepts and future directions in the diagnosis and management of lymphatic vascular disease. Vasc. Med. 15 (3): 223-231.
Salgado CJ, Sassu P, Gharb BB, Spanio di SS, Mardini S, and Chen HC. 2009. Radical reduction of upper extremity lymphedema with preservation of perforators. Ann. Plast. Surg. %2009. Sep. ;63. (3):302. -6. doi. : 10. 1097. /SAP. 0b013e31818d45aa. 63 (3): 302-306.
Sander AP, Hajer NM, Hemenway K, and Miller AC. 2002. Upper-extremity volume measurements in women with lymphedema: a comparison of measurements obtained via water displacement with geometrically determined volume. Phys. Ther. 82 (12): 1201-1212.
Scarsbrook AF, Ganeshan A, and Bradley KM. 2007. Pearls and pitfalls of radionuclide imaging of the lymphatic system. Part 2: evaluation of extremity lymphoedema. Br J Radiol. 80 (951): 219-226.
Shaw C, Mortimer P, and Judd PA. 2007a. A randomized controlled trial of weight reduction as a treatment for breast cancer-related lymphedema. Cancer 110 (8): 1868-1874.
Shaw C. 2007b. Randomized controlled trial comparing a low-fat diet with a weight-reduction diet in breast cancer-related lymphedema. Cancer 109 (10): 1949-1956.
Smoot BJ, Wong JF, and Dodd MJ. 2011. Comparison of diagnostic accuracy of clinical measures of breast cancer-related lymphedema: area under the curve. Arch. Phys. Med. Rehabil. 92 (4): 603-610.
Spillane AJ, Saw RP, Tucker M, Byth K, and Thompson JF. 2008. Defining lower limb lymphedema after inguinal or ilio-inguinal dissection in patients with melanoma using classification and regression tree analysis. Ann. Surg. 248 (2): 286-293.
Springer BA, Levy E, McGarvey C, Pfalzer LA, Stout NL, Gerber LH, Soballe PW, and Danoff J. 2010. Pre-operative assessment enables early diagnosis and recovery of shoulder function in patients with breast cancer. Breast Cancer Res. Treat. 120 (1): 135-147.
Stanton AW, Modi S, Mellor RH, Levick JR, and Mortimer PS. 2009. Recent advances in breast cancer-related lymphedema of the arm: lymphatic pump failure and predisposing factors. Lymphat. Res. Biol. 7 (1): 29-45.
Stemmer R. 1976. [A clinical symptom for the early and differential diagnosis of lymphedema]. Vasa 5 (3): 261-262.
Stemmer R. 1999. [Stemmer's sign--possibilities and limits of clinical diagnosis of lymphedema]. Wien. Med. Wochenschr. 149 (2-4): 85-86.
Stout Gergich NL, Pfalzer LA, McGarvey C, Springer B, Gerber LH, and Soballe P. 2008. Preoperative assessment enables the early diagnosis and successful treatment of lymphedema. Cancer 112 (12): 2809-2819.
Suami H, Pan WR, Mann GB, and Taylor GI. 2008. The lymphatic anatomy of the breast and its implications for sentinel lymph node biopsy: a human cadaver study. Ann. Surg. Oncol. 15 (3): 863-871.
Szuba A, Shin WS, Strauss HW, and Rockson S. 2003. The third circulation: radionuclide lymphoscintigraphy in the evaluation of lymphedema. J Nucl Med. 44 (1): 43-57.
Szuba A, Strauss W, Sirsikar SP, and Rockson SG. 2002. Quantitative radionuclide lymphoscintigraphy predicts outcome of manual lymphatic therapy in breast cancer-related lymphedema of the upper extremity. Nucl. Med. Commun. 23 (12): 1171-1175.
Tam EK, Shen L, Munneke JR, Ackerson LM, Partee PN, Somkin CP, Andre M, Kutner SE, Thiadens SR, and Kwan ML. 2012. Clinician awareness and knowledge of breast cancer-related lymphedema in a large, integrated health care delivery setting. Breast Cancer Res. Treat. 131 (3): 1029-1038.
Taylor R, Jayasinghe UW, Koelmeyer L, Ung O, and Boyages J. 2006. Reliability and validity of arm volume measurements for assessment of lymphedema. Phys. Ther. 86 (2): 205-214.
Tewari N, Gill PG, Bochner MA, and Kollias J. 2008. Comparison of volume displacement versus circumferential arm measurements for lymphoedema: implications for the SNAC trial. ANZ. J. Surg. 78 (10): 889-893.
The Lymphedema Framework. 2006. Best practice for the management of Lymphedema.
Tod J, Scally A, Dodwell D, Horgan K, and Topping A. 2008. A randomised controlled trial of two programmes of shoulder exercise following axillary node dissection for invasive breast cancer., 265-273.
Tsai HJ, Hung HC, Yang JL, Huang CS, and Tsauo JY. 2009. Could Kinesio tape replace the bandage in decongestive lymphatic therapy for breast-cancer-related lymphedema? A pilot study. Support. Care Cancer 17 (11): 1353-1360.
Tuinman MA, Gazendam-Donofrio SM, and Hoekstra-Weebers JE. 2008. Screening and referral for psychosocial distress in oncologic practice: use of the Distress Thermometer. Cancer 113 (4): 870-878.
Viehoff PB, Hidding JT, Heerkens YF, van Ravensberg CD, and Neumann HA. 2013. Coding of meaningful concepts in lymphedema-specific questionnaires with the ICF. Disabil. Rehabil.
Viehoff PB, van Genderen FR, and Wittink H. 2008. Upper limb lymphedema 27 (ULL27): Dutch translation and validation of an illness-specific health-related quality of life questionnaire for patients with upper limb lymphedema. Lymphology 41 (3): 131-138.
Wagner EH. 1998. Chronic disease management: what will it take to improve care for chronic illness? Eff. Clin. Pract. 1 (1): 2-4.
Ward LC, Czerniec S, and Kilbreath SL. 2009. Operational equivalence of bioimpedance indices and perometry for the assessment of unilateral arm lymphedema. Lymphat. Res. Biol. 7 (2): 81¬85.
Weissleder H, Brauer JW, Schuchhardt C, and Herpertz U. 1995. [Value of functional lymphoscintigraphy and indirect lymphangiography in lipedema syndrome]. Z. Lymphol. 19 (2): 38-41.
Wilburn O, Wilburn P, and Rockson SG. 2006. A pilot, prospective evaluation of a novel alternative for maintenance therapy of breast cancer-associated lymphedema [ISRCTN76522412]. BMC. Cancer 6: 84.
World Health Organization. 2001. International Classification of Functioning Disability and Health:ICF. Geneva.
World Health Organization. 2013. Global program to eliminate lymphatic filariasis.
York SL, Ward LC, Czerniec S, Lee MJ, Refshauge KM, and Kilbreath SL. 2009. Single frequency versus bioimpedance spectroscopy for the assessment of lymphedema. Breast Cancer Res. Treat. 117 (1): 177-182.
Yuan Z, Chen L, Luo Q, Zhu J, Lu H, and Zhu R. 2006. The role of radionuclide lymphoscintigraphy in extremity lymphedema. Ann Nucl Med 20 (5): 341-344.

Evidence tabellen

5 Conservatieve behandeling (compressietechnieken,MLD en voorlichting)

Auteur,

jaartal

Studie

opzet

Doel

Setting

Ziekte-beeld

Aantal

geïnclu-

deerde

patiënten

Methoden

Uitkomst-maten

Resultaten

Mate

van

bewijs

Opmerkin

gen

Badger,

2000

RCT,

parallel

group,

prospectief

onderzoek

Onderzoek naar

het effect van

zwachtelen (multi

layer bandaging -

MLB) gevolgd

door het dragen

van elastische

kousen,

vergeleken met

het dragen van

elastische kousen

alleen.

Lymfoedeemkli

niek in het

Royal Marsden

Ziekenhuis in

Londen

Kanker

patiënten met

lymfoedeem

van de

ledematen; de

behandeling

moet tenminste

12 maanden

zijn geleden; er

mag geen

ziekteactiviteit

plaats vinden

ten tijde van

randomisatie.

N=90

(vrouw)

34 patiënten

werden

gerandomis

eerd in de

interventiegr

oep; 49 in

controlegroe

p. Patiënten

werden

gevolgd voor

24 weken.

Interventie: 18

dagen

zwachtelen

(MLB) gevolgd

door elastische

kousen voor een

totale periode

van 24 weken.

Contole:

elastische

kousen voor een

periode van 24

weken.

Afname (in

percentage) van

het volume van

de ledematen

na 24 weken.

Zwachtelen

(MLB) als

initiële

behandeling

voor

lymfoedeem

gevolgd door

kousen, bereikt

een grotere

afname in

volume van de

ledematen dan

kousen alleen.

Zwachtel

en vs.

elastische

kousen.

Geinclude

erde

patiënten

met

verschille

nde

oorzaken

in het

ontstaan

van

lymfoede em in zowel de armen als de benen.

Berlin,

1999

Prospectiev e studie

Onderzoeken van ontwikkeling lymfoedeem en het effect van conservatieve therapie.

Lymfoedeem van de arm na mastectomie wegens borstkanker

N=226

3 typen

behandelingen

werden

gegeven:

compressiekous en bij 28 pten;

intermitterende compressie (Flowtron) bij 8 pten;

intermitterende

compressie

(Lympha-Press)

compressiekous bij 19 pten. Follow-up 5 jaar (175 pten (70%) kon ook

daadwerkelijk de gehele 5jr gevolgd worden).

Waterverplaa tsing van beide armen, zowel

preoperatief als 6x

postoperatief. >100mL verschil tussen beide armen werd gedefinieerd als oedeem.

- 46 pten (20%) ontwikkelden postoperatief oedeem: 17 binnen 6mnd en 29 binnen 1 jaar postoperateif.

- Gem. oedeemvolume was 418mL.

- Ernstig lymfoedeem (>750mL) kwam voor bij pten met aangedane lymfklieren en postop. RTx.

- compressiekousen verminderden oedeem bij 15 vd 28 pten (54%); kousen en Lympha-Press verminderden oedeem bij 13 vd 19 pten (68%).Bij 4 vd 8 pten behandeld met Flowtron verminderde het oedeem.

- Beëindiging van de therapie gaf opnieuw oedeemvorming.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

verkregen

uit

abstract

pubmed en review Oremus 2012

Bertelli,

1991

Lymfoedeem bij borstkanker

N=74

Twee groepen: de

interventiegroep (n=37) kreeg naast 6u / dag een

compressiekous ook 5x / week gedurende 2wkn elektrisch gestimuleerde lymfdrainage. Dit werd na 5wkn nogmaals herhaald.

controlegroep (n=37) kreeg enkel 6u / dag een

compressiekous.

Omvangmeting en op 7 punten langs de arm

- er werd geen significant verschil gezien tussen beide groepen. In beide groepen werd een gemiddelde volumereductie van 17% gezien.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Brambill a,2006

Prospectief

onderzoek

Effectiviteit steunkous op lymf-oedeem onderzoeken

Lymfoedeem bij Kaposi sarcoom aan onderste extremiteit (unilateraal, onder de knie)

N=65

Twee groepen: interventiegroep (n=50) kreeg steunkousen tot onder de knie (40 mmHg) voor overdag gedurende 15mnd. Na 6mnd werden de kousen

vervangen. Bij de

controlegroep (n=15) werd gedurende de 15mnd niets gedaan.

Omvangmeting en met

intervallen van 1.5cm, omgerekend naar volume onderbeen

- 30 / 50 patiënten (60%) in de

interventiegroe p hadden volumereductie, 20 / 50 (40%) volumetoename

Volumetoenam e bij alle controlepatiënte n

^ significant verschil tussen beide groepen ten faveure van compressie

(p<.001)

- kleine

patiënten

groep

Carati,

2003

Lymfoedeem bij borstkanker

N=61

Twee groepen: de eerste groep (n=26) werd behandeld met de ‘low level laser’ en de tweede groep met de ‘nep laser’. Beide groepen kregen een blok van 8 behandelingen, gevolgd door 8wkn rust, waarna een tweede blok van 8 behandelingen volgde.

- Volume extremitiet mbv perometer

- bio-impedantie

- tonometrie

- symptomen

- QoL

- geen significante verschillen tussen beide groepen.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Cemal,

2011

Systematic

Review

Evaluatie huidige aanbevelingen ter preventie van lymfoedeem en huidig

wetenschappelijk bewijs ter ondersteuning of verwerping van deze claims.

Lymfoedeem

49 artikelen

Medline, Scopus en Google Scholar werden systematisch doorzocht naar studies over preventieve maatregelen en risicofactoren.

De artikelen

warden in 7

categorieën

ingedeeld:

vermijden

injecties,

vermijden druk

op ledematen,

omhoog leggen

ledemaat,

vermijden

vliegreizen,

dragen

compressiekous

bij vliegen,

normaal

gewicht

behouden,

vermijd extreme

temperaturen

en verbranding

en vermijd

excessieve

inspanning.

- weinig

wetenschappelijk bewijs voor vermijden injecties, vermijden van druk, omhoog leggen ledemaat, vermijden extreme temperaturen, vermijden vliegreizen en het dragen van compressiekouse n tijdens vliegen.

- Goed bewijs (level 1 en 2) ter ondersteuning van de

aanbevelingen een normaal gewicht te behouden en / of gewichtstoename te voorkomen.

- Sterk bewijs voor

bewegingsprogra

mma’s.

Damstra

2013

Prospectief

, RCT

Het vergelijken

van de effectiviteit

van een

klittenband

systeem (ACW)

met de

conventionele

niet-elastische

multicomponente

n drukverbanden

(IMC) in de

behandeling van

lymfoedeem van

de benen.

Patiënten

opgenomen op

de lymfoedeem

afdeling in het

Nij Smellinghe

ziekenhuis, te

Drachten,

Nederland.

Matige tot

ernstige vorm

(stage M-IM)

van

lymfoedeem

(zowel primair

als secundair)

van de benen.

N=30

15 patiënten

werden

behandeld met

het ACW

systeem; 15

patiënten

werden

behandeld met

IMC.

Patiënten

kregen de

mogelijkheid het

klittenband

systeem na 2

uur zelf strakker

te doen als het

los aanvoelde.

Metingen

werden verricht

op baseline, na

2 uur en na 24

uur.

Primair:

volumereductie

van het

aangedane

been.

Secundair:

verlies van

compressiedru

Aantal keer

aangepast

door pte

en pte

tevredenheid.

Na 24 uur waren

de mediane

volumereductie

percentages van

de ACW en de

IMC groep

respectievelijk

10.3 en 5.9%

(P<0.05)

9 patiënten

pasten het

klittenbandsyste

em aan: 14x

strakker en 12x

losser.

8 patiënten

rapporteerden

het als positief

dat ze zelf hun

compressie

konden

aanpassen o.b.v. hun

perceptie van

druk.

Tot op heden

werd het

klittenband

stysteem

voornamelijk

in de

onderhoudsf

ase gebruikt.

In deze

studie werd

aangetoond

dat het ook

effectief is in

de initiële

fase. Het

voordeel dat

de patiënt

zelf

aanpassinge

n kan doen

past goed in

het kader van

zelfmanagem

ent.

Kleine

steekproef, Korte follow- up

Damstra,

2009

Prospectief

gerandomis

eerd.

Onderzoeken of

er een verschil

bestaat tussen

‘low’ en ‘high

pressure’

verbanden in het

beoogde volume

afname van de

behandelde arm,

na 2 en na 24 uur.

Patiënten

opgenomen op

lymfoedeemafd

eling in het Nij

Smellinghe

ziekenhuis, te

Drachten,

Nederland.

Patiënten met

unilaterale,

borstkanker

gerelateerde

lymfoedeem,

tenminste 12

maanden na

behandeling

van

borstkanker,

met matig (20-

40%

volumeverschil)

tot ernstig (>40% volume verschil) oedeem.

N=36

(vrouw)

Groep A: ‘low

pressure’

verband (20-30

mm Hg); groep

B: ‘high

pressure’

verband (44-58

mm Hg).

Primair: afname

in volume van

de arm en

volume van het

oedeem in de

aangedane arm

in beide

behandelarmen.

Secundair:

veranderingen

in sub-bandage

druk,

bijwerkingen en

veiligheid.

Er was geen

statistisch

significant

verschil tussen

beide groepen.

Echter, het ‘low

pressure’

verband werd

beter

getolereerd.

Zwachtel

en.

Onvoldoe

nde

power

(7,1%).

De helft

van de

onderzoe

kspopulat

ie (N=18)

vulde een

VAS in.

Devoogd t, 2011

RCT.

Het vaststellen van het

preventieve effect van manuele lymf drainage in de ontwikkeling van borstkanker gerelateerde lymfoedeem.

Universiteitszie

kenhuis

Leuven, België.

Patiënten met lymfoedeem van de arm na chirurgische verwijdering van de unilaterale lymfeknopen in de oksel.

160

patiënten

(vrouw)

De randomisatie was

gestratificeerd voor BMI en axillaire irradiatie. Patiënten in de interventiegroep volgden een behandelprogram ma welke bestond uit richtlijnen over de preventie van lymfoedeem, oefeningen en manuele lymfdrainage. De patiënten in de controlegroep volgden hetzelfde behandelprogram ma zonder de manuele lymf drainage. Duur van

behandelprogram ma is zes maanden. Twaalf maanden follow- up.

Cumulatieve incidentie van lymfoedeem in de arm en tijd tot aan het

ontwikkelen

van

lymfoedeem in de arm (arm volume > 200 ml).

In de behandeling van borstkanker gerelateerde lymfoedeem in de arm, is het onwaarschijnlijk dat manuele lymfdrainage in combinatie met het behandelprogramm a en oefeningen na axillaire

lymfeklierdissectie een middelmatig tot groot effect heeft op het reduceren van de incidentie van lymfoedeem in de arm op de korte termijn. De cumulatieve incidentie van lymfoedeem in de arm en de tijd tot aan het ontwikkelen van lymfoedeem in de arm waren voor beide groepen gelijk.

Manuele

lymf

drainage

Zorgvuldi

uitgevoer de en gerapport eerde studie.

Didem,

2005

Prospectief

gerandomis

eerd.

Het vergelijken van 2

verschillende fysiotherapie methoden in de behandeling van lymfoedeem na chirurgische behandeling van borstkanker

School of Physical Therapy and Rehabilitation, Dokuz Eylul University, Izmir, Turkije.

Patiënten met

unilaterale

lymfoedeem na

chirurgische

behandeling

van

borstkanker.

N=53

(vrouw)

Experimentele groep: ‘complex decongestive physiotherapy’, incl. lymf drainage, ‘multi layer’

drukverband, elevatie, oefeningen en huidzorg. Controle groep: standaard fysiotherapie, incl. verband, ‘elevation’, hoofd-nek en schouder oefeningen en huidzorg. Therapie: 1x per dag, 3 x per week voor 4 weken lang.

Bewegingsgebi

ed,

omtrekmetingen en volume metingen.

Beide groepen lieten een significante afname zien in volume, een vermindering van ongemak en een

toename in de mobiliteit.

Complex

deconges

tieve

therapie

(gecombi

neerde

behandel

methoden

Geen powerber ekening. Matige rapportag e. Geen eenduidig e en zwakke conclusie ⁾

Feldman , 2012

Systematic

Review

Evalueren bewijs voor effectiviteit van Intermittent Pneumatic Compression (IPC) bij de behandeling van lymf-oedeem

Lymfoedeem

N=13

artikelen

Search van

2004-2011 in elf

verschillende

medische

zoekmachines.

De richtlijnlijnen

voor

bewijskracht van The Oxford Medical Journal werden gebruikt voor het indelen van de artikelen naar

bewijsniveau.

Volume

verandering

lymfoedeem

O.b.v. niveau II en III bewijs kan

geconcludeerd worden dat IPC een effectieve behandelmodali teit is om lymfoedeem volume te verminderen, zowel op zichzelf, als gecombineerd met andere DLT

modaliteiten.

Geen

consensus over optimale behandelfreque ntie,

drukniveau, pompschema en kenmerken van IPC apparaat.

- goede kwaliteit review

Haghigh at, 2010

RCT

Vergelijken van 2

behandelingen

voor

postmastectomie

lymfoedeem:

Complex

Decongestive

Therapy’ (CDT)

en ‘Modified DCT’

(MCDT)

gecombineerd

met Intermittent

Pneumatic

Compression

(IPC).

Lymfoedeem Kliniek van het Iraanse Centrum voor Borstkanker

Lymfoedeem na borstkanker

N=112

vrouwen

Gerandomiseerde toewijzing vrouwen in 2 gelijke groepen: groep 1 kreeg dagelijks CDT en groep 2 kreeg dagelijks CDT gecombineerd met IPC.

Waterverplaat

sing

volumetrie voor het meten van de volumereducti e van de bovenste extremiteit

- enkel CDT liet een significant grotere

volumeafname zien dan CDT icm IPC (p=0.036).

- volumemeting van de extremiteit 3 maanden na behandeling liet een 16.9% volumereductie zien bij enkel CDT en 7.5% reductie bij MCDT + IPC.

Hornsby,

1995

Lymfoedeem bij borstkanker

N=25

Twee groepen: de interventie groep (n=14) kreeg gedurende 4-28 wkn naast oefeningen en zelfmassage voor 24u een

compressiekous. Bij de controlegroep (n=11) werd geen compressiekous gegeven.

Volume extremiteit, berekend door waterverplaat sing

- Er werd een significant voordeel van de compressiekou s op korte termijn gezien ^ afname volume 24% in interventiegroe p, -1% in controlegroep.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Irdesel,

2007

Lymfoedeem bij borstkanker

N=19

Twee groepen: beide groepen kregen educatie over

lymfoedeem en huidzorg en moesten specifieke oefeningen doen. Enkel de interventiegroep (n=10) kreeg hierbij ook een compressiekous.

- Omvang extremiteit

- pijn (VAS)

- geen significante verschillen in omvangmetinge n tussen beide groepen

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Jahr,

2008

Lymfoedeem bij borstkanker (n=20) en melanoom (n=1)

N=21

Twee groepen: beide groepen ontvingen 1-2x / week gedurende 12wkn MLD. De interventieroep (n=11) kreeg hierbij ook gedurende 4wkn 12 sessies ‘deep oscillation’

- 3D volume metingen van de borst -symptomen: pijn en zwelling van de borst

Significante afname in pijn en subjectieve en objectieve zwelling van de borst na 4wkn in interventie groep. Geen significant verschil meer na 8wkn.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Kaviani,

2006

Lymfoedeem bij borstkanker

N=11

Twee groepen: de eerste groep werd behandeld met ‘low level laser therapie’ (Ga-As diode laser) op 5 punten in de oksel, 3x / week gedurende 3 weken met een tussenpoos van 8 wkn, waarna weer gestart werd met 3x / week gedurende 3 weken. De tweede groep onderging hetzelfde regime alleen met de ’nep laser’.

- Omvang extremiteit

- pijn en zwaar gevoel

Er werden geen

significante

verschillen

gevonden

tussen beide

groepen.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Kozanog lu, 2009

Lymfoedeem bij borstkanker

N=50

Twee groepen: beide groepen moesten dagelijks oefeningen doen en kregen hygiëne- en huidzorg. De eerste groep (n=24) kreeg hierbij

pneumatische compressie: 20 sessies van 2u gedurende 4wkn (60mmHg druk). De tweede groep werd behandeld met ‘low level laser therapie’ (Ga-As laser) op 3 punten in de elleboogsholte en 7 punten in de oksel: 12 sessies

gedurende 4wkn (3x / week).

- Omvang extremiteit

- pijn, zwaar gevoel, strak gevoel,

paresthesie en zwakheid

- significant verschil in omvang en pijnscores ten faveure van de lasergroep, net na behandeling en na 12mnd

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

Lamprou , 2011

Prospectief , RCT.

Het vergelijken van de effectiviteit van een

tweecomponente n compressie (2CC) systeem met de

conventionele niet-elastische multicomponente n drukverbanden (IMC) in de behandeling van lymfoedeem van de benen.

Patiënten opgenomen op de lymfoedeem afdeling in het Nij Smellinghe ziekenhuis, te Drachten, Nederland.

Matige tot ernstige vorm (stage M-IM) van

lymfoedeem van de benen.

z o

15 patiënten werden

behandeld met het 2CC systeem; 15 patiënten werden

behandeld met IMC.

Primair:

volumereductie van het aangedane been. Secundair: vermindering van interface druk.

Het 2CC systeem is een geschikt alternatief naast IMC in de conventionele therapie van matige tot ernstig

lymfoedeem. Er bestaat geen significant verschil tussen beide systemen in druk of volume na 24 uur.

Zwachtel

Onvoldoe

nde

power.

Maiya,

2008

Lymfoedeem bij borstkanker

N=20

Twee groepen: beide groepen moesten een oefeningenprogr amma volgen.

De eerste groep (n=10) werd daarnaast met een ‘low level laser’ behandeld (He-Ne laser 632.8mm en Diode laser 850nm) op verschillende punten in de oksel 2.4J / cm², gedurende 34 min / dag over 10

behandelingen. De tweede groep kreeg een compressiekous.

- Omvang extremiteit op 2 punten

gemeten: 15cm proximaal en 10cm distaal van de laterale epicondyl.

- Pijn

Geen goede statische analyse gedaan.

- geen full tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence tabel van artikel McNeely 2011

McNeely , 2004

Prospectief , RCT

Het vergelijken van de afname van lymfoedeem volume in de arm bij manuele lymf drainage (MLD) in combinatie met compressie therapie (CB) met CB alleen.

Cross Cancer Institute, Edmonton, Canada.

Lymfoedeem van de arm.

N=45

(vrouw)

24 patiënten werden

behandeld met manuele lymf drainage in combinatie met compressie therapie; 21 patiënten werden

behandeld met compressie therapie alleen. Patiënten werden gevolgd voor een periode van 4 weken.

Primair: afname in het volume van

lymfoedeem in de arm. Secundair: volume van lymfoedeem in de arm gemeten dmv omtrek.

Het volume van het lymfoedeem in de arm nam af na 4 weken, ongeacht de behandelmetho de.

Compressiether apie, met of zonder manuele lymf drainage, is een effectieve interventie in het reduceren van het volume van lyfoedeem in de arm.

Manuele lymfdrain age icm compress ie

therapie

vs.

compress

therapie

alleen.

McNeely

, 2011

Systematic

Review en

Meta-

Analyse

Updaten bewijs

van RCT’s

betreffend

voordelen van

conservatieve en

dieet interventies

bij kanker

gerelateerd

lymfoedeem

Kanker

gerelateerd

lymfoedeem

25 studies:

totaal 1018

pten

Searches in

elektronische

databases van

jan 1980 tot aug

2009. Enkel

inclusie RCT’s

die effectiviteit

van

conservatieve

en dieet

interventies

onderzochten en

vergeleken met

placebo,

controle of

vergelijkende

interventies.

M.b.v. de Jadad

5-punten schaal

werden de

studies naar

methodologisch

e kwaliteit

ingedeeld.

Wanneer

mogelijk werden

de data gepoold

en ingedeeld

naar

bewijsniveau 14.

- Vijf studies met totaal 198

patiënten onderzochten het

toegevoegde effect van MLD

(manuele lymfdrainage) met

compressietherapie en

compressietherapie alleen. ^

statistisch significant minder

lymfoedeem aan de bovenste

extremiteit bij toevoeging van

MLD aan compressietherapie

(p=0.02). Geen verschil in

ervaren symptomen.

- Niveau 1 bewiis: 3 studies

(totaal 203 patiënten), beweging

geeft geen verbetering of

exacerbatie van lymfoedeem

aan de bovenste extremiteit,

maar wel significante verlichting

van ervaren symptomen (pijn /

gevoeligheid en QoL).

- Niveau 2 bewijs: Meerdere

studies lieten een positief effect

zien van compressieverband en

-kousen op lymfoedeem, bij

enkele studies was dit zelfs

significant. 1 studie liet een

significante verbetering van het

lymfoedeem zien na 12 weken

dieetaanpassingen met

gewichtsverlies.

uitgebreid

e search

- vele

wisselend

e typen

kanker

sommige

geïnclude

erde

artikelen

bevatten

maar

weinig

patiënten

Brambilla

2006,

Hornsby

1995 en

Irdesel

2007

staan ook

in een

evidence

tabel in

dit artikel

Moffatt,

2012

Prospectief

RCT

Onderzoeken van doeltreffendheid en veiligheid van 3M^tm Coban™ 2 compressiesystee m met

verschillende applicatie frequenties in vergelijking met kort rek zwachtels op afname lymfoedeem.

Zeven in lymfoedeem gespecialiseerd e centra in Engeland en vier in de VS

Lymfoedeem van arm of been

82 pten met stadium II lymfoedeem aan arm of been

(42 arm, 40 been)

Per methode werden evenveel pten met lymfoedeem aan de arm als aan het been ingedeeld. 16 pten (8 arm, 8 been) kregen 5x / week de traditionele kort rek zwachtels aangelegd. 18pten kregen 2x / week, 20pten kregen 3x / week en 22pten kregen 5x / week het Coban 2 systeem aangelegd.

Alle pten werden gedurende 19 dagen behandeld.

Het volume van de extremiteit en evt adverse events werden elk bezoek genoteerd.

Primair: percentage volumereductie Secundair: veiligheid, QoL

Grootste afname volume lymfoedeem werd bereikt met het Coban 2 systeem 2x / week

aangebracht. Dit gaf een gemiddelde afname van 18.7% in benen en 10.5% in armen. Frequenter zwachtelen had geen

additioneel

effect.

Kort rek zwachtels gaven een volumeafname van 10.9% en 8.2% voor respectievelijk benen en armen. Geen significante verschillen tussen

behandelingen.

- lage power

- kleine studiegro epen per behandelt ype

Oliveira,

2008

Lymfoedeem

bij borstkanker

N=16

Twee groepen:

beide groepen

kregen

fysiotherapie:

CDP (massage,

MLD volgens de

Vodder

methode,

compressiezwac

htels en

huidzorg) 3x /

week gedurende

4 weken. De

eerste groep

(n=5) kreeg hier

dieetadvies bij, betreffende medium keten triglyceriden (MCT). De tweede groep kreeg maisolie (placebo).

- volume meting

extremiteit mbv

water-

verplaatsing

- bio-

impedantie:

totaal lichaams

water

- gewicht &

lengte

- eet gewoonten

- significant

verschil tussen

beide groepen

in volume

metingen en

omvang 10cm

onder het

olecranon in het

voordeel van de

toevoeging van

MCT.

- Overige

uitkomstmaten

geen

significante

verschillen.

voedings-

interventi

- geen full

tekst

verkregen

gegevens

uit

evidence

tabel van

artikel

McNeely

2011

Ridner,

2012

Systematic

Review

Evaluatie van level of evidence tav zelfzorg bij lymfoedeem. Definitie zelfzorg: activiteiten die individuen ondernemen en op zichzelf uitvoeren zonder de hulp van anderen.

16 artikelen gepubliceerd tussen jan 2004-mei 2011.

Lymfoe-

deem

- Search in 11 medische databases. Exclusie van kwalitatieve studies, case reports, ‘gray literatuur’, ‘nonrefereed’ artikelen, abstracts en dissertaties.

- 10 categorieën

zelfzorg:

pneumatische

compressieappa

raten,

aromatherapie,

compressiekous

en, full-body

oefeningen,

infectie

management,

fase 2 ‘complete

decongestive

therapy’,

simpele MLD,

huidzorg,

gewichtsverlies

en zelf-

monitoring.

- geen van de artikelen voldeed aan de eisen voor ‘recommended for practise’

- ‘likely to be effective’: full- body oefeningen lijken geen effect te hebben op armvolume, maar lijkt verbetering te geven van de klachten.

- ‘Effectiveness Not Established’: pneumatische compressieappar aten, MLD en gewichtsverlies geven symptoom verlichting.

- ‘Effectiveness Unlikely’: geen significant verschil in volume extremiteit bij gebruik van aromatherapie.

- weinig RCT’s voldeden aan

gestelde

eisen

Shaw, 2007 I

RCT

Evealuatie van gewichtsverlies interventie als behandeling voor BCRL

Recruitement

via Royal

Marsden

Hospital

London en the

Lymphedema

Support

Network (een

Nat.patiënten

org.)

Lymfoedeem bij borstkanker

N=21

2 groepen: de eerste groep (n=11) kreeg een

dieetprogramma met 1000 kcal / dag minder en een

compressiekous. De tweede groep kreeg een boek over gezond eten en een

compressiekous.

- omvang- metingen omgerekend naar volume extremitei

- lengte & gewicht -huidplooien

- eet gewoonten

Significante reductie in overtollig armvolume (afname van 349mL of 44%, p=0.003). gewicht (3.3kg, p=0.02) en BMI (1.3, p=0.016) in de groep met het

dieetprogramm

voedings-

interventi

Shaw, 2007 II

RCT

Vergelijking van twee voedings interventies als behandeling voor BCRL

Recruitement via Royal Marsden Hospital London

Lymfoedeem bij borstkanker

N=51

3 groepen: 2 diëten: (1 met verminderde energie-inname (n=17) en 1met alleen

verminderde vet inname (n=19))

1 cö groep: geen therapie therapie (n=15)

Na 24 weken in

geen van de 3

groepen

significante

volume

dalingen

Springer,

2010

Prospectief

observation ele studie

In kaart brengen

dysfunctie

bovenste

extremiteit na

behandeling

borstkanker

National Naval Medical Center Breast Care Center, USA

Onbehandeld, unilateraal, stadium I-III borstkanker

N=94

(vrouw)

Alle patiënten kregen

preoperatieve educatie en instructies voor oefeningen en postoperatief een specifiek therapie protocol (PT), inclusief oefeningen ter verbetering van range of motion (ROM) en kracht.

Metingen bij baseline en 1,36 en 12mnd postoperatief.

Lichaamsgewic

ht, ROM,

pijnlevels,

volume

bovenste

extremiteit

1mnd

postoperatief significante afname van alle metingen, maar na 1 jaar meeste weer op baseline niveau.

Bij meeste vrouwen die PT kregen, ROM en kracht naar verwachting na 3mnd weer op baseline. Ontwikkeling lymfoedeem 3- 12mnd

postoperatief,

onafhankelijk

van

schouderfunctie

- geen controle

Stout,

2008

Case

controle

studie

Aantonen

effectiviteit

surveillance

programma ter

opsporing van

lymfoedeem

Unilateraal

stadium I-III

borstkanker

N=196

(vrouw) ^

43 werden

gediagnostic

eerd met

lymfoedeem

Twee groepen:

de ene groep

bestond uit 43

gezonde

vrouwen en de

andere groep uit

43 vrouwen

behandeld

vanwege

unilaterale

borstkanker.

Beide groepen

kregen

compressiethera

pie: bij de groep

met patiënten

werd de

compressiethera

pie gestart bij

volumetoename

van aangedane

arm van >3%

t.o.v. pre-op*.

Controles

gedurende

18mnd:

preoperatief en

1,3,6,9,12 en

18mnd

postoperatief

Afname

lymfoedeem

Korte

behandeling

van

lymfoedeem

met

therapeutisch

elastische

kousen in de

subklinische

fase (in deze

studie

gedefinieerd als

een

volumetoename

>3 %) was al

effectief om

lymfoedeem te

reduceren.

Gemiddelde

volumetoename

van aangedane

arm was 83mL

bij diagnose

lymfoedeem

(p=0.005). Na

interventie

significante

afname van

gemiddeld

48mL

(p=<0.0001)

- kleine

groepen

onduidelij

k onder

welke

voorwaar

den

controlegr

oep

startte

met

compress

ietherapie

onduidelij

k bij

hoeveel

afname

van

armvolum

(gemeten

mbv

peromete

compress

ietherapie

gestaakt

mocht

worden

Szuba,

2002

Gerandomi

seerd,

prospectief

onderzoek

Het onderzoeken van de veiligheid en relatieve effectiviteit van adjuvante pneumatische compressietherap ie (PCT) in de behandeling van patiënten met borstkanker gerelateerde lymfoedeem.

Patiënten van het Stanford Center voor Lymfatische en Veneuze aandoeningen.

Stabiele en

behandelde

borstkanker

gerelateerde,

lymfoedeem.

N=23 in studie 1; 27 in studie 2 (vrouw)

23 patiënten, nog niet eerder behandeld voor lymfoedeem, werden

gerandomiseerd

naar ofwel

decongestieve

lymfatische

therapie (DLT)

alleen of DLT

met adjuvante

intermitterende

pneumatische

compressie

(IPC).

Veiligheid

effectiviteit

van

adjuvante

IPC

therapie.

Wanneer IPC wordt

toegepast in combinatie met andere

elementen van DLT,

waaronder manuele lymf drainage, compressie therapie en decongestieve oefeningen, laat het een verbetering zien in de therapeutische respons. De therapie wordt goed

verdragen en er worden geen

complicaties

gemeld.

Pneumatische

compressie

therapie

Er wordt niet duidelijk gemaakt of patiënten uit studie 2

dezelfde zijn als uit studie 1.

Methode van randomisatie niet

omschreven. Geen gegevens over sceening omschreven. Relatief kleine studiepopulatie (geen

powerberekenin g). Geen baseline table voor studie 2. Informed consent? Blindering van outcome assessor?

Tsai,

2009

Pilot studie;

gerandomis

eerd,

gecontrolee

rd.

Onderzoek van

het

behandeleffect en

behoud hiervan,

van standaard

decongestieve

lymfatische

therapie (DLT) in

combinatie met

pneumatische

compressie, in

vergelijking tot

aangepaste DLT

in combinatie met

pneumatische

compressie

waarbij de

zwachtel wordt

vervangen door

Kinesio tape.

Database werd

opgezet door

maatschappelij

k werkers

werkzaam bij

instellingen of

organisaties die

patiënten

begeleiden in

de behandeling

van

borstkanker.

Unilaterale

borstkanker

gerelateerde,

matige tot

ernstige

lymfoedeem

(>3 mnd)

N=41

(vrouw)

41 patiënten

werden

gerandomiseerd

in de DLT groep

(N=21) of in de

aangepaste

(Kinesio tape)

DLT groep

(N=20).

Daarnaast

werden

huidzorg,

manuele lymf

drainage

pneumatische

compressiethera

pie, en

fysiotherapie

toegepast.

Patiënten

hadden een

controle periode

van 4 weken,

gevolgd door 4

weken

interventie en

een follow-up

van 3 maanden.

Primaire

uitkomstmaat:

omvang van

ledemaat (arm).

Secundair:

water

compositie van

de bovenste

extremiteiten,

symptomen

gerelateerd aan

lymfoedeem,

kwaliteit van

leven en

acceptatie van

het

verbandmiddel

(waaronder

compliance).

Er is geen

significant

verschil tussen

beide groepen

op alle

uitkomstmaten.

De Kinesio tape

lijkt beter te

worden

verdragen dan

de zwachtel.

Echter, wel was

te zien dat bij

het gebruikt van

Kinesio tape

meer wonden

voorkwamen.

Gesuggereerd

wordt om de

zwachtel te

vervangen voor

de Kinesio tape

in het geval van

een lage

compliance na

een interventie

periode van 1

maand.

Hier zijn

subjectiev

bevinding

en en

omvangs

verminder

ing op

één hoop

gegooid.

Qua

omvangs

verminder

ing scoort

zwachtel

significant

beter!

Kleine

steekproe

onvoldoe

nde

power.

Tuinman , 2008

Cross-

sectionele

studie

Valideren ‘Distress Thermometer’ (DT) in NL en overeenkomst onderzoeken met een 46-item probleemlijst, mogelijke risicofactoren en de wens tot verwijzing.

‘Comprehensiv

e’

kankercentrum

Noord-

Nederland,

Groningen,

Nederland

Psychologische stress bij kanker patiënten

N=277

kankerpatiën

ten

Een cross- sectionele groep kankerpatiënten behandeld in 9 verschillende ziekenhuizen vulden de DT en de ‘Hospital Anxiety and Depression Scale’ in en scoorden de aanwezigheid en ernst van problemen.

- DT

- Probleemlijst

- Hospital Anxiety and Depression Scale

- de

probleemlijst bleek een betrouwbare maatstaf. Vijf items

correleerden sterk met de DT, 13 items matig, 26 items zwak en 2 items

correleerden niet significant.

- sterke relatie DT en

probleemlijst (r=0.68) en sterke relatie DT en HADS (r=0.57;

p<0.001).

Viehoff,

2013

Systematic

Review

Identificeren en kwantificeren van nuttige

onderdelen uit vragenlijsten gericht op lymfoedeem aan ICF.

Erasmus MC Rotterdam, afdeling dermatologie

Lymfoedeem

136 studies met een studiepopula tie waarvan 65%

lymfoedeem van de bovenste extremiteit had, 25% van de onderste extremiteit, 3% in de midline en 7% een combinatie van

bovenstaand

Elektronische searches werd uitgevoerd in Medline, EMBASE, CINAHL, CENtral en Pedro (2005- 2010)naar lymfoedeem specifieke vragenlijsten gevonden.

Overeenkomst

gevonden

nuttige

onderdelen uit vragenlijsten met ICF categorieën.

- In totaal werden 12 lymfoedeem specifieke vragenlijsten gevonden: 10 voor de bovenste extremiteit, 1 voor de onderste en 1 voor

lymfoedeem in het algemeen).

Wilburn,

2006

Prospectief

gerandomis eerd, cross over design.

Het

onderzoeken van het effect van de Flexitouch in vergelijking tot manuele lymf

drainage.

Stanford Centrum voor lymfatische en veneuze aandoeningen.

Patiënten met unilaterale borstkanker gerelateer de lymfoe- deem van de arm

N=10

(vrouw)

Patiënten

werden

gerandomiseerd en pasten toe ofwel dagelijks gebruik van de Flexitouch ofwel compressie kledij in

combinatie met manuele lymf drainage, eenmaal daags, 14 dagen lang, gevolgd door 1 week wahs-out waarna

crossover plaats vond.

Gedurende de washout periode was het toegestaan om compressie kledij te dragen.

Primair:

volume

respons.

Deze relatief korte

evaluatie van

de Flexitouch

suggereert

dat deze de

onderhoudsb

ehandeling

van

lymfoedeem

beter

controleert dan manuele lymf drainage in patiënten met

borstkanker

gerelateerde

lymfoedeem.

Manuele lymf drainage Methode van randomisatie onduidelijk. Informatie omtrent sample size wordt niet duidelijk omschreven; sample size lijkt vrij klein te zijn voor een gerandomiseerd onderzoek (in discussie sectie wordt opeens gesproken over pilot studie?). Onafhankelijk onderzoek? Invloed industrie? In de conclusie sectie wordt nl. gesproken over de ‘evaluatie van de Flexitouch’. Terwijl het een vergelijkend onderzoek suggereert. Berekening SF-36 scores incorrect (Total scores? Ipv PCS en MCS scores). Er wordt geen therapietrouw gemeten. Follow-up periode is relatief kort.

Verantwoording

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld : 01-05-2014

Laatst geautoriseerd : 01-05-2014

Geplande herbeoordeling : 01-01-2017

Omdat deze richtlijn modulair is opgebouwd, kan herziening op onderdelen eenvoudig plaatsvinden. Een eerste moment zal zeker medio 2015-2016 zijn als de verwachte lymfoedeem core set ontwikkeld is. Op dat moment zal een nieuwe (deel)werkgroep worden samengesteld voor een herzieningstraject.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:

Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie

Geautoriseerd door:

Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie
Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
Nederlandse Vereniging voor Nucleaire geneeskunde
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
Nederlandse Vereniging voor Plastische Chirurgie
Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie

Algemene gegevens

Financiering

Deze richtlijn is tot stand gekomen met financiële steun vanuit het SKMS-programma en Stichting Nationaal Huidfonds.

Deelnemende verenigingen / instanties

Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
Nederlandse Vereniging voor Plastische Chirurgie
Nederlandse Vereniging van Revalidatiegeneeskunde
Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie En Gynaecologie
Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie binnen de Lymfologie
Nederlandse Vereniging van Huidtherapeuten
Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers
Nederlandse Vereniging van Orthopaedisten en Bandagisten (NVOS-Orthobanda)
Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland oncologie (V&VN oncologie)
Nederlands Netwerk voor lymfoedeem en lipoedeem (NLNet)
Borstkankervereniging Nederland.

Ondersteuning

Bureau Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie.

Doel en doelgroep

Doelstelling van de richtlijn

Deze richtlijn dient als leidraad voor de dagelijkse praktijk om zo de kwaliteit van de zorg voor alle patiënten met (risico op) lymfoedeem te bevorderen. Rond chronische ziekten is op dit moment veel verandering in visie en aanpak gaande. Daarom is, indien mogelijk, gekozen om deze vernieuwde inzichten in overeenstemming met het overheidsbeleid voor chronisch zieken toe te passen. De basis hierbij is het streven om de zorg in alle fasen van ‘het ziek zijn’ tot een sluitende keten te maken: van vroegtijdige onderkenning, preventie, zelfmanagement, behandeling en follow-up alle gericht op goede zorg. Daarnaast is het doel om mensen langer gezond te laten leven en mensen zo lang mogelijk in de maatschappij te laten participeren en tegelijkertijd de zorg betaalbaar te houden (NIVEL 2011).

De aanpak kenmerkt zich door vier speerpunten:

Beter afgestemde multidisciplinaire zorg
Op elkaar aansluitende organisatie en zorg
Meer centraal stellen van de patiënt met eigen regie en eigen verantwoordelijkheid
Een goede samenhang tussen preventie en curatie.

Tot slot is er in deze richtlijn ook aandacht voor de toepasbaarheid en implementatie van de aanbevelingen. De werkgroep spreekt de hoop uit dat alle zorgaanbieders op basis van deze richtlijn voor het eigen ziekenhuis / kliniek een protocol en voorlichtingsmateriaal maken, waarin de stappen van (lichamelijk) onderzoek, diagnostiek, behandeling en (na)zorg worden beschreven.

Doelgroep / richtlijngebruikers

De doelgroep wordt gevormd door alle zorgaanbieders die werkzaam zijn op het gebied van lymfoedeem of betrokken zijn bij de diagnostiek en / of behandeling van patiënten met deze aandoening. Dit betreft zowel de medische, paramedische als verpleegkundige beroepsgroepen.

Samenstelling werkgroep

Werkgroepleden	Vereniging
Dr. R.J. Damstra (voorzitter)	Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en
Mevrouw Drs. A.B. Halk (secretaris)	Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en
Dr. J.P. van den Berg	Nederlandse Vereniging van Revalidatiegeneeskunde
Mevrouw Y. Born	Nederlandse Vereniging van Huidtherapeuten
Mevrouw E.S.F.A. Butter	V&VN oncologie
Mevrouw Drs. E.B.L. van Dorst	Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
Dr. J.J.E. van Everdingen	Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en
Mevrouw C. Feenstra	Nederlandse Vereniging van Huidtherapeuten
Mevrouw Drs. P. Gielink	Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie binnen de
Mevrouw Drs. M.J. de Haas	Nederlondse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde
Mevrouw G. van der Heide-Schoon	Borstkankervereniging Nederland
De heer A. Hendrickx	Kon. Nederlandse Gen. voor Fysiotherapie
Mevrouw drs. J.T. Hidding	Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie binnen de
Drs. J.B. Storm van Leeuwen	Nederlogdse Vereniging voor Plastische Chirurgie
Mevrouw S. Nijland	V&VN dermatologie
Mevrouw E. Oskam	Borstkankervereniging Nederland
Mevrouw I. Paulusma	V&VN oncologie
Mevrouw Dr. N. Russell	Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
Mevrouw K. Rutgers- van Wijlen	Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers
Mevrouw I. Sissingh	VATEK / NVOS-Orthobanda
Dr. L.J.A. Strobbe	Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
Mevrouw Drs. C. J. A. Verhoeff-Braat	Nederlands Netwerk voor lymfoedeem en lipoedeem
De heer R. Verwaard	Nederlandse Vereniging van Orthopaedisten en
Mevrouw Dr. C. van der Vleuten	Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en
Drs. H.G.J.M. Voesten	Nederlandse Vereniging voor vaatchirurgie
Drs. mevrouw A. Hartog	Ondersteuning NVDV
Drs. mevrouw M.C. Urgert	Ondersteuning NVDV

Inbreng patiëntenperspectief

Patiëntenorganisaties zullen trachten deze richtlijn uit te brengen in een speciale 'patiënten editie‘. Doel is de richtlijn in heldere taal beschikbaar te stellen aan niet-professionals waarbij patiënten de gelegenheid hebben voor een actieve participatie en kennis opbouw rond de diagnostiek en behandeling van hun aandoening.

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

Bij het opstellen van deze richtlijn is veel aandacht besteed aan praktische uitvoerbaarheid, effectiviteit en nut en noodzaak. Het koplopers project van de orde heeft hierbij richtinggevend gewerkt. Een aantal aanbevelingen zijn dan ook voorzien van normen als: minimum norm, standaard norm en streefnorm.

Werkwijze

Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is gebruik gemaakt van de EBRO-criteria (evidence based richtlijn ontwikkeling). De richtlijn werd voor zover mogelijk gebaseerd op bewijs uit gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek. Relevante artikelen werden gezocht door het verrichten van systematische zoekacties. Er werd gezocht in Medline-, Cochrane- en Cinahl-databases tot juni 2013. Daarnaast werden artikelen geëxtraheerd uit referentielijsten van opgevraagde literatuur. Ook werden andere richtlijnen aangaande lymfoedeem geraadpleegd. Na selectie door de werkgroepsleden bleven de artikelen over die als onderbouwing bij de verschillende conclusies staan vermeld. De geselecteerde literatuur is samengevat in evidence tabellen, die zijn opgenomen in de bijlagen [bijlage 5]. Bij sommige hoofdstukken kon gebruik worden gemaakt van grote internationale meta-analyses uitgevoerd volgens de EBRO richtlijnen. Op grond van zorgvuldige overweging is er voor gekozen deze evidence tabellen niet allemaal te re-evalueren en de searches opnieuw uit te voeren. De gebruikte literatuur is daarnaast samengevat in de tekst van de hoofdstukken onder het kopje ‘wetenschappelijke onderbouwing’. Elke wetenschappelijke onderbouwing is afgesloten met één of meerdere conclusies. Deze conclusies en de daarvoor gebruikte literatuur zijn gegradeerd naar mate van bewijs. Hierbij is de volgende indeling gebruikt (tabel 1 en 2):

Tabel 1: Indeling van methodologische kwaliteit van individuele studie

Kwaliteit	Interventie	Diagnostisch accuratesse onderzoek	*Schade / bijwerkingen, etiologie, prognose**
A1	Systematische review van tenminste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau
A2	Gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend klinisch onderzoek van goede kwaliteit van voldoende omvang	Onderzoek ten opzichte van een referentietest (een ‘gouden standaard') met tevoren gedefinieerde afkapwaarden en onafhankelijke beoordeling van de resultaten van test en gouden standaard, betreffende een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten die allen de index- en referentietest hebben gehad	Prospectief cohortonderzoek van voldoende omvang en follow-up, waarbij adequaat gecontroleerd is voor ‘confounding' en selectieve follow-up voldoende is uitgesloten.
B	Vergelijkend onderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2 (hieronder valt ook patiënt-controle onderzoek, cohortonderzoek)	Onderzoek ten opzichte van een referentietest, maar niet met alle kenmerken die onder A2 zijn genoemd	Prospectief cohortonderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2 of retrospectief cohortonderzoek of patiënt-controle onderzoek
C	Niet-vergelijkend onderzoek
D	Mening van deskundigen

* Deze classificatie is alleen van toepassing in situaties waarin om ethische of andere redenen gecontroleerde trials niet mogelijk zijn. Zijn die wel mogelijk dan geldt de classificatie voor interventies

Tabel 2: Niveau van conclusies

niveau	Conclusie gebaseerd op
1	Onderzoek van niveau A1 of tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau A2
2	1 onderzoek van niveau A2 of tenminste 2 onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van niveau B
3	1 onderzoek van niveau B of C
4	Mening van deskundigen

Richtlijnendatabase

Lymfoedeem

Lymfoedeem

MLD bij lymfoedeem

Uitgangsvraag

Aanbeveling

Overwegingen

Onderbouwing

Achtergrond

Conclusies

Samenvatting literatuur

Referenties

Evidence tabellen

Verantwoording

Autorisatiedatum en geldigheid

Initiatief en autorisatie

Algemene gegevens

Doel en doelgroep

Samenstelling werkgroep

Inbreng patiëntenperspectief

Methode ontwikkeling

Implementatie

Werkwijze

Bijlagen