Screening op maligniteiten bij CF
Uitgangsvraag
Is er een indicatie voor vervroegde screening op colorectaal kanker bij patiënten met CF?
Aanbeveling
Start screenen op colorectaal carcinoom middels colonoscopie van mensen met CF elke vijf jaar vanaf een leeftijd van 40 jaar (na longtransplantatie vanaf 30 jaar). Indien poliepen worden gevonden nadien, screen volgens richtlijn ‘surveillance na poliepectomie’.
Overleg samen met de patiënt en het behandelteam over de beslissing om een colonoscopie uit te voeren na afweging van comorbiditeit, veiligheid en kwaliteit van leven (zie stroomschema).
Voor sedatie bij colonoscopie bij CF-patiënten wordt naar de richtlijn Procedurele Sedatie en/of Analgesie (PSA) verwezen.
Mocht een colonoscopie in verband met co-morbiditeit niet verantwoord worden geacht en zijn er toch zwaarwegende redenen om een colonoscopie te doen, overweeg dan een CT colonografie te verrichten.
Overwegingen
Verschillende publicaties laten zien dat mensen met CF een verhoogd risico op colorectaal carcinoom hebben vergeleken met de algemene bevolking. Maisonneuve publiceerden in 2013 een cohortstudie waarin de (Amerikaanse) CF Foundation patient registry (1990 tot 2009) werd afgezet tegen data van de algemene Amerikaanse bevolking (Maisonneuve, 2013).
Deze data toonde aan dat de gestandaardiseerde incidentieratio 6,2 (95% BI: 4,2 tot 9,0) is voor coloncarcinoom bij patiënten met CF zónder longtransplantatie. Er is een niet-vergelijkende studie gevonden naar de systematische CRC screening van mensen met CF. Deze studie laat zien dat 25% van de 88 gescreende personen een geavanceerd adenoom heeft en reeds 3% een colorectaal carcinoom (Billings, 2014). Daarnaast zijn er casusbeschrijvingen en kleine cohortstudies die laten zien dat bijna alle colorectaal carcinomen bij mensen met CF zich ontwikkelen vóór de leeftijd van 50 jaar en dat de tumoren in deze populatie zich met name in het rechter colon bevinden.
Recent verscheen een studie naar de kosteneffectiviteit van een screeningsprogramma naar colorectaal carcinoom voor mensen met CF (Gini, 2018). Er werd een microsimulatiemodel gebruikt (MISCAN-Colon) waarvoor het bestaande simulatiemodel werd aangepast aan de CF-populatie, onderverdeeld in twee groepen: mensen met CF mét en zónder longtransplantatie. De simulatie voorspelt dat voor mensen zonder longtransplantatie de optimale en kosteneffectieve strategie voor colonoscopie elke vijf jaar tussen de 40 en 75 jaar is en met longtransplantatie elke drie jaar tussen de 35 en 55 jaar.
Op grond van bovenstaande gegevens heeft de Amerikaanse CF stichting een consensusrichtlijn gebaseerd die tien aanbevelingen bevat waarvoor een beslissings-ondersteuningshulp is gemaakt (Hadjilliadis, 2017). Consensus is verkregen tussen diverse stichtingen waarin ook patiënten participeren. Vertrekpunt hierbij is samen beslissen tussen patiënt en medisch behandelteam waarbij de co-morbiditeit, veiligheid en kwaliteit van leven meegenomen wordt. Men is zich overigens zeer bewust van het relatieve gebrek aan solide wetenschappelijk onderzoek, met name het gebrek aan gerandomiseerde gecontroleerde trials waarbij de resultaten tussen gescreende en niet-gescreende patiënten worden vergeleken danwel de resultaten van colonoscopie versus andere screeningsmethoden. Er is onvoldoende bewijs voor het gebruik van CT colonografie, faecesonderzoek ((i)FOBT) of alleen een sigmoïdoscopie. Belangrijk is een intensievere colonlavage dan bij mensen zonder CF.
Samenvattend zijn er tot op heden geen studies met een zeer hoge bewijskracht die vroegtijdige screening op adenomateuze poliepen in het colon bij mensen met CF rechtvaardigt. Wel zijn er voldoende aanwijzingen in retrospectief geanalyseerde CF databases dat mensen met CF op jongere leeftijd dan de algemene bevolking poliepen ontwikkelen, zeker wanneer zij een longtransplantatie hebben ondergaan. Het is mede om die reden de vraag of het ethisch is om nog langer te wachten met het bespreken van de mogelijkheid van een screenende colonoscopie met mensen met CF. Een dergelijke beslissing moet worden genomen in samenspraak met de patiënt en als vertrekpunt de kwaliteit van leven, pulmonale conditie, veiligheid en co-morbiditeit hebben.
Gezien de verhoogde pulmonale comorbiditeit (de meeste patiënten met CF zullen een ASA3 risico-classificatie worden beoordeeld) dient er extra aandacht te worden besteed aan de scopie-indicatie en sedatiekeuze. Voor sedatie bij colonoscopie bij CF-patiënten wordt naar de richtlijn Procedurele Sedatie en/of Analgesie (PSA) verwezen. De uitendelijke verantwoordelijkheid voor de aanvraag, procedure en uitvoering ligt uiteraard bij de endoscopist/MDL-arts. Er dient rekening mee worden gehouden dat het merendeel van de patiënten met CF een moeizame stoelgang heeft en dat er daarom een intensief schema voor colonlavage moet worden gevolgd. Mocht een colonoscopie in verband met comorbiditeit niet verantwoord worden geacht en zijn er toch zwaarwegende redenen om een colonoscopie te doen, kan overwogen worden een CT-colonografie te verrichten.
De uitkomsten van deze screenings-colonoscopieën zullen prospectief verzameld worden door de NCFS teneinde vast te kunnen stellen of de screening ook daadwerkelijk zinvol is. Daarnaast dient bij alle deelnemers ook een immunologische fecale occult bloedtest (iFOBT) worden afgenomen die gecorreleerd kan worden aan de uitkomst van de colonoscopie zodat deze test ook in de CF populatie gevalideerd kan worden (en mogelijk in de toekomst ook in deze groep als eerste screenings-tool ingezet kan worden).
Onderbouwing
Achtergrond
In Nederland start het bevolkingsonderzoek dikke darmkanker op 55-jarige leeftijd. Diverse publicaties wijzen er echter op dat patiënten met CF op jongere leeftijd darmpoliepen ontwikkelen en daarmee een verhoogde kans op het ontwikkelen van colorectaal carcinoom hebben. Deze kans is nog verder verhoogd na longtransplantatie als het gevolg van het gebruik van immunosuppressie. Oorzaak hiervoor zou gelegen kunnen zijn in de CFTR-genmutatie die zorgt voor stase van mucoïd materiaal in het colon met bacteriële overgroei en verandering van de microbiota tot gevolg, leidend tot een laaggradige inflammatie in het colon (Parkins, 2011; Meyer, 2011; Niccum, 2016).
Conclusies
|
Zeer laag GRADE |
Het is onzeker dat patiënten met CF, vergeleken met patiënten zonder CF, een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van colorectale adenomateuze poliepen.
Bronnen: (Hegagi, 2017; Gory, 2014) |
|
Zeer laag GRADE |
Het is onzeker dat patiënten met CF, vergeleken met patiënten zonder CF, een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van colorectale carcinomen.
Bronnen: (Gory, 2014) |
Samenvatting literatuur
Beschrijving studies
Twee vergelijkende observationele studies die onderzochten of CF is geassocieerd met een verhoogd risico op colorectale neoplasie zijn geïncludeerd (Hegagi, 2017; Gory, 2014).
Hegagi (2017) onderzocht in een case-control studie de verschillen in colorectale neoplasie tussen patiënten met CF en patiënten zonder CF. De case groep bestond uit 30 patiënten (63,6% man) van 18 jaar of ouder met een klinisch stabiele diagnose CF. De patiënten met CF hadden een gemiddelde leeftijd van 40,0 ± 12,7 jaar tijdens colonoscopie. Eén patiënt met CF werd gematcht met 5 patiënten zonder CF op basis van leeftijd (5-jaar interval) en geslacht (n=150). De 150 controle patiënten werden retrospectief en random geselecteerd vanuit een ziekenhuisdatabase die gegevens bevat van alle patiënten die een colonoscopie ondergingen in 2011. De onderzoekers waren geblindeerd voor de uitkomst In de controlegroep werden patiënten die colonoscopie ondergingen vanwege een verhoogd risico op darmkanker, positieve Fecale Occult Bloed Test of andere aandoeningen die gerelateerd zijn aan een verhoogd risico op darmkanker (bijvoorbeeld IBD) geëxcludeerd (Hegagi, 2017).
Gory (2014) onderzocht in een retrospectieve case-control studie de verschillen in colorectale neoplasie tussen patiënten met CF en patiënten zonder CF. In de case groep zijn patiënten (n=50) met een CF diagnose die op zijn minst drie keer per jaar bij een longarts kwamen geïncludeerd. De gemiddelde leeftijd van de patiënten was 37,6 ± 10,9 (54% man). De controlegroep (n=100) bestond uit patiënten die een colonoscopie ondergingen in dezelfde periode. Een case werd gematcht met twee controles op leeftijd, geslacht en indicatie voor colonoscopie. Indicaties voor colonoscopie waren familie historie voor maligniteiten, rectale bloeding, ijzer deficiëntie, buikpijn, eerdere poliepen, diarree, constipatie en afwijkende foto’s (Gory, 2014).
PICO1: Hebben patiënten met CF, vergeleken met patiënten zonder CF, een hoger risico op colorectale adenomateuze poliepen en/of colorectaal kanker?
Resultaten
Risico op colorectale adenomateuze poliepen
De studie van Hegagi (2017) vond een statistisch significant hoger aantal colorectale adenomateuze poliepen in patiënten met CF (43,3%), vergeleken met patiënten zonder CF (4,7%) (RR: 9,29; 95% Betrouwbaarheidsinterval (BI) 4,04 tot 21,31). Eén van de patiënten met CF had geavanceerde (villieus) colorectale adenomateuze poliepen in de darm (3,3%) (Hegagi, 2017). In de studie van Gory (2014) was er ook een statistisch significant hogere odds op colorectale adenomateuze poliepen in patiënten met CF (26%) vergeleken met patiënten zonder CF (11%)(OR = 3,34; 95%BI 1,23 tot 9,08; p-value = 0,018). Het risico op geavanceerde colorectale adenomateuze poliepen (> 10 mm, villeuze component, hooggradige dysplasie, synchrone of metachrone adenomen of carcinomen of T1 adenocarcinoom) was ook significant verhoogd in patiënten met CF vergeleken (32%) met patiënten zonder CF (6%) (OR = 6,95; 95% BI: 2,30 tot 21,01; p = 0,01).
Bewijskracht van de literatuur
De bewijskracht voor observationele studies begint ‘laag’. De bewijskracht van de uitkomstmaat risico op darmpoliepen is met één niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (geen correctie voor confounders; patiënten in de controle groepen zijn geselecteerd op indicatie) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).
Risico op colorectale carcinomen
In de studie van Gory (2014) was een statistisch significant hogere odds gevonden op een colorectale carcinomen in patiënten met CF (10%) vergeleken met patiënten zonder CF (2%) (OR = 10,0; 95%BI 1,2 tot 85,6; p-value = 0,03).
Bewijskracht van de literatuur
De bewijskracht voor observationele studies begint ‘laag’. De bewijskracht van de uitkomstmaat risico op darmpoliepen is met één niveau verlaagd gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (geen correctie voor confounders; patiënten in de controle groepen zijn geselecteerd op indicatie) en het geringe aantal patiënten (imprecisie).
PICO2: Wat zijn de (on)gunstige effecten van een vervroegde screening op maligniteiten, vergeleken met geen vervroegde screening op maligniteiten, bij patiënten met CF?
Er zijn geen studies gevonden die de effecten van een vervroegde screening op colorectaal kanker vergeleek met geen vervroegde screening op colorectaal kanker, bij patiënten met CF.
Zoeken en selecteren
Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de volgende zoekvragen:
PICO 1: Hebben patiënten met CF, vergeleken met patiënten zonder CF, een hoger risico op colorectale adenomateuze poliepen en colorectale carcinomen?
PICO 2: Wat zijn de (on)gunstige effecten van een vervroegde screening op colorectaal kanker, vergeleken met geen vervroegde screening op colorectaal kanker, bij patiënten met CF?
PICO 1
P (Patiënten): patiënten die een screening voor colorectaal kanker zijn ondergaan;
I (Interventie): patiënten met CF;
C (Comparison): patiënten zonder CF;
O (Outcome): risico op colorectale adenomateuze poliepen, risico op colorectale carcinomen.
PICO 2
P (Patiënten): patiënten met CF;
I (Interventie): vervroegde screening op colorectaal kanker;
C (Comparison): geen vervroegde screening op colorectaal kanker;
O (Outcome): colorectale adenomateuze poliepen, colorectaal kanker.
De werkgroep definieerde niet a priori de genoemde uitkomstmaten, maar hanteerde de in de studies gebruikte definities.
Zoeken en selecteren (Methode)
In de databases Medline (via OVID) en Embase (via Embase.com) is op 14 augustus 2018 met relevante zoektermen gezocht naar studies, gepubliceerd vanaf 1987, over het risico op colorectaal kanker en de effecten van screening op colorectaal kanker in patiënten met CF. De zoekverantwoording is weergegeven onder het tabblad Verantwoording. De literatuurzoekactie leverde 283 treffers op. Vergelijkende studies waarin het risico op colorectaal kanker in patiënten met CF is vergeleken met patiënten zonder CF zijn geïncludeerd (PICO1). Daarnaast werden er vergelijkende studies geïncludeerd waarin de (on)gunstige effecten van vervroegde screening op maligniteiten, is vergeleken met geen vervroegde screening op colorectaal kanker, in patiënten met CF (PICO2). Op basis van titel en abstract zijn in eerste instantie 49 studies voorgeselecteerd. Na raadpleging van de volledige tekst, zijn vervolgens 47 studies geëxcludeerd (zie exclusietabel onder het tabblad Verantwoording), en 2 studies definitief geselecteerd.
Twee onderzoeken zijn opgenomen in de literatuuranalyse. De belangrijkste studiekarakteristieken en resultaten zijn opgenomen in de evidencetabellen. De beoordeling van de individuele studieopzet (risk of bias) is opgenomen in de risk of bias tabellen.
Referenties
- Billings et al. Early colon screening of adult patients with cystic fibrosis reveals high incidence of adenomatous colon polyps. J Clin Gastroenterol 2014;48:e85-e88.
- Gini et al. Cost effectiveness of screening individuals with cystic fibrosis for colorectal cancer. Gastroenterology 2018;154:556-567.
- Gory I, Brown G, Wilson J, Kemp W, Paul E, Roberts SK. Increased risk of colorectal neoplasia in adult patients with cystic fibrosis: a matched case-control study. Scand J Gastroenterol. 2014 Oct;49(10):1230-6. doi:10.3109/00365521.2014.936035.
- Hadjilliadis et al. Cystic Fibrosis colorectal cancer screening consensus recommendations. Gastroenterology 2017;154:736-745.
- Hadjiliadis D, Khoruts A, Zauber AG, Hempstead SE, Maisonneuve P, Lowenfels AB; Cystic Fibrosis Colorectal Cancer Screening Task Force. Cystic Fibrosis Colorectal Cancer Screening Consensus Recommendations. Gastroenterology. 2018 Feb;154(3):736-745.e14. doi: 10.1053/j.gastro.2017.12.012.
- Hegagi M, Aaron SD, James P, Goel R, Chatterjee A. Increased prevalence of colonic adenomas in patients with cystic fibrosis. J Cyst Fibros. 2017 Nov;16(6):759-762. doi: 10.1016/j.jcf.2017.07.009.
- Maisonneuve et al. Cancer risk in cystic fibrosis: a 20-year nationwide study from the United States. J Natl Cancer Inst 2013;105:122-129.
- Meyer KC, Francois ML, Thomas HK, Radford KL, Hawes DS, Mack TL, Cornwell RD, Maloney JD, De Oliveira NC. Colon cancer in lung transplant recipients with CF:increased risk and results of screening. J Cyst Fibros. 2011 Sep;10(5):366-9. doi: 10.1016/j.jcf.2011.05.003.
- Niccum DE, Billings JL, Dunitz JM, Khoruts A. Colonoscopic screening shows increased early incidence and progression of adenomas in cystic fibrosis. J Cyst Fibros. 2016 Jul;15(4):548-53. doi: 0.1016/j.jcf.2016.01.002.
- Parkins MD, Parkins VM, Rendall JC, Elborn S. Changing epidemiology and clinical issues arising in an ageing cystic fibrosis population. Ther Adv Respir Dis. 2011 Apr;5(2):105-19. doi:10.1177/1753465810386051.
Evidence tabellen
Evidence table for systematic review of RCTs and observational studies (intervention studies)
Research question: Is er indicatie voor een vervroegde screening op maligniteiten bij patiënten met CF?
|
Study reference |
Study characteristics |
Patient characteristics |
Intervention (I) |
Comparison / control (C) |
Follow-up |
Outcome measures and effect size |
Comments |
|
Hegagi et al. (2017) |
Type of study: Case-control study Setting: Hospital-based (Ottawa Hospital Cystic Fibrosis Clinic) Country: Canada (Ottawa) Source of funding: Not given |
Inclusion criteria: All cases enrolled were: Available. Control group patients were only included if they underwent a colonoscopy for indications other than having a family history of colon cancer, positive fecal occult blood test, or other conditions (e.g. IBD) that are known to increase the risk of colon cancer. Exclusion criteria: Patients were excluded if they had: N total at baseline: Cases: 33 (1 was excluded because of several previous colonoscopies, 2 others were excluded due to incomplete colonoscopy resulting from poor bowel prep (including the only lung transplant patient in this study) Controls: 150
Important characteristics: Age (years, mean±SD) |
Once patients were recruited, they underwent bowel preparation regimens as per standard preparation protocols which involved 4 L of polyethylene glycol 3350 (Colyte). In some cases, 2 L split prep dosing was used at the discretion of the endoscopist. Upon presentation at the endoscopy unit, a brief history and physical exam were performed, after which they underwent a colonoscopy. Bowel preparation was scored as good, fair or poor. Resected polyps were sent to the pathology department for morphological and histological characterization. Data was then retrieved from the endoscopy and pathology reports from the patients' electronic medical records.
|
|
Length of follow-up: No follow-up Loss-to-follow-up: No Loss to follow-up |
Colonic adenomas
|
Frequency matching based on 5-year age intervals and sex was used for each CF patient who underwent colonoscopy, with a total of 5 control patients per CF patient. The control group was selected retrospectively and randomly from a database containing all colonoscopies performed at the Ottawa Hospital in 2011, with blinding to the colonoscopy results. |
|
Gory et al. (2014) |
Type of study: a matched case-control study
Setting: Hospital-based (The Alfred Hospital, a statewide adult CF referral center)
Country: Australia
Source of funding: No financial support was received to conduct this study
|
Inclusion criteria (cases): - who underwent colonoscopy for any indication between June 2007 and June 2012. - without a diagnosis of CF.
Exclusion criteria (cases/controls):
N total at baseline: Cases: 50
Important characteristics: Cases: 37.6±10.9 Controls: 54 |
Colonoscopy |
Colonoscopy |
Length of follow-up: No follow-up Loss-to-follow-up: No loss to follow-up |
Colorectal adenocarcinoma (cases versus controls): 95% CI: 1.2 – 85.6 |
For each case, two controls were randomly selected from the endoscopy database blinded to the results of the colonoscopy findings. Cases and controls were matched for age, gender, and indication of colonoscopy. Controls were not matched for lung function or nutritional status. |
Research question: Is er indicatie voor een vervroegde screening op maligniteiten bij patiënten met CF?
|
Study reference
(first author, year of publication) |
Bias due to a non-representative or ill-defined sample of patients?1
(unlikely/likely/unclear) |
Bias due to insufficiently long, or incomplete follow-up, or differences in follow-up between treatment groups?2
(unlikely/likely/unclear) |
Bias due to ill-defined or inadequately measured outcome ?3
(unlikely/likely/unclear) |
Bias due to inadequate adjustment for all important prognostic factors?4
(unlikely/likely/unclear) |
|
Hegagi et al., 2017 |
Likely (patients in the control group were selected on indication)
Note: matching only based on age and gender |
Unlikely
Note: no follow-up |
Likely
Note: no blinding during measurement of the outcome |
Likely
Note: no adjustments for confounders were performed |
|
Gory et al. , 2014 |
Likely (patients in the control group were selected on indication)
Note: matching based on age, gender and indication for colonoscopy |
Unlikely
Note: no follow-up |
Likely
Note: no blinding during measurement of the outcome |
Likely
Note: no adjustments for smoking and alcohol |
- Failure to develop and apply appropriate eligibility criteria: a) case-control study: under- or over-matching in case-control studies; b) cohort study: selection of exposed and unexposed from different populations.
- 2 Bias is likely if: the percentage of patients lost to follow-up is large; or differs between treatment groups; or the reasons for loss to follow-up differ between treatment groups; or length of follow-up differs between treatment groups or is too short. The risk of bias is unclear if: the number of patients lost to follow-up; or the reasons why, are not reported.
- Flawed measurement, or differences in measurement of outcome in treatment and control group; bias may also result from a lack of blinding of those assessing outcomes (detection or information bias). If a study has hard (objective) outcome measures, like death, blinding of outcome assessment is not necessary. If a study has “soft” (subjective) outcome measures, like the assessment of an X-ray, blinding of outcome assessment is necessary.
- Failure to adequately measure all known prognostic factors and/or failure to adequately adjust for these factors in multivariate statistical analysis.
Tabel Exclusie na het lezen van het volledige artikel
|
Auteur en jaartal |
Redenen van exclusie |
|
Prenner (2017) |
Beschrijvende review |
|
Garg (2017) |
Beschrijvende review |
|
Fink (2017) |
Studie naar verschil in risico op kanker na longtransplantatie in CF patiënten vergeleken met niet CF patiënten |
|
Safaeian (2016) |
Studie naar verschil in risico op colorectaal kanker na orgaantransplantatie vergeleken met de algemene populatie |
|
Miller (2016) |
Case report |
|
Niccum (2016) |
Studie waarin de resultaten van een screeningsprogramma worden beschreven |
|
Demeyer (2016) |
Beschrijvende review |
|
Walsh (2015) |
Case report |
|
Pang (2015) |
Studie naar het verband tussen (1) cell turnover en inflammatie; (2) cell turnover en calprotectine |
|
Murer (2015) |
Case serie |
|
Eigner (2015) |
Case report |
|
Billings (2014) |
Studie naar de incidentie van darmpoliepen in CF patiënten tijdens systematische screening met coloscopie |
|
Holt (2013) |
Case report |
|
Borowitz (2013) |
Beschrijvende review |
|
Gilchrist (2012) |
Case report |
|
Prost à la (2011) |
Case report |
|
Meyer (2011) |
Studie naar de incidentie van darmkanker in CF patiënten die longtransplantatie ondergingen vergleken met niet CF patiënten die een transplantatie ondergingen |
|
McWilliams (2010) |
Studie naar de associatie tussen CFTR mutaties en het risico op alvleesklierkanker |
|
Odonnell (2009) |
Case report |
|
Lees (2008) |
Case report |
|
Hernandez (2008) |
Case report |
|
Alexander (2008) |
Case report |
|
Wilschanski (2007) |
Beschrijvende studie |
|
Perdue (2007) |
Beschrijvende studie |
|
Ibele (2007) |
Case report |
|
Robertson (2006) |
Beschrijvende studie |
|
Petrowsky (2006) |
Case report |
|
McKenna (2006) |
Case report |
|
Oermann (2005) |
Case report |
|
Kelleher (2005) |
Case report |
|
McKeon (2004) |
Case report |
|
Gilljam (2003) |
Studie naar gastro-intestinale complicaties in een cohort van patiënten die een transplantatie ondergingen |
|
Chaun (2001) |
Beschrijvende studie |
|
Brown (2000) |
Case report |
|
Treepongkaruna (1999) |
Case report |
|
Padua (1997) |
Beschrijvende studie |
|
Chaun (1996) |
Case report |
|
Agrons (1996) |
Beschrijvende studie |
|
Samuels (1995) |
Case report |
|
Rosenstein (1995) |
Studie over de prognose van CF patiënten |
|
Neglia (1995) |
Geen direct vergelijkend onderzoek |
|
Audeh (1995) |
Letter to the editor |
|
Tsongalis (1994) |
Case report |
|
Sheldon (1993) |
Geen direct vergelijkend onderzoek |
|
Tesluk (1991) |
Case report |
|
McIntosh (1988) |
Letter to the editor |
|
Siraganian (1987) |
Letter to the editor |
Verantwoording
Autorisatiedatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 28-10-2019
Laatst geautoriseerd : 07-10-2020
Geplande herbeoordeling :
Voor het beoordelen van de actualiteit van deze kwaliteitsstandaard is de werkgroep niet in stand gehouden. Uiterlijk in 2025 bepalen de besturen van de NVALT, NVK en NCFS of de modules van deze kwaliteitsstandaard nog actueel zijn. Op modulair niveau is een onderhoudsplan beschreven. Bij het opstellen van de kwaliteitsstandaard heeft de werkgroep per module een inschatting gemaakt over de maximale termijn waarop herbeoordeling moet plaatsvinden en eventuele aandachtspunten geformuleerd die van belang zijn bij een toekomstige herziening (update). De geldigheid van de kwaliteitsstandaard komt eerder te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.
De NVALT, NVK en NCFS zijn regiehouders van deze Kwaliteitsstandaard en eerstverantwoordelijke op het gebied van de actualiteitsbeoordeling van de modules. De andere aan deze kwaliteitsstandaard deelnemende wetenschappelijke verenigingen of gebruikers van de kwaliteitsstandaard delen de verantwoordelijkheid en informeren de regiehouder over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.
|
Module |
Regiehouder(s) |
Jaar van autorisatie |
Eerstvolgende beoordeling actualiteit richtlijn |
Frequentie van beoordeling op actualiteit |
Wie houdt er toezicht op actualiteit |
Relevante factoren voor wijzigingen in aanbeveling |
|
Screening op maligniteiten |
NVK/NVALT |
2020 |
2015 |
Eens in de vijf jaar |
NVK/NVALT |
- |
Algemene gegevens
Deze richtlijn is ontwikkeld in samenwerking met:
- Landelijke Vereniging Medische Psychologie
- Nederlands Instituut van Psychologen
- Nederlandse Vereniging van Diëtisten
De ontwikkeling van de medisch inhoudelijke modules binnen deze Kwaliteitsstandaard werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).
De module over psychosociale zorg en de organisatie van zorg modules werden ondersteund vanuit de Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP) en gefinancierd vanuit ZonMW. De financierders hebben geen enkele invloed gehad op de inhoud van de kwaliteitsstandaard.
Doel en doelgroep
Doel
Het tot stand brengen van een evidence-based kwaliteitsstandaard Cystic Fibrosis, een combinatie van een zorgstandaard en een medisch specialistische richtlijn om patiënten met Cystic Fibrosis optimale afgestemde zorg te bieden.
Doelgroep
De doelgroep zijn alle patiënten met Cystic Fibrosis. De kwaliteitsstandaard behelst de gebieden van diagnostiek, behandeling en follow-up conform de diverse stadia van de aandoening en de verschillende leeftijdscategorieën.
Samenstelling werkgroep
Voor het ontwikkelen van de kwaliteitsstandaard is in 2016 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met CF en vertegenwoordigers van de NCFS.
De werkgroepleden zijn door hun beroepsverenigingen gemandateerd voor deelname. De werkgroep is verantwoordelijk voor de integrale tekst van deze kwaliteitsstandaard.
Werkgroep
- Drs. G.D. (George) Nossent, longarts, UMCG te Groningen, NVALT (voorzitter)
- Dr. O.W. (Onno) Akkerman, longarts, UMCG te Groningen, NVALT
- S. (Sigrid) Amstelveen-Bökkerink, diëtist, Radboud UMC te Nijmegen, NVD
- Dr. H.G.M. (Bert) Arets, kinderlongarts, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht te Utrecht, NVK
- Dr. M. (Marleen) Bakker, longarts, Erasmus MC te Rotterdam, NVALT
- Drs. J.M.W. (Annemarie) van den Berg, longarts, Hagaziekenhuis te Den Haag, NVALT
- Dr. M.C. (Maaike) Berkhout, KNO arts, OLVG te Amsterdam, NVKNO
- Dr. F.A.J.A. (Frank) Bodewes, kinderarts-MDL, UMCG te Groningen, NVK
- A. (Annet) Bongen, maatschappelijk werker, UMC Utrecht te Utrecht, BPSW
- J. (Jacqueline) Boekhoff, maatschappelijk werker, Amsterdam UMC, locatie VUMC te Amsterdam, BPSW
- Drs. L.H. (Hassan) el Bouzzaoui, longarts, Hagaziekenhuis te Den Haag, NVALT
- D. (Dagmar) Brocke, maatschappelijker werker, UMC Utrecht te Utrecht, BPSW
- Drs. E.J. Brokaar, poliklinisch apotheker, Hagaziekenhuis te Den Haag, NVZA
- Dr. I. (Inez) Bronsveld, longarts, UMC Utrecht te Utrecht, NVALT
- Drs. A. (Agnes) Clement-de Boer, kinderarts (endocrinologie), Hagaziekenhuis te Den Haag, NVK
- W. (Wytze) Doeleman, fysiotherapeut, UMC Utrecht te Utrecht, KNFG
- Dr. M.M. (Menno) van der Eerden, longarts, Erasmus MC te Rotterdam, NVALT
- Prof. Dr. C.K. (Kors) van der Ent, Kinderlongarts, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht te Utrecht, NVK
- Dr. B.C.T. (Boudien) Flapper, kinderarts-sociale pediatrie, UMCG te Groningen, NVK
- Dr. L. (Lianne) van der Giessen, kinderfysiotherapeut, Erasmus MC Sophia Kinderziekenhuis te Rotterdam, KNGF
- Drs. N. (Nanko) de Graaf, kinderradioloog, Erasmus MC te Rotterdam, NVvR
- Dr. V. (Vincent) Gulmans, Hoofd Onderzoek en Kwaliteit van zorg NCFS te Baarn, NCFS
- Prof. dr. H.G.M. (Harry) Heijerman, longarts, UMC Utrecht te Utrecht, NVALT
- Drs. D.M. (Danielle) Hendriks, kinderarts (MDL), Juliana Kinderziekenhuis te Den Haag, NVK
- Dr. J.J.E. Hendriks, kinderlongarts, Zuyderland Medisch Centrum te Heerlen, NVK
- Prof. dr. B. (Bart) van Hoek, MDL-arts, UMC te Leiden, NVMDL
- Drs. R.A.S. (Rogier) Hoek, longarts, Erasmus MC te Rotterdam, NVALT
- Dr. A. (Ageeth) Hofsteenge, kinderdiëtist, Amsterdam UMC, locatie VUMC en AMC, te Amsterdam, NVD
- Drs. C. (Chantal) Hoge, MDL arts, Maastricht UMC+ te Maastricht, NVMDL
- F.M. (Francis) Hollander, diëtist, UMC Utrecht, Utrecht, NVD
- Prof. dr. R.H.J. (Roderick) Houwen, kinderarts MDL, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht te Utrecht, NVK
- Dr. J. (Jakko) van Ingen, arts microbioloog, Radboud UMC te Nijmegen, NVMM
- Dr. H.M. (Hettie) Janssens, (kinder)longarts, Erasmus MC Sophia Kinderziekenhuis te Rotterdam, NVK
- Drs. A.J. (Arjan) Jansz, arts microbioloog, Stichting PAMM te Eindhoven, NVMM
- H.J. (Hetty) van der Kamp, kinderarts-endocrinoloog, HMC Bronovo te Den Haag en Wilhelmina Kinderziekenhuis UMC Utrecht te Utrecht, NVK
- C. (Cora) de Kiviet, verpleegkundig specialist, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht te Utrecht, V&VN
- A. (Annelies) Kok, verpleegkundig consulent, Erasmus MC te Rotterdam, CF Netwerk verpleegkundigen Nederland
- Dr. B.G.P. (Bart) Koot, kinderarts (MDL), Amsterdam UMC, locatie AMC te Amsterdam, NVK
- M.A. (Marian) Kruijswijk, verpleegkundig specialist, UMC Utrecht te Utrecht, V&VN
- Dr. C.J. (Christof) Majoor, longarts, Amsterdam UMC, locatie AMC te Amsterdam, NVALT
- R. (Renske) van der Meer, longarts, Hagaziekenhuis te Den Haag, NVALT
- Dr. P.J.F.M. (Peter) Merkus, kinderlongarts, Radboud MC te Nijmegen, NVK
- Dr. D. (Dick) Mul, kinderarts (endocrinologie), Diabeter te Rotterdam, NVK
- Drs. A.F. (Ad) Nagelkerke, kinderlongarts, Amsterdam UMC, locatie VUmc te Amsterdam, NVK
- drs. J. (Jacquelien) Noordhoek, directeur patiëntenorganisatie NCFS te Baarn, NCFS
- Marit van Oirschot-van de Ven, verpleegkundig specialist, UMC Utrecht te Utrecht, V&VN
- Dr. M (Marianne) Nuijssink, kinderlongarts, Haga ziekenhuis te Den Haag, NVK
- Dr. M.H.E. (Monique) Reijers, longarts, Radboudumc te Nijmegen, NVALT
- Dr. S. (Sietze) Reitsma, KNO-arts, Amsterdam UMC, locatie AMC te Amsterdam, NVKNO
- Prof. dr. Y.B. (Yolanda) de Rijke, afdelingshoofd Klinische Chemie, Erasmus MC te Rotterdam, NVKC
- Dr. B.L. (Bart) Rottier, kinderlongarts, UMCG te Groningen, NVK
- R.A. (Revka) Schrijver, verpleegkundig consulent, Hagaziekenhuis te Den Haag, CF Netwerk verpleegkundigen Nederland
- Drs. L. (Luciënne) Speleman, KNO arts, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht, te Utrecht, NVKNO
- Dr. S.W.J. (Suzanne) Terheggen-Lagro, kinderlongarts, Amsterdam UMC, locatie AMC te Amsterdam, NVK
- Prof. dr. H.A.W.M (Harm) Tiddens, (kinder)longarts, Erasmus MC Sophia Kinderziekenhuis te Rotterdam, NVK
- H. (Hilda) Vale-Eeman, kinderverpleegkundige, Amsterdam UMC, locatie AMC te, Amsterdam, V&VN
- Dr. H. (Hester) van der Vaart, longarts UMCG te Groningen, NVALT
- Dr. H.W. (Harold) de Valk, internist-endocrinoloog UMCU te Utrecht, NIV
- Dr. M. (Marieke) Verkleij, GZ-psycholoog/cognitief gedragstherapeut, Amsterdam UMC, locatie VUMC te Amsterdam, VGCT
- Dr. E.J.M. (Els) Weersink, longarts, Amsterdam UMC, locatie AMC te Amsterdam, NVALT
- M. (Marion) Wessels, Verpleegkundige, UMC Utrecht te Utrecht, V&VN
- Dr. B.J. (Barbara) Wijnberg-Williams, klinisch psycholoog, UMCG te Groningen en Isala Ziekenhuis te Zwolle, NIP
- Dr. K.M. (Karin) de Winter- de Groot, kinderlongarts, Wilhelmina Kinderziekenhuis en UMC Utrecht te Utrecht, NVK
- Dr. P.J.G. (Petra) Zwijnenburg, klinisch geneticus, Amsterdam UMC, locatie VUMC te Amsterdam, VKGN
Met ondersteuning van
- Dr. F. (Floor) Willeboordse, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
- Ir. T. (Teus) van Barneveld, directeur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
- Drs. A. (Anne) Speijer, coördinator kwaliteit van zorg, VSOP
Belangenverklaringen
De KNMG-code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement, kennisvalorisatie) hebben gehad. Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.
|
Werkgroeplid |
Functie |
Nevenfuncties |
Gemelde belangen |
Ondernomen actie |
|
Drs. G.D. (George) Nossent (voorzitter) |
Longarts UMCG |
Bestuurslid NVALT |
Geen |
Geen actie |
|
O. Akkerman |
Longarts, fulltime, UMCG |
Lid nascholingscommissie VvAwT; onbetaald Lid visitatieteam TBC screening LRCB; onbetaald |
Geen |
Geen actie |
|
S. Amstelveen-Bokkerink |
Diëtist Radboudumc Dekkerswald |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
B. Arets |
Kinderlongarts, UMC Utrecht |
Academisch kinder(long)arts, deels Associate Professor Medisch Onderwijs Universiteit.
|
|
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is. |
|
M. Bakker |
Longarts, Erasmus MC Rotterdam |
Geen |
Deelname aan diverse studies Vertex (chloortransportmodulatoren) |
Geen trekker van module CFTR modulatoren (wel meelezer).
Toelichting op onderzoek gesponsord door Vertex: Betrokken bij inclusie van patiënten en dataverzameling. Niet betrokken bij data-analyse, wel principal investigator, geen auteur. |
|
T. van Barneveld |
Directeur Kennisinstituut Federatie Medisch Specialisten |
|
Geen |
Geen actie |
|
A. van den Berg |
Longarts Hagaziekenhuis Den Haag |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
M. Berkhout |
KNO-arts in opleiding in het Academisch Medisch Centrum Amsterdam. Opleider: Prof. dr. F.G. Dikkers |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
F. Bodewes |
Kinderarts-MDL UMC Groningen |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
J. Boekhoff |
medisch maatschappelijk werker Amsterdam UMC, locatie VUmc |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
A. Bongen |
Medisch maatschappelijk werker UMC Utrecht |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
H. Bouazzaoui |
Longarts Hagaziekenhuis Den Haag |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
D. Brocke |
Medisch maatschappelijk werk UMC Utrecht Divisie Hart en Longen |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
E. Brokaar |
Poliklinisch apotheker in de Haga Apotheek, HagaZiekenhuis |
Geen |
Gedeeltelijke vergoeding voor internationaal CF congres door Novartis (2012 en 2014) |
Geen actie |
|
I. Bronsveld |
Pulmonoloog UMC Utrecht |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
A. Clement - Boers, de |
Kinderarts, diabetes HAGA/Julianaziekenhuis Den Haag |
Voorzitter Stichting D-Support (ondersteuning voor gezinnen met diabetes) onbetaald |
Geen |
Geen actie |
|
W. Doeleman |
Fysiotherapeut UMC-Utrecht |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
H. Eeman |
Kinderverpleegkundig consulent CF Werkgever: Academisch Medisch Centrum Amsterdam |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
M. Eerden |
Longarts Erasmus MC |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
K. van der Ent |
Kinderarts, hoogleraar kinderlongziekten UMC Utrecht |
|
Onderzoeksubsidies afgelopen vijf jaar:
Instituut heeft betalingen ontvangen voor klinische studies en adviesraad bijeenkomsten van Gilead, Vertex, GSK, Nutrica, TEVA, ProQR, Galapagos en Proteastasis.
|
Gemelde belangen en nevenfuncties zijn besproken met initiatief nemende verenigingen NVALT en NVK.
Deelname in werkgroep als meelezer bij alle modules op basis van expertise over CF.
Geen trekker van modules over CFTR modulatoren waarvoor er financiële belangen zijn. |
|
B. Flapper |
Kinderarts, sociale pediatrie |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
L. van der Giessen |
0,8 Kinderfysiotherapeut Erasmus MC Sophia 0,1 Coordinator onderwijs Erasmus MC 0,1 docentbegeleiding Erasmus MC |
B. Gastdocent Hogeschool Rotterdam Post HBO kinderfysio B. Cursusleider NPI B. Gastdocent Maas en Meer (B=betaald) |
Geen |
Geen actie |
|
V. Gulmans |
Hoofd onderzoek en kwaliteit van zorg bij Nederlandse Cystic Fibrosis Stichting |
Geen |
Geen persoonlijke vergoedingen. De NCFS heeft corporate sponsorovereenkomsten met meerdere bedrijven (farmaceuten en hulpmiddelen). De overeenkomsten zijn aangemeld bij het transparantieregister. De totale sponsorinkomsten bedragen niet meer dan 10 % van de totale NCFS-begroting. De sponsors hebben geen invloed op de inhoud van NCFS-uitingen. |
Geen actie |
|
H. Heijerman |
Longarts, hoofd afdeling longziekten UMC Utrecht. |
|
|
Gemelde belangen en nevenfuncties zijn besproken met initiatief nemende verenigingen NVALT en NVK.
Deelname in werkgroep als meelezer bij alle modules op basis van expertise over CF.
Geen trekker van modules over CFTR modulatoren waarvoor advies is gegeven. |
|
D. Hendriks |
kinderarts-maagdarmleverziekten Juliana Kinderziekenhuis/Hagaziekenhuis Den Haag |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
H. Hendriks |
kinderarts-longarts in Zuyderland MC en 0,1 fte gedetachteerd naar MUMC + voor CF zorg. |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
B. Hoek |
gastroenteroloog en hepatoloog, LUMC Hoogleraar |
Geen |
Geen gesponsord onderzoek op het gebied van CF. Bij genoemde studies mogelijk auteur en: Novartis: PI, inclusie patiënten Zambon: PI, design studies, data analyse Chiesi: design studie, patiënt inclusie, data analyse Abbvie, Norgine, Astellas: patiënt inclusie CLIF: patiënt inclusie Perspectum: patiënt inclusie, design deel van studie Organ Assist: PI, patiënt inclusie Novartis - deelname aan internationale medicijnstudie bij auto-immuun hepatitis Zambon-unrestricted grant voor onderzoek naar auto-immuun hepatitis en overlap syndromen Chiesi - investigator-initiated studie naar farmacoklnetiek van Envarsus (tacrolimus) na levertransplantatie Abbvie - studie naar langetermijn effect op leverfibrose na DAA behandeling van hepatitis C Norgine - deelname aan rifaximin bij hepatische encefalopathie studie CLIF consortium - deelname aan internationale studies naar accuut - op chronisch leverfalen Perspectum - studies naar nieuew NRI technieken bij leverziekte en na levertransplantatie Astellas - deelname aan immuunsuppressie studie na levertransplantatie OrganAssist - deelname aan studie met machineperfusie voor levertransplantatie |
Geen actie |
|
R. Hoek |
Longarts Erasmus MC Centrum voor Longtransplantatie Centrum voor Cystic Fibrosis en Recidiverende Luchtweginfecties |
Nederlands Transplantatievereniging
allen onbezoldigd |
Geen |
Geen actie |
|
A. Hofsteenge |
Dietist: CF-team (kindergeneeskunde) (Vumc en AMC) Kindergeneeskunde (polikliniek) (VUmc) |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
C. van Hoge |
Maag- darm- leverarts MUMC+ |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
F. Hollander-Kraaijeveld |
Diëtist UMC Utrecht |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
R. Houwen |
Hoofd afdeling kinder-MDL UMCU/WKZ |
De (poli)klinische zorg voor patienten met MDL problematiek, het geven van onderwijs alsmede het vooruitbrengen van de zorg en kennis op dit gebied, onder meer door (meewerken aan) publicaties. Tevens aansturen van de subafdeling kinder-MDL. Deze taken worden verricht in een 100% dienstverband. |
|
Geen actie |
|
J. van Ingen |
Arts-microbioloog, Radboudumc, Nijmegen |
Geen |
Mede-auteur van de internationale richtlijn voor diagnostiek en behandeling van niet-tuberculeuze mycobacterieën bij pantiënten met CF (Floto, 2016). |
Geen actie |
|
H. Janssens |
Kinderlongarts, Erasmus MC/Sophia Kinderziekenhuis |
Voorzitter CF-team Sophia |
Co-promotor bij meerdere studies gefinancierd door unrestricted grant van Chiesi en Gilead. |
Geen actie, meelezer bij module over behandeling P.Aeruginosa (Gilead, Chiesi), geen trekker.
Toelichting gesponsorde onderzoeken. -Studies van Chiesi en Gilead waren met een unrestricted grant, financieen gerund door Sophia BV. De aard van de studies kon door het onderzoeksteam vrij ingevuld worden en gepubliceerd. -Deelname centrum aan sponsor initiated studies van Vertex, en Gilead. Geen mede-auteur. Als voorzitter van CF-team verantwoordelijk voor uitvoer van de studie, en beoordeling adverse events en lab uitslagen van deelnemende patiënten. |
|
A. Jansz |
arts-microbioloog, St PAMM, streeklaboratorium voor de volksgezondheid Veldhoven |
Coördinerend arts-microbioloog, RIVM/IDS, Bilthoven, een detachering van 20% auditor voor de RvA |
Geen |
Geen actie |
|
H. van der Kamp |
kinderarts-endocrinoloog (0,7 fte) werkzaam in het WKZ Utrecht en in het Bronovo ziekenhuis in Den Haag (0,15 fte). |
Lid bestuur NVE (onbetaald) Lid adviesgroep groeihormoon (onbetaald) Lid adviesgroep neonatale screening AGS & CHT (onbetaald) |
Geen |
Geen actie |
|
C. de Kiviet |
Verpleegkundig Specialist Bij CF-centrum UMC Utrecht, locatie WKZ |
Lid van Accreditatiecommissie Van de RSV (Register Verpleegkundig Specialismen) >Vacatievergoeding per bijeenkomst -Beoordelaar scholing voor herregistratie Verpleegkundig Specialisten > Vergoeding per beoordeelde scholing |
Geen |
Geen actie |
|
A. Kok |
verpleegkundig consulent CF Erasmus MC-Sophia Rotterdam |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
B. Koot |
kinderarts AMC Amsterdam |
Bestuur sectie kinder MDL, NVK, onbetaald |
Geen |
Geen actie |
|
M. Kruiswijk |
verpleegkundig specialist afdeling Cystic Fibrosis |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
C. Majoor |
Longarts, Amsterdam UMC, locatie AMC |
|
Inclusie patiënten aan fase IIa, IIb, III en IV studies van Vertex en Galapagos |
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is. |
|
R. van der Meer |
Longarts, aandachtsgebied Cystic Fibrose. Werkzaam in Hagaziekenhuis. Den Haag. |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
P. Merkus |
Kinderarts-pulmonoloog, Radboudumc Amalia Kinderziekenhuis |
|
Deelname Studies bij CF door farmaceutische bedrijven: Vertex, PTC (PI, betrokken bij inclusie, betrokken bij data-analyse) |
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is. |
|
D. Mul |
Kinderarts-endocrinoloog bij Diabeter |
|
Geen |
Geen actie, trekker module diabetes (screening en behandeling)
Toelichting op deelname adviesraad medisch Novo Nordisk: conflicteert niet met trekkersrol van diabetes modules. |
|
A. Nagelkerke |
Kinderlongarts VU medisch centrum |
Geen |
|
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is.
|
|
J. Noordhoek |
Directeur Nederlandse Cystic Fibrosis Stichting |
|
|
Geen actie |
|
M. Nuijsink |
Kinderarts Juliana Kinderziekenhuis/ HAGA ziekenhuis |
Geen |
|
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is. |
|
M. van Oirschot-van de Ven |
Kinderverpleegkundig consulent CF, Academisch Medisch Centrum Amsterdam |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
M. Reijers |
Longarts, Radboud UMC, Nijmegen |
|
|
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is.
|
|
S. Reitsma |
KNO-arts AMC Amsterdam |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
Y de Rijke |
Afdelingshoofd Klinische Chemie Erasmus MC te Rotterdam |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
B. Rottier |
UMC Groningen, kinderlongarts |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
R. Schrijver |
Verpleegkundig consulent CF Hagaziekenhuis |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
A. Speijer |
Coördinator kwaliteit van zorg |
Lid advies - en expertcommissie AQUA van Zorginstituut Nederland.
|
Geen |
Geen actie |
|
L. Speleman |
paediatrische KNO, UMC Utrecht Wilhelminakinderziekenhuis |
|
Geen |
Geen actie |
|
S. Terheggen-Lagro |
Kinderlongarts AMC |
|
Geen |
Geen actie |
|
H. Tiddens |
Kinderlongarts, Erasmus MC, Sofia kinderziekenhuis
|
|
|
Geen actie, meelezer bij module over behandeling P.Aeruginosa geen trekker.
Toelichting gesponsorde onderzoeken. iABC: Co-investigator, CT aquisitie, analyse van CTs, geen betrokkenheid bij inclusie van patiënten ALPINE II: betrokken bij inclusie van patiënten |
|
H. van der Vaart |
Longarts UMCG |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
H. de Valk |
Internist-endocrinoloog, UMC Utrecht |
|
Geen |
Geen actie |
|
H. Verkade |
Kinderarts MDL, UMCG Groningen |
|
Geen |
Geen actie |
|
M. Verkleij |
GZ-psycholoog/cognitief gedragstherapeut, Amsterdam UMC locatie VUmc |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
E. Weersink |
longarts, AMC Amsterdam |
Geen |
|
Geen actie
Toelichting: Niet direct betrokken bij module waarop de potentiële belangenverstrengeling van toepassing is. |
|
M. Wessels-Bakker |
Verpleegkundig Specialist Longtransplantatie, onderzoeker |
Geen |
Geen |
Geen actie |
|
B. Wijnberg-Williams |
Klinisch psycholoog/medisch psycholoog, richting kinderen en jeugdigen, UMCG (0,4 fte) en Isala ziekenhuis (0,7fte) |
Lid van Accreditatiecommissie Federatie van Gezondheidszorgpsychologen en Psychotherapeuten (FGzPt) (vacatiegelden) |
Geen |
Geen actie |
|
F. Willeboordse |
Adviseur Kennisinstituut Federatie Medisch Specialisten |
Geen |
Via werk partner aandelen bij moederbedrijf Johnson & Johnson. Partner is werkzaam bij Janssen Vaccines BV. |
Geen actie |
|
K. Winter-de Groot |
kinderarts-pulmonoloog WKZ/UMC Utrecht |
|
Geen |
Geen actie |
|
P. Zwijnenburg |
kinderarts-klinisch geneticus VUMC afd. klinische genetica |
Geen |
Geen |
Geen actie |
Inbreng patiëntenperspectief
Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door deelname aan de werkgroep van de patiëntenorganisatie NCFS en de VSOP voor zeldzame en genetische aandoeningen. De uitgangsvragen zijn getoetst via een online peiling onder patiënten en ouders. Voor sommige onderwerpen is het patiënten-panel van de NCFS geraadpleegd om input te verkrijgen over patiëntenvoorkeuren over een behandeling of screeningsmethode.
Methode ontwikkeling
Evidence based
Implementatie
In de verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met de implementatie van de kwaliteitsstandaarden de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de invoering van de kwaliteitsstandaard in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. Het implementatieplan is te vinden bij de aanverwante producten.
Werkwijze
Deze medisch inhoudelijke modules in deze kwaliteitsstandaard is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010), dat een internationaal breed geaccepteerd instrument is. Voor een stap-voor-stap beschrijving hoe een evidence-based richtlijn tot stand komt wordt verwezen naar het stappenplan Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.
Voor de modules over psychosociale zorg en de modules over organisatie van zorg is er volgens de AQUA methode gewerkt: GRADE. De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie https://www.gradeworkinggroup.org/docs/Criteria_for_using_GRADE_2016-04-05.pdf).
Knelpuntenanalyse
Tijdens de voorbereidende fase inventariseerden de stuurgroep en de adviseur de knelpunten. De werkgroep stelde vervolgens een long list met knelpunten op en prioriteerde de knelpunten op basis van: (1) klinische relevantie, (2) de beschikbaarheid van (nieuwe) evidence van hoge kwaliteit, (3) en de te verwachten impact op de kwaliteit van zorg, patiëntveiligheid en (macro)kosten. Tevens zijn er knelpunten aangedragen door VSOP, NCFS, NVK, NVALT, Patiëntenfederatie, Lareb, NVMDL, ZiN, ZN, NIP, NVKNO, VKGN, Vereniging innovatieve geneesmiddelen, NVKC, V&VN, NVMM, KNGF, NIV, NVvR, NVD, NVAB, NVZA via een invitational conference.
De concept uitgangsvragen zijn door de NCFS online voorgelegd aan mensen met CF en ouders van kinderen met CF. Vrijwel alle uitgangsvragen werden door tenminste 85% van de 68 respondenten als zinvol tot zeer zinvol ervaren. Bij twee vragen was dit percentage lager (56% respectievelijk 72%), veroorzaakt door het feit dat 25% van de respondenten bij deze vragen geen mening had.
Uitgangsvragen en uitkomstmaten
Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de stuurgroep en de adviseur concept-uitgangsvragen opgesteld. Deze zijn met de werkgroep besproken waarna de werkgroep de definitieve uitgangsvragen heeft vastgesteld. Vervolgens inventariseerde de werkgroep per uitgangsvraag welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn, waarbij zowel naar gewenste als ongewenste effecten werd gekeken. De werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen, als cruciaal (kritiek voor de besluitvorming), belangrijk (maar niet cruciaal) en onbelangrijk. Tevens definieerde de werkgroep tenminste voor de cruciale uitkomstmaten welke verschillen zij klinisch (patiënt) relevant vonden.
Strategie voor zoeken en selecteren van literatuur
Er is voor de afzonderlijke uitgangsvragen aan de hand van specifieke zoektermen gezocht naar gepubliceerde wetenschappelijke studies in (verschillende) elektronische databases. Tevens werd aanvullend gezocht naar studies aan de hand van de literatuurlijsten van de geselecteerde artikelen. In eerste instantie werd gezocht naar studies met de hoogste mate van bewijs. De werkgroepleden selecteerden de via de zoekactie gevonden artikelen op basis van vooraf opgestelde selectiecriteria. De geselecteerde artikelen werden gebruikt om de uitgangsvraag te beantwoorden. De databases waarin is gezocht, de zoekstrategie en de gehanteerde selectiecriteria zijn te vinden in de module met desbetreffende uitgangsvraag. De zoekstrategie voor de oriënterende zoekactie en patiëntenperspectief zijn opgenomen onder aanverwante producten.
Kwaliteitsbeoordeling individuele studies
Individuele studies werden systematisch beoordeeld, op basis van op voorhand opgestelde methodologische kwaliteitscriteria, om zo het risico op vertekende studieresultaten (risk of bias) te kunnen inschatten. Deze beoordelingen kunt u vinden in de Risk of Bias (RoB) tabellen. De gebruikte RoB instrumenten zijn gevalideerde instrumenten die worden aanbevolen door de Cochrane Collaboration: AMSTAR - voor systematische reviews; Cochrane - voor gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek; Newcastle-Ottowa - voor observationeel onderzoek; QUADAS II - voor diagnostisch onderzoek.
Samenvatten van de literatuur
De relevante onderzoeksgegevens van alle geselecteerde artikelen werden overzichtelijk weergegeven in evidencetabellen. De belangrijkste bevindingen uit de literatuur werden beschreven in de samenvatting van de literatuur. Bij een voldoende aantal studies en overeenkomstigheid (homogeniteit) tussen de studies werden de gegevens ook kwantitatief samengevat (meta-analyse) met behulp van Review Manager 5.
Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs
A) Voor interventievragen (vragen over therapie of screening)
De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/).
GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie (Schünemann, 2013).
|
GRADE |
Definitie |
|
Hoog |
|
|
Redelijk* |
|
|
Laag |
|
|
Zeer laag |
|
*in 2017 heeft het Dutch GRADE Network bepaald dat de voorkeursformulering voor de op een na hoogste gradering ‘redelijk’ is in plaats van ‘matig’
B) Voor vragen over diagnostische tests, schade of bijwerkingen, etiologie en prognose
De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd eveneens bepaald volgens de GRADE-methode: GRADE-diagnostiek voor diagnostische vragen (Schünemann, 2008), en een generieke GRADE-methode voor vragen over schade of bijwerkingen, etiologie en prognose. In de gehanteerde generieke GRADE-methode werden de basisprincipes van de GRADE-methodiek toegepast: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van bewijskracht op basis van de vijf GRADE-criteria (startpunt hoog; downgraden voor risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias).
Formuleren van de conclusies
Voor elke relevante uitkomstmaat werd het wetenschappelijk bewijs samengevat in een of meerdere literatuurconclusies waarbij het niveau van bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methodiek. De werkgroepleden maakten de balans op van elke interventie (overall conclusie). Bij het opmaken van de balans werden de gunstige en ongunstige effecten voor de patiënt afgewogen. De overall bewijskracht wordt bepaald door de laagste bewijskracht gevonden bij een van de cruciale uitkomstmaten. Bij complexe besluitvorming waarin naast de conclusies uit de systematische literatuuranalyse vele aanvullende argumenten (overwegingen) een rol spelen, werd afgezien van een overall conclusie. In dat geval werden de gunstige en ongunstige effecten van de interventies samen met alle aanvullende argumenten gewogen onder het kopje 'Overwegingen'.
Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)
Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals de expertise van de werkgroepleden, de waarden en voorkeuren van de patiënt (patient values and preferences), kosten, beschikbaarheid van voorzieningen en organisatorische zaken. Deze aspecten worden, voor zover geen onderdeel van de literatuursamenvatting, vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’.
Voor deze kwaliteitsstandaard was de Europese Best Practice richtlijn van de ECFS (Castellani, 2018) een belangrijk uitgangspunt voor bijna alle modules.
Formuleren van aanbevelingen
De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk. De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen.
Randvoorwaarden (Organisatie van zorg)
In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de kwaliteitsstandaard is expliciet rekening gehouden met de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, menskracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van een specifieke uitgangsvraag maken onderdeel uit van de overwegingen bij de bewuste uitgangsvraag. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van Zorg.
Indicatorontwikkeling
De werkgroep heeft besloten geen indicatoren te ontwikkelen bij de huidige richtlijn omdat er geen substantiële barrières konden worden geïdentificeerd die implementatie van de aanbeveling zouden kunnen bemoeilijken.
Kennislacunes
Tijdens de ontwikkeling van deze richtlijn is systematisch gezocht naar onderzoek waarvan de resultaten bijdragen aan een antwoord op de uitgangsvragen. Bij elke uitgangsvraag is door de werkgroep nagegaan of er (aanvullend) wetenschappelijk onderzoek gewenst is om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden. Een overzicht van de onderwerpen waarvoor (aanvullend) wetenschappelijk van belang wordt geacht, is als aanbeveling in de Kennislacunes beschreven (onder aanverwante producten).
Commentaar- en autorisatiefase
De conceptrichtlijn werd aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijn aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijn werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.
Literatuur
Brouwers, M. C., Kho, M. E., Browman, G. P., Burgers, J. S., Cluzeau, F., Feder, G., ... & Littlejohns, P. (2010). AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. Canadian Medical Association Journal, 182(18), E839-E842.
Castellani C, Duff AJA, Bell SC, Heijerman HGM, Munck A, Ratjen F, Sermet-Gaudelus I, Southern KW, Barben J, Flume PA, Hodková P, Kashirskaya N, Kirszenbaum MN, Madge S, Oxley H, Plant B, Schwarzenberg SJ, Smyth AR, Taccetti G, Wagner TOF, Wolfe SP, Drevinek P. ECFS best practice guidelines: the 2018.
revision. J Cyst Fibros. 2018 Mar;17(2):153-178. doi: 10.1016/j.jcf.2018.02.006. Epub 2018 Mar 3. Review.
Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. https://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site.html
Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen: stappenplan. Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.
Schünemann, H. J., Oxman, A. D., Brozek, J., Glasziou, P., Jaeschke, R., Vist, G. E., ... & Bossuyt, P. (2008). Rating Quality of Evidence and Strength of Recommendations: GRADE: Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ: British Medical Journal, 336(7653), 1106.
Wessels, M., Hielkema, L., & van der Weijden, T. (2016). How to identify existing literature on patients' knowledge, views, and values: the development of a validated search filter. Journal of the Medical Library Association: JMLA, 104(4), 320.
Zoekverantwoording
Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.