Terug naar zoekresultaten

Hoofdpijn

Volgen
Initiatief: NVN Aantal modules: 21
Bijlagen
Download richtlijn

Geslachtshormonen en migraine

Beoordeeld: 17-12-2017

Uitgangsvraag

Hoe is de relatie tussen vrouwelijke geslachtshormonen/veranderingen en migraine? Wat is de invloed van gecombineerde hormonale orale anticonceptie op migraine en wat is het beleid bij migraine en gelijktijdig gebruik van orale anticonceptiva? Is er plaats voor (hormonale) profylaxe bij menstruele gerelateerde hoofdpijn?

Aanbeveling

Acute en preventieve behandeling van pure menstruele migraine en menstruatie gerelateerde migraine is gelijk aan de behandeling van gewone migraine.

 

Alleen bij pure menstruele migraine kan overwogen worden kortdurende profylaxe met NSAID’s of triptanen te geven

 

Hormonale profylaxe wordt niet aanbevolen bij pure menstruatie en menstruatie gerelateerde migraine.

 

Hormonale profylaxe wordt niet aanbevolen bij vrouwen met toename van migraine aanvallen rondom de menopauze.

Overwegingen

In een recente studie werd gesuggereerd dat met name de snellere daling van oestrogeen E1c voor de menstruatie bij migraine vrouwen t.a.v. gezonde vrouwen een rol speelt, er was echter geen relatie met het al of niet optreden van (migraineuze) hoofdpijn in deze studie.(136) Daarbij komt dat de rol van andere geslachtshormonen nog onvoldoende is onderzocht. Ook is er geen bewijs dat orale anticonceptie, met het al dan niet toevoegen van oestrogenen (prikpil of combinatiepil) die deze daling zouden opvangen, leidt tot een verbetering van (menstruele/menstruatie gerelateerde) migraine.

Daarom is de werkgroep van mening dat, alleen wanneer een vrouw met menstruele migraine de (gecombineerde) anticonceptiepil reeds gebruikt als voorbehoedsmiddel, overwogen kan worden om de pil continu (dus zonder inlassen van een stopweek) te gebruiken. Alleen bij het optreden van doorbraakbloedingen wordt een stopweek geadviseerdDe prothrombotische risico’s samenhangend met het gebruik van de gecombineerde orale anticonceptiepil moeten, net als bij vrouwen zonder migraine, meegewogen worden. Daarenboven moet specifiek voor vrouwen met migraine met aura rekening gehouden worden met een verhoogd cardiovasculair risico.

WHO en US Centers for Disease Control beschouwen migraine met aura een contra-indicatie voor het gebruik van orale gecombineerde anticonceptiva wegens het risico op ischemisch CVA.(98) Hoewel pilgebruik het risico op beroerte bij migraine met aura in combinatie met roken lijkt te verhogen, levert het bestaande onderzoek over anticonceptie bij migraine patiënten tegenstrijdige conclusies op. Mogelijk is het gebruik van een pil met alleen progestageen of een levonorgestrel houdend spiraal veiliger en kunnen oude generatie combinatiepillen met oestrogeen en toediening in de vorm van pleisters en vaginale ringen beter worden vermeden bij vrouwen met migraine met aura. Bij vrouwen met migraine met aura, die roken en orale anticonceptiva gebruiken moet het roken ten zeerste worden ontraden.(32)

Er is geen bewijs voor hormonale behandeling bij vrouwen met toename van migraine aanvallen rondom de menopauze.

 

Rationale

Dat migraine kan toenemen rond de menstruatie is voldoende aangetoond. Het ontbreekt aan goed onderzoek wat betreft de hormonale behandeling van pure menstruele migraine en menstruatie gerelateerde migraine. In de relatie tussen migraine en cardiovasculaire ziekte bij (jonge) vrouwen spelen orale anticonceptiva een (kleine) rol. De aanbevelingen in deze module zijn daarom het resultaat van consensus van de experts in de richtlijnwerkgroep.

Onderbouwing

Vóór de puberteit komt migraine vrijwel even vaak voor bij jongens als bij meisjes. Na de puberteit neemt de frequentie bij vrouwen echter sterk toe, om uiteindelijk bijna driemaal zo hoog te worden rond het veertigste levensjaar.(105) Men denkt dat het verschil in prevalentie tussen mannen en vrouwen deels het gevolg is van effecten van geslachtshormonen. Tijdens de zwangerschap treedt vaak een verbetering op van migraine zonder aura maar migraine met aura verbetert vaak niet.(106) Peri-menopauzaal wordt de migraine bij veel vrouwen erger en post-menopauzaal verdwijnt deze bij een deel van de vrouwen.(107)

Slechts een kleine groep vrouwen met migraine heeft ’pure menstruele migraine’ die gedefinieerd wordt als migraine waarbij de aanval begint op de eerste dag van de menstruatie of maximaal twee dagen ervoor of erna en waarbij er geen aanvallen tussen de menses voorkomen. Bij de meeste vrouwen die rapporteren dat ze menstruatie-gebonden migraine hebben treden ook aanvallen tussen de menstruaties op, er is dan sprake van “menstruatie gerelateerde migraine”.(11) Er wordt gedacht dat met name een sterke daling van oestrogenen voor de menstruatie deze aanvallen uitlokt, maar er is nog maar beperkt onderzoek gedaan. (89) Aanvallen van migraine tijdens de menstruatie gaan vaker gepaard met heftigere pijn en misselijkheid, er zijn meestal geen aura verschijnselen, en ze duren langer en reageren minder goed op aanvalsmedicatie.(108) (109, 110)

Er is toenemend bewijs dat migraine, vooral migraine met aura, het risico van cardiovasculaire ziekte (HR 1,5; 95%BI 1,33-1,69) en cardiovasculaire sterfte (HR 1,37; 95%BI 1,02-1,83) verhoogt.(28) Het verhoogde risico op een beroerte (RR ~ 2.0) is aangetoond in een aanzienlijke hoeveelheid literatuur.(29, 111, 112) Vooral gecombineerd met andere cardiovasculaire risicofactoren, zoals het gebruik van orale anticonceptiva en roken, is het risico op een beroerte bij vrouwen tot 30 keer verhoogd.(113) Er is ook een verhoogd risico op hemorragische bloedingen.(28) In een groot prospectief MRI onderzoek onder de Nederlandse bevolking werden met name bij vrouwen met migraine meer witte stofafwijkingen en subklinische infarct-achtige laesies gevonden, niet leidend tot functionele beperkingen.(30) Migraine en hart- en vaatziekten kunnen mogelijk gezien worden als uitingen van dezelfde systemische vaatschade.(32, 114)

Zeer laag

Uitkomstmaat aantal hoofdpijndagen per maand

Behandeling van vrouwen met pure menstruele / menstruatiegerelateerde migraine met hormonale profylaxe / hormonale anticonceptiva is mogelijk zinvol ter vermindering van het aantal hoofdpijndagen per maand.

Voor de overige uitgangsvragen in deze module is geen goede evidence beschikbaar.

Calhoun, 2004; Calhoun, 2012(a), De Leo, 2011; Merki-Feld, 2013; Merki-Feld, 2015; Morotti, 2014; Nappi, 2011; Nappi, 2013; Sulak, 2007; Vetvik, 2014(116, 118, 120, 125-129, 134, 135)

 

Algehele kwaliteit van bewijs = zeer laag

 

Zie de bij deze uitgangsvraag opgestelde GRADE evidence profielen.

 

Beschrijving studies

Voor dit onderwerp zijn 22 artikelen bestudeerd.(107, 115-135). Een aantal van de onderzoeken bleek niet-systematisch onderzoek te betreffen of geen relevante interventies of uitkomsten voor deze uitgangsvraag te bestuderen.(107, 115, 117, 119, 121-124, 131-133). De systematische review van Nierenburg et al. bleek geen andere studies te bevatten dan de reeds in deze review geïncludeerde artikelen, voor zover relevant voor deze uitgangsvraag.(130)

 

Kwaliteit van het bewijs

De kwaliteit van bewijs is zeer laag. Een groot deel van de geïncludeerde studies had een niet vergelijkend design, waardoor er een forse kans op vertekening is (bijvoorbeeld regression-to-the-mean). Daarnaast kenden de studies veelal een beperkt aantal patiënten, een forse drop-out, en diverse methodologische tekortkomingen (bijvoorbeeld problemen met randomisatie, blindering, recall bias, selectie van patiënten).

 

Effectiviteit

Meta-analyse van de resultaten van de geïncludeerde studies was niet mogelijk, vanwege de heterogeniteit in patiëntengroepen en interventies. Niet vergelijkend onderzoek liet over het algemeen een verbetering van de uitkomsten zien wanneer hormonale profylaxe werd gebruikt, maar deze resultaten zijn kwalitatief gezien hoogst onzeker. Ter illustratie: een niet vergelijkend onderzoek onder 11 patiënten met cyclus gerelateerde migraine waarin vrouwen werden behandeld met 20 µg ethinyl estradiol op dag 1 tot en met 21 van de cyclus en met 0,9 geconjugeerd oestrogeen op dag 22 tot en met 28 liet een afname van het aantal hoofdpijndagen van 7,6 naar 1,6 per maand zien.(116) Een niet geblindeerde RCT onder 60 vrouwen met menstruele migraine waarin een regime van 21 dagen ethinyl E2 20 µg / drospirenone 3 mg werd vergeleken met 24 dagen behandeling, liet in beide groepen een vermindering van het aantal hoofdpijndagen zien, maar dit resultaat werd niet gekwantificeerd.(120) Retrospectief niet vergelijkend onderzoek met een follow-up van drie maanden waarbij 37 vrouwen behandeld werden met 75 µg desogestrel liet een gemiddelde afname van het aantal hoofdpijndagen zien van 22,7 naar 13,5.(126) Vergelijkbaar onderzoek met een langere follow-up van 180 dagen liet een afname van het aantal hoofdpijndagen van 4,1 naar 3,0 zien.(125)

P: Vrouwen met menstruele of menstruatiegerelateerde migraine

I: Hormonale profylaxe

 Orale anticonceptiva        

C: Geen hormonale profylaxe

 Geen orale anticonceptiva

O: Verbetering van migraine uitkomsten

De setting voor deze uitgangsvraag is zowel de eerste als tweedelijns gezondheidszorg in Nederland.

Cruciale uitkomstmaten zijn verandering in aantal hoofdpijndagen.

 

Voor deze uitgangsvraag is in Medline gezocht naar literatuur op 20 april 2016. Daarbij is onderscheid gemaakt in drie deelonderwerpen:

  • Menopauze
  • Orale anticonceptie
  • Hormonale profylaxe

De literatuur is vervolgens geselecteerd op basis van onderwerp (sluit het artikel aan bij de uitgangsvraag?) en studiekenmerken (systematisch opgezet vergelijkend onderzoek (bijvoorbeeld systematische reviews, randomized controlled trials en cohortonderzoeken)).

  1. Launer LJ, Terwindt GM, Ferrari MD. The prevalence and characteristics of migraine in a population-based cohort: the GEM study. Neurology. 1999;53(3):537-42.
  2. Jensen R, Stovner LJ. Epidemiology and comorbidity of headache. Lancet Neurol. 2008;7(4):354-61.
  3. Global Burden of Disease Study C. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years li-ved with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990-2013: a syste-matic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet. 2015;386(9995):743-800.
  4. Steiner TJ, Stovner LJ, Vos T. GBD 2015: migraine is the third cause of disability in under 50s. J Head-ache Pain. 2016;17(1):104.
  5. Headache Classification Committee of the International Headache S. The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version). Cephalalgia. 2013;33(9):629-808.
  6. Bigal ME, Serrano D, Reed M, Lipton RB. Chronic migraine in the population: burden, diagnosis, and satisfaction with treatment. Neurology. 2008;71(8):559-66.
  7. Schwedt TJ. Chronic migraine. BMJ. 2014;348:g1416.
  8. Wiendels NJ, Knuistingh Neven A, Rosendaal FR, Spinhoven P, Zitman FG, Assendelft WJ, et al. Chro-nic frequent headache in the general population: prevalence and associated factors. Cephalalgia. 2006;26(12):1434-42.
  9. Pijpers JA, Louter MA, de Bruin ME, van Zwet EW, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Detoxification in medication-overuse headache, a retrospective controlled follow-up study: Does care by a headache nurse lead to cure? Cephalalgia. 2016;36(2):122-30.
  10. Evers S, Marziniak M. Clinical features, pathophysiology, and treatment of medication-overuse headache. Lancet Neurol. 2010;9(4):391-401.
  11. Neurologie NVv. Richtlijnen diagnostiek en behandeling chronisch recidiverende hoofdpijn zonder neurologische afwijkingen. 1e herziening. 2007.
  12. Patiënten NVvH. Chronische aangezichtspijn. Multidisciplinaire richtlijn. 2013.
  13. Martin PR, Reece J, Callan M, MacLeod C, Kaur A, Gregg K, et al. Behavioral management of the trig-gers of recurrent headache: a randomized controlled trial. Behav Res Ther. 2014;61:1-11.
  14. GRADE_NL. Toepassen GRADE in Nederland. 2012.
  15. Rabbie R, Derry S, Moore RA. Ibuprofen with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008039.
  16. Kirthi V, Derry S, Moore RA. Aspirin with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008041.
  17. Law S, Derry S, Moore RA. Naproxen with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(10):CD009455.
  18. Derry S, Rabbie R, Moore RA. Diclofenac with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008783.
  19. Ferrari MD, Roon KI, Lipton RB, Goadsby PJ. Oral triptans (serotonin 5-HT(1B/1D) agonists) in acute migraine treatment: a meta-analysis of 53 trials. Lancet. 2001;358(9294):1668-75.
  20. Kirthi V, Derry S, Moore RA, McQuay H. Aspirin for acute migraine headaches in adults. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2013;84(5):585-6.
  21. Ferrari MD, Goadsby PJ, Roon KI, Lipton RB. Triptans (serotonin, 5-HT1B/1D agonists) in migraine: detailed results and methods of a meta-analysis of 53 trials. Cephalalgia. 2002;22(8):633-58.
  22. Bijl D. The serotonin syndrome. Neth J Med. 2004;62(9):309-13.
  23. Shapiro RE, Tepper SJ. The serotonin syndrome, triptans, and the potential for drug-drug interac-tions. Headache. 2007;47(2):266-9.
  24. Sclar DA, Robison LM, Castillo LV, Schmidt JM, Bowen KA, Oganov AM, et al. Concomitant use of triptan, and SSRI or SNRI after the US Food and Drug Administration alert on serotonin syndrome. Headache. 2012;52(2):198-203.
  25. Putnam GP, O'Quinn S, Bolden-Watson CP, Davis RL, Gutterman DL, Fox AW. Migraine po-lypharmacy and the tolerability of sumatriptan: a large-scale, prospective study. Cephalalgia. 1999;19(7):668-75.
  26. Hall GC, Brown, M.M., Mo, J., MacRae, K.D. Triptans in migraine. The risks of stroke, cardiovascular disease, and death in practice. Neurology. 2004;62(563-568).
  27. Dodick DW, Martin, V.T., Smith, T., Silberstein, S. Cardiovascular tolerability and safety of triptans: a review of clinical data. Headache. 2004;44(Suppl 1):S20-S30.
  28. Kurth T, Winter AC, Eliassen AH, Dushkes R, Mukamal KJ, Rimm EB, et al. Migraine and risk of cardio-vascular disease in women: prospective cohort study. BMJ. 2016;353:i2610.
  29. Schurks M, Rist PM, Bigal ME, Buring JE, Lipton RB, Kurth T. Migraine and cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2009;339:b3914.
  30. Kruit MC, van Buchem MA, Hofman PA, Bakkers JT, Terwindt GM, Ferrari MD, et al. Migraine as a risk factor for subclinical brain lesions. JAMA. 2004;291(4):427-34.
  31. Bigal ME, Kurth T, Hu H, Santanello N, Lipton RB. Migraine and cardiovascular disease: possible mechanisms of interaction. Neurology. 2009;72(21):1864-71.
  32. Linstra K, Wermer M, Terwindt GM. Vrouwen met migraine hebben verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Ned Tijdschr Geneeskd. [accepted].
  33. Palm-Meinders IH, Koppen H, Terwindt GM, Launer LJ, Konishi J, Moonen JM, et al. Structural brain changes in migraine. JAMA. 2012;308(18):1889-97.
  34. David PS, Kling JM, Starling AJ. Migraine in pregnancy and lactation. Curr Neurol Neurosci Rep. 2014;14(4):439.
  35. Elkind AH, Satin, L.Z., Nila, A., Keywood, C. Frovatriptan use in migraineus with or at high risk of coronary artery disease. Headache. 2004;44:403-10.
  36. Gnecchi-Ruscose T, Bernard, X., Pierre, P., Anderson, D., Legg, N., Enahoro, H., Winter, P.D.O., Crisp, A., Melin, J.A., Camici, P.G. Effect of naratriptan on myocardial blood flow and coronary vasodilator reserve in migraineurs. Neurology. 2000;55:95-9.
  37. Lugardon S, Roussel H, Sciortino V, Montastruc JL, Lapeyre-Mestre M. Triptan use and risk of cardio-vascular events: a nested-case-control study from the French health system database. Eur J Clin Pharmacol. 2007;63(8):801-7.
  38. Mathew NT, Hettiarachchi, J., Alderman, J. Tolerability and safety of eletriptan in the treatment of migraine: a comprehensive review. Headache. 2003;43:962-74.
  39. Roberto G, Piccinni C, D'Alessandro R, Poluzzi E. Triptans and serious adverse vascular events: data mining of the FDA Adverse Event Reporting System database. Cephalalgia. 2014;34(1):5-13.
  40. Tomita MS, N., Igarashi, H., Endo, M., Sakai, F. . Evidence against strong correlation between chest symptoms and ischemic coronary changes after subcuteaneous sumatriptan injection. Internal Medicine. 2002;41:6225-625.
  41. Velentgas P, Cole, J.A., Mo, J, Sikes, C.R., Walker, A.M. Severe vascular events in migraine patients. Headache. 2004;44:642-51.
  42. Wammes-van der Heijden EA, Rahimtoola, H., Leufkens, H.G.M., Tijssen, C.C., Egberts, A.C.G. Risk of ischemic complications related to the intensity of triptan and ergotamine use. . Neurology. 2006;67:1128-34.
  43. Berard A, Kori S. Dihydroergotamine (DHE) use during gestation and the risk of adverse pregnancy outcomes. Headache. 2012;52(7):1085-93.
  44. Cunnington M, Ephross S, Churchill P. The safety of sumatriptan and naratriptan in pregnancy: what have we learned? Headache. 2009;49(10):1414-22.
  45. Ephross SA, Sinclair SM. Final results from the 16-year sumatriptan, naratriptan, and treximet preg-nancy registry. Headache. 2014;54(7):1158-72.
  46. Evans EW, Lorber KC. Use of 5-HT1 agonists in pregnancy. Ann Pharmacother. 2008;42(4):543-9.
  47. Hilaire ML, Cross LB, Eichner SF. Treatment of migraine headaches with sumatriptan in pregnancy. Ann Pharmacother. 2004;38(10):1726-30.
  48. Källen B, Nilsson, E., Otterblad Olausson, P. . Delivery outcome after maternal use of drugs for mi-graine. A register study in Sweden. Drug Saf. 2011;34(8):691-703.
  49. Marchenko A, Etwel F, Olutunfese O, Nickel C, Koren G, Nulman I. Pregnancy outcome following prenatal exposure to triptan medications: a meta-analysis. Headache. 2015;55(4):490-501.
  50. Nezvalová-Henriksen K, Spigset, O., Nordeng, H. Triptan safety during pregnancy: a Norwegian population registry study. Eur J Epidemiol. 2013;28:759-69.
  51. Berenson F, Vasconcellos E, Pakalnis A, Mao L, Biondi DM, Armstrong RB. Long-term, open-label safety study of oral almotriptan 12.5 mg for the acute treatment of migraine in adolescents. Headache. 2010;50(5):795-807.
  52. Curran M.P. EHC, Wagstaff A.J. Intranasal sumatriptan in adolescents with migraine. CNS Drugs. 2005;19(4):335-43.
  53. Damen L, Bruijn JK, Verhagen AP, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Symptomatic treatment of mi-graine in children: a systematic review of medication trials. Pediatrics. 2005;116(2):e295-302.
  54. Evers S, Rahmann, A., Kraemer, C., Kurlemann, G., Debus, O., Husstedt, I.W., Frese, A. Treatment of childhood migraine attacks with oral zolmitriptan and ibuprofen. Neurology. 2006;67:497-9.
  55. Evers S. The efficacy of triptans in childhood and adolescence migraine. Curr Pain Headache Rep. 2013;17(7):342.
  56. Fraser IP, Han L, Han TH, Li CC, Hreniuk D, Stoch SA, et al. Pharmacokinetics and tolerability of riza-triptan in pediatric migraineurs in a randomized study. Headache. 2012;52(4):625-35.
  57. Hewitt DJ, Pearlman E, Hamalainen M, Lewis D, Connor KM, Michelson D, et al. Long-term open-label safety study of rizatriptan acute treatment in pediatric migraineurs. Headache. 2013;53(1):104-17.
  58. Ho TW, Pearlman E, Lewis D, Hamalainen M, Connor K, Michelson D, et al. Efficacy and tolerability of rizatriptan in pediatric migraineurs: results from a randomized, double-blind, placebo-controlled trial using a novel adaptive enrichment design. Cephalalgia. 2012;32(10):750-65.
  59. Linder SL, Mathew NT, Cady RK, Finlayson G, Ishkanian G, Lewis DW. Efficacy and tolerability of almotriptan in adolescents: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2008;48(9):1326-36.
  60. Major PW, Grubisa, H.S.I., Thie, N.M.R. Triptans for treatment of acute pediatric migraine: a systematic literature review. Pediatr Neurol. 2003;29:425-9.
  61. McDonald SA, Hershey, A.D., Pearlman, E., Lewis, D., Winner, P.K., Rothner, D., Linder, S.L., Runken, C., Richard, N.E., Derosier, F.J. Long-term evaluation of sumatriptan and naproxen sodium for the acute treatment of migraine in adolescents. Headache. 2011;51:1374-87.
  62. Natarajan S, Jabbour, J.T., Webster, C.J., Richardson, M.S. Long-term tolerability of sumatriptan nasal spray in adolescent patients with migraine. Headache. 2004;44:969-77.
  63. Rothner AD, Winner, P., Nett, R., Asgharnejad, M., Laurenza, A., Austin, R., Peykamian, M. . One-year tolerability and efficacy of sumatriptan nasal spray in adolescents with migraine: results of a multicenter, open-label study. Clin Ther. 2000;22:1533-46.
  64. Rothner AD, Wasiewski W, Winner P, Lewis D, Stankowski J. Zolmitriptan oral tablet in migraine treatment: high placebo responses in adolescents. Headache. 2006;46(1):101-9.
  65. Winner P, Rothner, D., Saper, J., Nett, R., Asgharnejad, M., Laurenza, A., Austin, R., Peykamian, M. A randomized, double-blind, placebo-controlled study of sumatriptan nasal spray in the treatment of acute migraine in adolescents. Pediatrics. 2000;106:989-97.
  66. Winner P, Lewis, D., Visser, H., Jiang, K., Ahrens, S., Evans, J.K. Rizatriptan 5 mg for the acute treat-ment of migraine in adolescents: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Headache. 2002;42:49-55.
  67. Winner P, Linder SL, Lipton RB, Almas M, Parsons B, Pitman V. Eletriptan for the acute treatment of migraine in adolescents: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2007;47(4):511-8.
  68. Winner P, Rothner AD, Wooten JD, Webster C, Ames M. Sumatriptan nasal spray in adolescent mi-graineurs: a randomized, double-blind, placebo-controlled, acute study. Headache. 2006;46(2):212-22.
  69. Richer L, Billinghurst L, Linsdell MA, Russell K, Vandermeer B, Crumley ET, et al. Drugs for the acute treatment of migraine in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev. 2016;4:CD005220.
  70. Aurora SK, Barrodale PM, McDonald SA, Jakubowski M, Burstein R. Revisiting the efficacy of suma-triptan therapy during the aura phase of migraine. Headache. 2009;49(7):1001-4.
  71. Bates D, Ashford, E., Dawson, R., Ensink, F-B.M., Gilhus, N.E., Olesen, J., Pilgrim, A.J., Shevlin, P. Subcutaneous sumatriptan during the migraine aura. Neurology. 1994;44:1587-15892.
  72. Cady RK, Freitag FG, Mathew NT, Elkind AH, Mao L, Fisher AC, et al. Allodynia-associated symptoms, pain intensity and time to treatment: predicting treatment response in acute migraine intervention. Headache. 2009;49(3):350-63.
  73. Diaz-Insa S, Goadsby PJ, Zanchin G, Fortea J, Falques M, Vila C. The impact of allodynia on the efficacy of almotriptan when given early in migraine: data from the "Act when mild" study. Int J Neurosci. 2011;121(12):655-61.
  74. Dowson AJ, Mathew, N.T., Pascual, J. Review of clinical trials using early acute intervention with oral triptans for migraine management. Int J Clin Pract. 2006;60(6):698-706.
  75. Evers S, Savi, L., Omboni, S., Lisotto, C., Zanchin, G., Pinessi, L. Efficacy of frovatriptan as compared to other triptans in migraine with aura. J Headache Pain. 2015;16(28):1-5.
  76. Hu XH, Ng-Mak D, Cady R. Does early migraine treatment shorten time to headache peak and reduce its severity? Headache. 2008;48(6):914-20.
  77. Lampl C, Huber G, Haas S, Rittberger E, Diener HC. Difference in triptan effect in patients with mi-graine and early allodynia. Cephalalgia. 2008;28(10):1031-8.
  78. Landy S, Hoagland R, Hoagland NA. Sumatriptan-naproxen migraine efficacy in allodynic patients: early intervention. Headache. 2012;52(1):133-9.
  79. Landy SH, McGinnis JE, McDonald SA. Clarification of developing and established clinical allodynia and pain-free outcomes. Headache. 2007;47(2):247-52.
  80. Lanteri-Minet M, Mick G, Allaf B. Early dosing and efficacy of triptans in acute migraine treatment: the TEMPO study. Cephalalgia. 2012;32(3):226-35.
  81. Olesen J, Diener, H.C., Schoenen, J., Hettiarachchi, J. No effect of eletriptan administration during the aura phase of migraine. Eur J Neurol. 2004;11:671-7.
  82. Burstein R, Collins B, Jakubowski M. Defeating migraine pain with triptans: a race against the devel-opment of cutaneous allodynia. Ann Neurol. 2004;55(1):19-26.
  83. Burstein R, Cutrer MF, Yarnitsky D. The development of cutaneous allodynia during a migraine attack clinical evidence for the sequential recruitment of spinal and supraspinal nociceptive neurons in migraine. Brain. 2000;123 ( Pt 8):1703-9.
  84. Adelman J, Freitag FG, Lainez M, Shi Y, Ascher S, Mao L, et al. Analysis of safety and tolerability data obtained from over 1,500 patients receiving topiramate for migraine prevention in controlled trials. Pain Med. 2008;9(2):175-85.
  85. Barnes NP. Migraine headache in children. Clinical Evidence. 2015;6(318):1-33.
  86. Bonfert M, Straube A, Schroeder AS, Reilich P, Ebinger F, Heinen F. Primary headache in children and adolescents: update on pharmacotherapy of migraine and tension-type headache. Neuropediatrics. 2013;44(1):3-19.
  87. Damen L, Bruijn J, Verhagen AP, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Prophylactic treatment of migrai-ne in children. Part 2. A systematic review of pharmacological trials. Cephalalgia. 2006;26(5):497-505.
  88. El-Chammas K, Keyes, J., Thompson, N., Vijayakumar, J., Becher, D., Jackson, J.L. A comparative effectiveness meta-analysis of drugs for the prophylaxis of pediatric migraine headache. JAMA Pediatr. 2013;167(3):250-8.
  89. Huang Y, Cai X, Song X, Tang H, Huang Y, Xie S, et al. Steroids for preventing recurrence of acute se-vere migraine headaches: a meta-analysis. Eur J Neurol. 2013;20(8):1184-90.
  90. Jackson JL, Cogbill E, Santana-Davila R, Eldredge C, Collier W, Gradall A, et al. A Comparative Effec-tiveness Meta-Analysis of Drugs for the Prophylaxis of Migraine Headache. PLoS One. 2015;10(7):e0130733.
  91. Linde K, Rossnagel K. Propranolol for migraine prophylaxis. Cochrane Database Syst Rev. 2004(2):CD003225.
  92. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Gabapentin or pregabalin for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010609.
  93. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Topiramate for the prophylaxis of episodic mi-graine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010610.
  94. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Valproate (valproic acid or sodium valproate or a combination of the two) for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010611.
  95. Pringsheim T, Davenport WJ, Becker WJ. Prophylaxis of migraine headache. CMAJ. 2010;182(7):E269-76.
  96. Shamliyan TA, Choi JY, Ramakrishnan R, Miller JB, Wang SY, Taylor FR, et al. Preventive pharmacologic treatments for episodic migraine in adults. J Gen Intern Med. 2013;28(9):1225-37.
  97. Tomkins GE, Jackson, J.L., O'Malley, P.G., Balden, E., Santoro, J.E. Treatment of chronic headache with antidepressants: a meta-analysis. . Am J Med. 2001;111:54-63.
  98. Victor S, Ryan, S. Drugs for preventing migraine headaches in children (review). Cochrane Database Syst Rev. 2003(4).
  99. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Antiepileptics other than gabapentin, prega-balin, topiramate, and valproate for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010608.
  100. Powers SW, Coffey CS, Chamberlin LA, Ecklund DJ, Klingner EA, Yankey JW, et al. Trial of Amitripty-line, Topiramate, and Placebo for Pediatric Migraine. N Engl J Med. 2016.
  101. Classification and diagnostic criteria for headache disorders, cranial neuralgias and facial pain. Headache Classification Committee of the International Headache Society. Cephalalgia. 1988;8 Suppl 7:1-96.
  102. Jackson JL, Kuriyama A, Hayashino Y. Botulinum toxin A for prophylactic treatment of migraine and tension headaches in adults: a meta-analysis. JAMA. 2012;307(16):1736-45.
  103. Kroon Van Diest AM, Ramsey R, Kashikar-Zuck S, Slater S, Hommel K, Kroner JW, et al. Treatment Adherence in Child and Adolescent Chronic Migraine Patients: Results from the Cognitive Behavioral Therapy and Amitriptyline Trial. The Clinical Journal of Pain. 9000;Publish Ahead of Print.
  104. Vongvaivanich K, Lertakyamanee P, Silberstein SD, Dodick DW. Late-life migraine accompa-niments: A narrative review. Cephalalgia. 2015;35(10):894-911.
  105. Vetvik KG, MacGregor EA. Sex differences in the epidemiology, clinical features, and pathophysiology of migraine. Lancet Neurol. 2016.
  106. Macgregor EA. Headache in pregnancy. Continuum (Minneap Minn). 2014;20(1 Neurology of Preg-nancy):128-47.
  107. Ripa P, Ornello R, Degan D, Tiseo C, Stewart J, Pistoia F, et al. Migraine in menopausal women: a systematic review. Int J Womens Health. 2015;7:773-82.
  108. Vetvik KG, Macgregor EA, Lundqvist C, Russell MB. Prevalence of menstrual migraine: a po-pulation-based study. Cephalalgia. 2014;34(4):280-8.
  109. Couturier EG, Bomhof MA, Neven AK, van Duijn NP. Menstrual migraine in a representative Dutch population sample: prevalence, disability and treatment. Cephalalgia. 2003;23(4):302-8.
  110. Hu Y, Guan X, Fan L, Jin L. Triptans in prevention of menstrual migraine: a systematic review with meta-analysis. J Headache Pain. 2013;14:7.
  111. Etminan M, Takkouche B, Isorna FC, Samii A. Risk of ischaemic stroke in people with migraine: sys-tematic review and meta-analysis of observational studies. BMJ. 2005;330(7482):63.
  112. Spector JT, Kahn SR, Jones MR, Jayakumar M, Dalal D, Nazarian S. Migraine headache and ischemic stroke risk: an updated meta-analysis. Am J Med. 2010;123(7):612-24.
  113. Chang CL, Donaghy M, Poulter N. Migraine and stroke in young women: case-control study. The World Health Organisation Collaborative Study of Cardiovascular Disease and Steroid Hormone Contra-ception. BMJ. 1999;318(7175):13-8.
  114. Bigal ME, Rapoport AM, Sheftell FD, Tepper SJ, Lipton RB. Transformed migraine and medication overuse in a tertiary headache centre--clinical characteristics and treatment outcomes. Cephalalgia. 2004;24(6):483-90.
  115. Brandes JL. The influence of estrogen on migraine. A systematic review. JAMA 2006;295(15):1824-30.
  116. Calhoun A. A novel specific prophylaxis for menstrual-associated migraine. South Med J. 2004;97(9):819-22.
  117. Calhoun A. Combined hormonal contraceptives: is it time to reassess their role in migraine? Head-ache. 2012;52(4):648-60.
  118. Calhoun A, Ford S, Pruitt A. The impact of extended-cycle vaginal ring contraception on migraine aura: a retrospective case series. Headache. 2012;52(8):1246-53.
  119. Calhoun AH, Hutchinson, S. Hormonal therapies for menstrual migraine. Curr Pain Headache Rep. 2009;13:381-5.
  120. De Leo V, Scolaro V, Musacchio MC, Di Sabatino A, Morgante G, Cianci A. Combined oral contraceptives in women with menstrual migraine without aura. Fertil Steril. 2011;96(4):917-20.
  121. Goldstein LB, Adams R, Alberts MJ, Appel LJ, Brass LM, Bushnell CD, et al. Primary Prevention of Ischemic Stroke: A Guideline From the American Heart Association/American Stroke Association Stroke Council: Cosponsored by the Atherosclerotic Peripheral Vascular Disease Interdisciplinary Working Group; Cardiovascular Nursing Council; Clinical Cardiology Council; Nutrition, Physical Activity, and Me-tabolism Council; and the Quality of Care and Outcomes Research Interdisciplinary Working Group: The American Academy of Neurology affirms the value of this guideline. Stroke. 2006;37(6):1583-633.
  122. Guidotti M, Mauri M, Barrila C, Guidotti F, Belloni C. Frovatriptan vs. transdermal oestrogens or naproxen sodium for the prophylaxis of menstrual migraine. J Headache Pain. 2007;8(5):283-8.
  123. MacGregor EA. Menstrual migraine: a clinical review. J Fam Plann Reprod Health Care. 2007;33(1):36-47.
  124. Martin VT, Pavlovic J, Fanning KM, Buse DC, Reed ML, Lipton RB. Perimenopause and Menopause Are Associated With High Frequency Headache in Women With Migraine: Results of the American Mi-graine Prevalence and Prevention Study. Headache. 2016;56(2):292-305.
  125. Merki-Feld GS, Imthurn, B., Langner, R., Seifert, B., Gantenbein, A.R. Positive effects of the progestin desogestrel 75 ug on migraine frequency and use of acute medication are sustained over a treatment period of 180 days. J Headache Pain. 2015;16(39):1-7.
  126. Merki-Feld GS, Imthurn B, Seifert B, Merki LL, Agosti R, Gantenbein AR. Desogestrel-only contraception may reduce headache frequency and improve quality of life in women suffering from migraine. Eur J Contracept Reprod Health Care. 2013;18(5):394-400.
  127. Morotti M, Remorgida V, Venturini PL, Ferrero S. Progestin-only contraception compared with ex-tended combined oral contraceptive in women with migraine without aura: a retrospective pilot study. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2014;183:178-82.
  128. Nappi RE, Sances G, Allais G, Terreno E, Benedetto C, Vaccaro V, et al. Effects of an estrogen-free, desogestrel-containing oral contraceptive in women with migraine with aura: a prospective diary-based pilot study. Contraception. 2011;83(3):223-8.
  129. Nappi RE, Terreno E, Sances G, Martini E, Tonani S, Santamaria V, et al. Effect of a contraceptive pill containing estradiol valerate and dienogest (E2V/DNG) in women with menstrually-related migraine (MRM). Contraception. 2013;88(3):369-75.
  130. Nierenburg Hdel C, Ailani J, Malloy M, Siavoshi S, Hu NN, Yusuf N. Systematic Review of Preventive and Acute Treatment of Menstrual Migraine. Headache. 2015;55(8):1052-71.
  131. Pringsheim T, Davenport, W.J., Dodick, D. Acute treatment and prevention of menstrually related migraine headache. Neurology. 2008;70:1555-63.
  132. Shuster LT, Faubion SS, Sood R, Casey PM. Hormonal manipulation strategies in the management of menstrual migraine and other hormonally related headaches. Curr Neurol Neurosci Rep. 2011;11(2):131-8.
  133. Silberstein SD, Elkind, A.H., Schreiber, C., Keywood, C. A randomized trial of frovatriptan for the in-termittent prevention of menstrual migraine. Neurology. 2004;63:261-9.
  134. Sulak P, Willis S, Kuehl T, Coffee A, Clark J. Headaches and oral contraceptives: impact of eli-minating the standard 7-day placebo interval. Headache. 2007;47(1):27-37.
  135. Vetvik KG, MacGregor, E.A., Lundqvist, C., Russel, M.B. Contraceptive-induced amenorrhoea leads to reduced migraine frequency in women with menstrual migraine without aura. J Headache Pain. 2014;15(30):1-5.
  136. Pavlovic JM, Allshouse AA, Santoro NF, Crawford SL, Thurston RC, Neal-Perry GS, et al. Sex hor-mones in women with and without migraine: Evidence of migraine-specific hormone profiles. Neurology. 2016;87(1):49-56.
  137. Mercante JP, Peres MF, Guendler V, Zukerman E, Bernik MA. Depression in chronic migraine: severity and clinical features. Arq Neuropsiquiatr. 2005;63(2A):217-20.
  138. Fuh JL, Wang SJ, Lu SR, Juang KD. Does medication overuse headache represent a behavior of de-pendence? Pain. 2005;119(1-3):49-55.
  139. Bigal ME, Serrano D, Buse D, Scher A, Stewart WF, Lipton RB. Acute migraine medications and evo-lution from episodic to chronic migraine: a longitudinal population-based study. Headache. 2008;48(8):1157-68.
  140. Scher AI, Stewart WF, Ricci JA, Lipton RB. Factors associated with the onset and remission of chronic daily headache in a population-based study. Pain. 2003;106(1-2):81-9.
  141. Ashina S, Serrano D, Lipton RB, Maizels M, Manack AN, Turkel CC, et al. Depression and risk of transformation of episodic to chronic migraine. J Headache Pain. 2012;13(8):615-24.
  142. Louter MA, Wardenaar KJ, Veen G, van Oosterhout WP, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Allodynia is associated with a higher prevalence of depression in migraine patients. Cephalalgia. 2014;34(14):1187-92.
  143. Breslau N, Lipton RB, Stewart WF, Schultz LR, Welch KM. Comorbidity of migraine and depression: investigating potential etiology and prognosis. Neurology. 2003;60(8):1308-12.
  144. Hung CI, Wang SJ, Yang CH, Liu CY. The impacts of migraine, anxiety disorders, and chronic depres-sion on quality of life in psychiatric outpatients with major depressive disorder. J Psychosom Res. 2008;65(2):135-42.
  145. Louter MA, Bosker JE, van Oosterhout WP, van Zwet EW, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Cutaneous allodynia as a predictor of migraine chronification. Brain. 2013;136(Pt 11):3489-96.
  146. Altieri M, Di Giambattista R, Di Clemente L, Fagiolo D, Tarolla E, Mercurio A, et al. Combined phar-macological and short-term psychodynamic psychotherapy for probable medication overuse heada-che: a pilot study. Cephalalgia. 2009;29(3):293-9.
  147. Boe MG, Mygland, A., Salvesen, R. Prednisolone does not reduce withdrawal headache. Neu-rology. 2007;69:26-31.
  148. Descombes S, Brefel-Courbon, C., Thalamas, C., Albucher, J.F., Rascol, O., Montastruc, J.L., Senard, J.M. Amitriptyline treatment in chronic drug-induced headache: a double-blind comparative pilot study. Headache. 2001;41:178-82.
  149. Diener HC. Detoxification for medication overuse headache is not necessary. Cephalalgia. 2012;32(5):423-7.
  150. Johnson JL, Kwok YH, Sumracki NM, Swift JE, Hutchinson MR, Johnson K, et al. Glial Attenuation With Ibudilast in the Treatment of Medication Overuse Headache: A Double-Blind, Randomized, Pla-cebo-Controlled Pilot Trial of Efficacy and Safety. Headache. 2015;55(9):1192-208.
  151. Kristoffersen ES, Straand, J., Russell, M.B., Lundqvist, C. Disability, anxiety and depression in pa-tients with medication-overuse headache in primary care - the BIMOH study. Eur J Neurol. 2015;23(Suppl.1):28-35.
  152. Kristoffersen ES, Straand, J., Vetvik, K.G., Benth, J.S., Russel, M.B., Lundqvist, C. Brief intervention by genral practitioners for medication-overuse headache, follow-up after 6 months: a pragmatic cluster-randomised controlled trial. J Neurol 2016;263:344-53.
  153. Kristoffersen ES, Straand J, Vetvik KG, Benth JS, Russell MB, Lundqvist C. Brief intervention for medication-overuse headache in primary care. The BIMOH study: a double-blind pragmatic cluster randomised parallel controlled trial. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2015;86(5):505-12.
  154. Krymchantowski AV, Moreira, P.F. Out-patient detoxification in chronic migraine: comparison of strategies. Cephalalgia. 2003;23:982-93.
  155. Munksgaard SB, Jensen, R.H. Medication overuse headache. Headache. 2014:1251-7.
  156. Munksgaard SB, Bendtsen L, Jensen RH. Detoxification of medication-overuse headache by a multidisciplinary treatment programme is highly effective: a comparison of two consecutive treatment methods in an open-label design. Cephalalgia. 2012;32(11):834-44.
  157. Negro A, Curto, M., Lionetto, L., Martelletti, P. A two-years open-label prospective study of OnabotulinumtoxinA 195U in medication overuse headache: a real-world experience. J Headache Pain. 2016;17(1):1-9.
  158. Pageler L, Katsarava Z, Diener HC, Limmroth V. Prednisone vs. placebo in withdrawal therapy fol-lowing medication overuse headache. Cephalalgia. 2008;28(2):152-6.
  159. Rabe K, Pageler L, Gaul C, Lampl C, Kraya T, Foerderreuther S, et al. Prednisone for the treatment of withdrawal headache in patients with medication overuse headache: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Cephalalgia. 2013;33(3):202-7.
  160. Rizzato B, Leone G, Misaggi G, Zivi I, Diomedi M. Efficacy and tolerability of pregabalin versus topir-amate in the prophylaxis of chronic daily headache with analgesic overuse: an open-label prospective study. Clin Neuropharmacol. 2011;34(2):74-8.
  161. Rossi P, Faroni, J.V., Tassorelli, C., Nappi, G. Advice alone versus structured detoxification pro-grammes for complicated medication overuse headache (MOH): a prospective, randomized, open-label trial. J Headache Pain. 2013;14(10):1-8.
  162. Sarchielli P, Messina P, Cupini LM, Tedeschi G, Di Piero V, Livrea P, et al. Sodium valproate in mi-graine without aura and medication overuse headache: a randomized controlled trial. Eur Neuropsychopharmacol. 2014;24(8):1289-97.
  163. Taghdiri F, Togha M, Razeghi Jahromi S, Paknejad SM. Celecoxib vs prednisone for the treatment of withdrawal headache in patients with medication overuse headache: a randomized, double-blind clinical trial. Headache. 2015;55(1):128-35.
  164. Hagen K, . Stovner, L.J. A randomized controlled trial on medication-overuse headache: outcome after 1 and 4 years. Acta Neurol Scand. 2011;124(Suppl 191):38-43.
  165. Zeeberg P, Olesen J, Jensen R. Probable medication-overuse headache: the effect of a 2-month drug-free period. Neurology. 2006;66(12):1894-8.
  166. Rossi P, Faroni JV, Nappi G. Short-term effectiveness of simple advice as a withdrawal strategy in simple and complicated medication overuse headache. Eur J Neurol. 2011;18(3):396-401.
  167. Diener HC, Gaul C, Jensen R, Gobel H, Heinze A, Silberstein SD. Integrated headache care. Cephalalgia. 2011;31(9):1039-47.
  168. Steiner TJ, World Headache A. Lifting the burden: The global campaign against headache. Lancet Neurol. 2004;3(4):204-5.
  169. Gaul C, Liesering-Latta E, Schafer B, Fritsche G, Holle D. Integrated multidisciplinary care of head-ache disorders: A narrative review. Cephalalgia. 2015.
  170. Dekker F, Wiendels NJ, de Valk V, van der Vliet C, Knuistingh Neven A, Assendelft WJ, et al. Triptan overuse in the Dutch general population: a nationwide pharmaco-epidemiology database analysis in 6.7 million people. Cephalalgia. 2011;31(8):943-52.
  171. Disease GBD, Injury I, Prevalence C. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015. Lancet. 2016;388(10053):1545-602.
  172. Gunreben-Stempfle B, Griessinger N, Lang E, Muehlhans B, Sittl R, Ulrich K. Effectiveness of an in-tensive multidisciplinary headache treatment program. Headache. 2009;49(7):990-1000.
  173. Jensen R, Zeeberg P, Dehlendorff C, Olesen J. Predictors of outcome of the treatment programme in a multidisciplinary headache centre. Cephalalgia. 2010;30(10):1214-24.
  174. Soon YY, Siow HC, Tan CY. Assessment of migraineurs referred to a specialist headache clinic in Sin-gapore: diagnosis, treatment strategies, outcomes, knowledge of migraine treatments and satisfaction. Cephalalgia. 2005;25(12):1122-32.
  175. Wallasch TM, Angeli A, Kropp P. Outcomes of a headache-specific cross-sectional multidisciplinary treatment program. Headache. 2012;52(7):1094-105.
  176. Wallasch TM, Hermann C. Validation of criterion-based patient assignment and treatment effec-tiveness of a multidisciplinary modularized managed care program for headache. J Headache Pain. 2012;13(5):379-87.
  177. Zeeberg P, Olesen J, Jensen R. Efficacy of multidisciplinary treatment in a tertiary referral headache centre. Cephalalgia. 2005;25(12):1159-67.
  178. Dekker F, van Duijn NP, Ongering JEP, Bartelink MEL, Boelman L, Burgers J, et al. NHG-Standaard Hoofdpijn (derde herziening). Huisarts Wet 2014;57(1):20-31.
  179. Linden van der MW, Westert GP, Bakker de DH, Schellevis FG. Tweede Nationale Studie naar ziek-ten en verrichtingen in de huisartspraktijk. Klachten en aandoeningen in de bevolking en in de huisartspraktijk. Utrecht/Bilthoven: NIVEL/RIVM; 2004.
  180. Ridsdale L, Clark LV, Dowson AJ, Goldstein LH, Jenkins L, McCrone P, et al. How do patients referred to neurologists for headache differ from those managed in primary care? BrJGenPract. 2007;57(538):388-95.
  181. Latinovic R, Gulliford M, Ridsdale L. Headache and migraine in primary care: consultation, prescrip-tion, and referral rates in a large population. Journal of neurology, neurosurgery, and psychiatry. 2006;77(3):385-7.
  182. Lipton RB, Bigal ME, Steiner TJ, Silberstein SD, Olesen J. Classification of primary headaches. Neu-rology. 2004;63(3):427-35.
  183. Rasmussen BK. Epidemiology of headache. Cephalalgia. 2001;21(7):774-7.
  184. Schwartz BS, Stewart WF, Simon D, Lipton RB. Epidemiology of tension-type headache. JAMA. 1998;279(5):381-3.
  185. Rasmussen BK, Jensen R, Olesen J. Impact of headache on sickness absence and utilisation of medical services: a Danish population study. J Epidemiol Community Health. 1992;46(4):443-6.
  186. Stovner L, Hagen K, Jensen R, Katsarava Z, Lipton R, Scher A, et al. The global burden of headache: a documentation of headache prevalence and disability worldwide. Cephalalgia. 2007;27(3):193-210.
  187. Bendtsen L. Central sensitization in tension-type headache--possible pathophysiological mecha-nisms. Cephalalgia. 2000;20(5):486-508.
  188. Jensen R. Mechanisms of tension-type headache. Cephalalgia. 2001;21(7):786-9.
  189. Jensen R. Peripheral and central mechanisms in tension-type headache: an update. Cephalalgia. 2003;23 Suppl 1:49-52.
  190. Dowson AJ, Dodick DW, Limmroth V. Medication overuse headache in patients with primary head-ache disorders: epidemiology, management and pathogenesis. CNS Drugs. 2005;19(6):483-97.
  191. Holroyd KA. Behavioral and psychologic aspects of the pathophysiology and management of ten-sion-type headache. Curr Pain Headache Rep. 2002;6(5):401-7.
  192. Blanchard EB. Psychological treatment of benign headache disorders. J Consult Clin Psychol. 1992;60(4):537-51.
  193. Kaushik R, Kaushik RM, Mahajan SK, Rajesh V. Biofeedback assisted diaphragmatic breathing and systematic relaxation versus propranolol in long term prophylaxis of migraine. Complement Ther Med. 2005;13(3):165-74.
  194. Melchart D, Streng A, Hoppe A, Brinkhaus B, Witt C, Wagenpfeil S, et al. Acupuncture in patients with tension-type headache: randomised controlled trial. BMJ. 2005;331(7513):376-82.
  195. Diener HC, Kronfeld K, Boewing G, Lungenhausen M, Maier C, Molsberger A, et al. Efficacy of acu-puncture for the prophylaxis of migraine: a multicentre randomised controlled clinical trial. Lancet Neu-rol. 2006;5(4):310-6.
  196. Karst M, Reinhard M, Thum P, Wiese B, Rollnik J, Fink M. Needle acupuncture in tension-type headache: a randomized, placebo-controlled study. Cephalalgia. 2001;21(6):637-42.
  197. Boline PD, Kassak K, Bronfort G, Nelson C, Anderson AV. Spinal manipulation vs. amitriptyline for the treatment of chronic tension-type headaches: a randomized clinical trial. J Manipulative Physiol Ther. 1995;18(3):148-54.
  198. Migliardi JR, Armellino JJ, Friedman M, Gillings DB, Beaver WT. Caffeine as an analgesic adjuvant in tension headache. Clin Pharmacol Ther. 1994;56(5):576-86.
  199. Koch GG, Amara IA, MacMillan J. Evaluation of alternative statistical models for crossover studies to demonstrate caffeine adjuvancy in the treatment of tension headache. J Biopharm Stat. 1994;4(3):347-410.
  200. Lance JW, Curran DA. Treatment of Chronic Tension Headache. Lancet. 1964;1(7345):1236-9.
  201. Diamond S, Baltes BJ. Chronic tension headache--treated with amitriptyline--a double-blind study. Headache. 1971;11(3):110-6.
  202. Gobel H, Hamouz V, Hansen C, Heininger K, Hirsch S, Lindner V, et al. Chronic tension-type head-ache: amitriptyline reduces clinical headache-duration and experimental pain sensitivity but does not alter pericranial muscle activity readings. Pain. 1994;59(2):241-9.
  203. Goadsby PJ. Chronic tension-type headache: where are we? Brain. 1999;122 ( Pt 9):1611-2.
  204. Jackson JL, Shimeall W, Sessums L, Dezee KJ, Becher D, Diemer M, et al. Tricyclic antidepressants and headaches: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2010;341:c5222.
  205. Verhagen AP, Damen L, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Lack of benefit for prophylactic drugs of tension-type headache in adults: a systematic review. Fam Pract. 2010;27(2):151-65.
  206. Ashina M. Neurobiology of chronic tension-type headache. Cephalalgia. 2004;24(3):161-72.
  207. Tomkins GE, Jackson JL, O'Malley PG, Balden E, Santoro JE. Treatment of chronic headache with antidepressants: a meta-analysis. Am J Med. 2001;111(1):54-63.
  208. Fogelholm R, Murros K. Tizanidine in chronic tension-type headache: a placebo controlled double-blind cross-over study. Headache. 1992;32(10):509-13.
  209. Morland TJ, Storli OV, Mogstad TE. Doxepin in the prophylactic treatment of mixed 'vascular' and tension headache. Headache. 1979;19(7):382-3.
  210. Moja PL, Cusi C, Sterzi RR, Canepari C. Selective serotonin re-uptake inhibitors (SSRIs) for preventing migraine and tension-type headaches. Cochrane Database Syst Rev. 2005(3):CD002919.
  211. Manna V, Bolino F, Di Cicco L. Chronic tension-type headache, mood depression and serotonin: therapeutic effects of fluvoxamine and mianserine. Headache. 1994;34(1):44-9.
  212. Zissis NP, Harmoussi S, Vlaikidis N, Mitsikostas D, Thomaidis T, Georgiadis G, et al. A randomized, double-blind, placebo-controlled study of venlafaxine XR in out-patients with tension-type headache. Cephalalgia. 2007;27(4):315-24.
  213. Langemark M, Olesen J. Sulpiride and paroxetine in the treatment of chronic tension-type head-ache. An explanatory double-blind trial. Headache. 1994;34(1):20-4.
  214. Langemark M, Loldrup D, Bech P, Olesen J. Clomipramine and mianserin in the treatment of chronic tension headache. A double-blind, controlled study. Headache. 1990;30(3):118-21.
  215. Bendtsen L, Jensen R. Mirtazapine is effective in the prophylactic treatment of chronic tension-type headache. Neurology. 2004;62(10):1706-11.
  216. Bendtsen L, Buchgreitz L, Ashina S, Jensen R. Combination of low-dose mirtazapine and ibuprofen for prophylaxis of chronic tension-type headache. Eur J Neurol. 2007;14(2):187-93.
  217. Holroyd KA, O'Donnell FJ, Stensland M, Lipchik GL, Cordingley GE, Carlson BW. Management of chronic tension-type headache with tricyclic antidepressant medication, stress management therapy, and their combination: a randomized controlled trial. JAMA. 2001;285(17):2208-15.
  218. Padberg M, de Bruijn SF, de Haan RJ, Tavy DL. Treatment of chronic tension-type headache with botulinum toxin: a double-blind, placebo-controlled clinical trial. Cephalalgia. 2004;24(8):675-80.
  219. Evers S, Olesen J. Botulinum toxin in headache treatment: the end of the road? Cephalalgia. 2006;26(7):769-71.
  220. Evers S, Rahmann A, Vollmer-Haase J, Husstedt IW. Treatment of headache with botulinum toxin A--a review according to evidence-based medicine criteria. Cephalalgia. 2002;22(9):699-710.
  221. Fumal A, Schoenen J. Tension-type headache: current research and clinical management. Lancet Neurol. 2008;7(1):70-83.
  222. Hamalainen ML, Hoppu K, Santavuori P. Sumatriptan for migraine attacks in children: a randomized placebo-controlled study. Do children with migraine respond to oral sumatriptan differently from adults? Neurology. 1997;48(4):1100-3.
  223. Lewis D, Ashwal S, Hershey A, Hirtz D, Yonker M, Silberstein S, et al. Practice parameter: pharmacological treatment of migraine headache in children and adolescents: report of the American Academy of Neurology Quality Standards Subcommittee and the Practice Committee of the Child Neurology Society. Neurology. 2004;63(12):2215-24.
  224. Evers S, Rahmann A, Kraemer C, Kurlemann G, Debus O, Husstedt IW, et al. Treatment of childhood migraine attacks with oral zolmitriptan and ibuprofen. Neurology. 2006;67(3):497-9.
  225. Toldo I, Rattin M, Perissinotto E, De Carlo D, Bolzonella B, Nosadini M, et al. Survey on treatments for primary headaches in 13 specialized juvenile Headache Centers: The first multicenter Italian study. Eur J Paediatr Neurol. 2017;21(3):507-21.
  226. Silver S, Gano D, Gerretsen P. Acute treatment of paediatric migraine: a meta-analysis of efficacy. J Paediatr Child Health. 2008;44(1-2):3-9.
  227. Ahonen K, Hamalainen ML, Rantala H, Hoppu K. Nasal sumatriptan is effective in treatment of mi-graine attacks in children: A randomized trial. Neurology. 2004;62(6):883-7.
  228. Christensen ML, Eades SK, Fuseau E, Kempsford RD, Phelps SJ, Hak LJ. Pharmacokinetics of naratriptan in adolescent subjects with a history of migraine. J Clin Pharmacol. 2001;41(2):170-5.
  229. Elkind AH, Wade A, Ishkanian G. Pharmacokinetics of frovatriptan in adolescent migraineurs. J Clin Pharmacol. 2004;44(10):1158-65.
  230. Eiland LS, Hunt MO. The use of triptans for pediatric migraines. Paediatr Drugs. 2010;12(6):379-89.
  231. Eiland LS, Jenkins LS, Durham SH. Pediatric migraine: pharmacologic agents for prophylaxis. Ann Pharmacother. 2007;41(7):1181-90.
  232. Olness K, MacDonald JT, Uden DL. Comparison of self-hypnosis and propranolol in the treatment of juvenile classic migraine. Pediatrics. 1987;79(4):593-7.
  233. Forsythe WI, Gillies D, Sills MA. Propanolol ('Inderal') in the treatment of childhood migraine. Dev Med Child Neurol. 1984;26(6):737-41.
  234. Ludvigsson J. Propranolol used in prophylaxis of migraine in children. Acta Neurol Scand. 1974;50(1):109-15.
  235. Salmon MA. Pizotifen (BC.105. Sanomigran) in the profylaxis of childhood migraine. Cephalalgia. 1985;5(3 suppl.).
  236. Gillies D, Sills M, Forsythe I. Pizotifen (Sanomigran) in childhood migraine. A double-blind controlled trial. Eur Neurol. 1986;25(1):32-5.
  237. Pandina GJ, Ness S, Polverejan E, Yuen E, Eerdekens M, Bilder RM, et al. Cognitive effects of topir-amate in migraine patients aged 12 through 17 years. Pediatr Neurol. 2010;42(3):187-95.
  238. Lewis D, Winner P, Saper J, Ness S, Polverejan E, Wang S, et al. Randomized, double-blind, placebo-controlled study to evaluate the efficacy and safety of topiramate for migraine prevention in pediatric subjects 12 to 17 years of age. Pediatrics. 2009;123(3):924-34.
  239. Lakshmi CV, Singhi P, Malhi P, Ray M. Topiramate in the prophylaxis of pediatric migraine: a double-blind placebo-controlled trial. J Child Neurol. 2007;22(7):829-35.
  240. Winner P, Pearlman EM, Linder SL, Jordan DM, Fisher AC, Hulihan J, et al. Topiramate for migraine prevention in children: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2005;45(10):1304-12.
  241. Bakola E, Skapinakis P, Tzoufi M, Damigos D, Mavreas V. Anticonvulsant drugs for pediatric migraine prevention: an evidence-based review. Eur J Pain. 2009;13(9):893-901.
  242. Apostol G, Lewis DW, Laforet GA, Robieson WZ, Fugate JM, Abi-Saab WM, et al. Divalproex sodium extended-release for the prophylaxis of migraine headache in adolescents: results of a stand-alone, long-term open-label safety study. Headache. 2009;49(1):45-53.
  243. Bidabadi E, Mashouf M. A randomized trial of propranolol versus sodium valproate for the prophylaxis of migraine in pediatric patients. Paediatr Drugs. 2010;12(4):269-75.
  244. Kroner JW, Hershey AD, Kashikar-Zuck SM, LeCates SL, Allen JR, Slater SK, et al. Cognitive Be-havioral Therapy plus Amitriptyline for Children and Adolescents with Chronic Migraine Reduces Headache Days to
  245. Kim H, Byun SH, Kim JS, Lim BC, Chae JH, Choi J, et al. Comparison of flunarizine and topiramate for the prophylaxis of pediatric migraines. Eur J Paediatr Neurol. 2013;17(1):45-9.
  246. Peer Mohamed B, Goadsby PJ, Prabhakar P. Safety and efficacy of flunarizine in childhood migraine: 11 years' experience, with emphasis on its effect in hemiplegic migraine. Dev Med Child Neurol. 2012;54(3):274-7.
  247. Kacperski J, Bazarsky A. New Developments in the Prophylactic Drug Treatment of Pediatric Mi-graine: What Is New in 2017 and Where Does It Leave Us? Curr Pain Headache Rep. 2017;21(8):38.

Eerste auteur, jaartal

Type studie

Setting

Patiënten

Follow-up

Interventie

Controle

Uitkomstmaten

Resultaten

Kwaliteit

Brandes, 2006

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek, niet specifiek gericht op interventies à exclusie

 

Calhoun, 2004

Pilot onderzoek open label

Universiteitskliniek neurologie, VS

11 vrouwen met cyclus gerelateerde migraine, gem lft 41 jr

28 dgn

20 µg ethinyl estradiol op dag 1-21, 0,9 mg geconjugeerd oestrogeen op dag 22-28

-

Hoofdpijn intensiteit, bloedingen

Alle ptn >50% reductie aantal hoofdpijn dgn. Gem aantal dgn van 7,6 naar 1,6 / mnd

Niet vergelijkend onderzoek, zeer kleine populatie, zeer lage kwaliteit bewijs, conflict of interest auteur

Calhoun, 2009

Narratieve review / opinion paper

-

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

 

Calhoun, 2012a

Retrospectief onderzoek

Universiteitkliniek neurologie, VS

28 vrouwen met cyclus gerelateerde migraine met aura, gem lft 32 jr

12 wkn

Vaginale ring met etonogesterel 0,120 mg en ethinyl estradiol 15 µg

-

 

Hoofdpijnindex gem van 43,7 naar 27,0; bij 91% cyclus geassocieerde migraine opgelost, aantal aura’s/maand van 3,2 naar 0,2 (p<0,0005)

Retrospectief onderzoek, forse kans op vertekening, redelijk grote dropout door bijwerkingen, conflict of interest auteur

Calhoun, 2012b

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

 

De Leo, 2011

Niet geblindeerde RCT

Universitaire gynaecologiekliniek, Italië

60 vrouwen met menstruele migraine zonder aura, gem lft 28 jr

3 mnd

21 ethinyl E2 20 µg/drospirenone 3 mg + 7 placebo’s

24 ethinyl E2 20 µg /drospirenone 3 mg + 4 placebo’s

Duur en ernst aanvallen

Afname hoofdpijnintensiteit en aantal dgn met migraine in beide groepen. Bij 24/4 regime grotere afname dan bij 21/7 regime. Geen precieze kwantificering. Toetsing lijkt significant, maar statistiek is niet vermeld

Geen blindering, kleine onderzoeksarmen, geen placebo controlearm, regression to the mean waarschijnlijk, forse kans op vertekening resultaten

Goldstein, 2006

Richtlijn American Heart Association / American Stroke Association

 

Richtlijn over primaire preventie van beroerte

 

 

 

 

Onvoldoende data om specifieke behandeling aan te bevelen die het risico op beroerte bij vrouwen met migraine reduceert

Richtlijn, geen systematisch opgezet onderzoek à exclusie

Guidotti, 2007

Pilot onderzoek, niet gerandomiseerd, open label, parallel

Afdeling neurologie, algemeen ziekenhuis, Italië

38 vrouwen met menstruele migraine

1 week

Frovatriptan (2,5 mg) per os

Transdermaal oestrogen 25 µg of naproxen sodium 500 mg per os

Ernst hoofdpijn

Minder hoofdpijndagen bij behandelgroep met frovatriptan, met name bij ptn met échte menstruele migraine. Minder ernstige hoofdpijn bij alle 3 behandelgroepen, vooral bij behandeling met frovatriptan

Geen randomisatie en blindering, kleine onderzoeksarmen, korte follow-up, geen vergelijkbare onderzoeksarmen (bijv lft, type migraine, eerdere behandelingen), waarschijnlijk regression to the mean. Minimale beschrijving methoden en resultaten Teveel kans op bias à exclusie

MacGregor, 2007

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

 

Martin, 2016

Observationeel dwarsdoorsnede onderzoek

Populatie onderzoek, VS

3664 vrouwen met migraine, gem lft 46 jr

-

 

 

Aantal hoofdpijndagen/ mnd (≥10 vs <10)

≥10 hoofdpijndagen/ mnd: premenopausal: 8%, perimenopausal: 12,2%, postmenopausal: 12%. OR vgl met premenopausaal: perimenopausaal: 1,62 (95%BI: 1,23-2,12), postmenopausaal: 1,76 (95%BI: 1,03-1,94)

Geen onderzoek over inteventies; derhalve niet bruikbaar voor deze uitgangsvraag, mogelijk nuttig als achtergrondinformatie à exclusie

Merki-Feld, 2013

Retrospectief onderzoek

Universiteitskliniek gynaecologie, Zwitserland

37 vrouwen met migraine met proxylaxe therapie, gem lft 33,5 jr (sd 8,2)

3 mnd

Progesteron contraceptive 75 µg desogestrel

-

MIDAS scores (bijv. Ziekteverzuim, huishoudelijk werk, sociale activiteiten, hoofdpijndagen, pijn intensiteit, graad)

Sign reductie alle MIDAS scores bij baseline en bij gebruik progesteron: Totaalscore van 27,4 naar 11,1. Aantal werkverzuimdagen: van 4,5 naar 1,0. Dgn zonder huishoudelijk werk van 4,8 naar 2,5. Gemiste dgn sociale activiteiten: van 6,2 naar 1,8. Aantal hoofdpijndagen: van 22,7 naar 13,5. Pijnintensiteit van 6,0 naar 4,9. Graad: van 3,4 naar 2,2

Selectie ptn, geen vgl onderzoek, regression-to-the-mean waarschijnlijk, forse drop-out, conflict of interest auteur, beperkt aantal ptn

Merki-Feld, 2015

Retrospectief onderzoek

Universiteitskliniek gynaecologie, Zwitserland

42 vrouwen met migraine, gem lft 35,1 (sd 8,9)

180 dgn

Progesteron contraceptive 75 µg desogestrel

-

Voor-na vgl: aantal migraine en hoofdpijn dgn, pijnscore, MIDAS score, grad, medicatiegebruik

Vgl baseline met behandeling tijdens dgn 91-180: alle resultaten sign: aantal hoofdpijn dgn van 4,1 naar 3,0; migraine dgn van 5,8 naar 3,6; hoofdpijnintensiteit van 15,7 naar 10,7. MIDAS score van 36,3 naar 16,0, verzuimdagen werk van 7,0 naar 2,6, dgn zonder huishoudelijk werk van 7,6 naar 3,9, dgn zonder sociale activiteiten van 9,8 naar 3,1

Conflict of interest auteur, geen vgl onderzoek, regression-to-the-mean waarschijnlijk, forse dropout, selectie ptn, posthoc analyses, beperkt aantal ptn

Morotti, 2014

Retrospectief onderzoek

Universiteitskliniek gynaecologie, Italië

53 vrouwen met migraine zonder aura, gem lft 30 jr

6 mnd

Desogestrel 75µg/dag (alleen progesteron)

Desogestrel 150µg en ethinylestradiol 20µg (combinatie)

Aantal migraine dgn, aantal hoofdpijn dgn, intensiteit, pijnscore, pijn medicatie, triptangebruik

Verbetering tussen baseline en 3 en 6 mnd bij beide behandelingen (maar dit kan gevolg zijn regression-to-the-mean en selectie), maar geen sign verschil tussen beide groepen na 6 mnd

Geen randomisatie, retrospectief onderzoek, selectie ptn, forse drop-out, beperkt aantal ptn

Nappi, 2011

Prospectief pilot onderzoek

Universiteitsklinieken hoofdpijn, Italië

30 vrouwen migraine met aura (15 die niet eerder orale contraceptie gebruiken en 15 met orale contraceptie), gem lft 31 jr

6 mnd (vooraf 3 mnd run-in)

Desogestrel 75µg/dag (alleen progesteron)

-

Aantal migraine aanvallen, duur aura, duur hoofdpijn, ernst, focale neurologiche symptomen, overige verschijnselen, gebruik analgetica

Vgl run-in met na 6 mnd, sign verschillen: aantallen aanvallen van 3,9 naar 2,9; duur visueel aura van 16,3 naar 11,4 min, duur symptomen aura van 33,6 naar 18,6 min. Geen sign verschil in duur migraine aanval en gebruik analgetica

Geen vgl onderzoek, regression-to-the-mean waarschijnlijk, weinig ptn, selectie ptn

Nappi, 2013

Prospectief pilot onderzoek

Universiteitskliniek hoofdpijn, Italië

32 vrouwen menstrueel geassocieerde migraine (18 die niet eerder orale contraceptive gebruikten en 14 met orale contraceptie), gem lft 40,6 jr (sd 3,5)

6 mnd (vooraf 3 mnd run-in)

Orale anticonceptie estradiol valerate en dieno-gest (oestrogeen step down en progesteron step-up gedurende cyclus)

-

Aantal migraine aanvallen, duur hoofdpijn, Ernst, gebruik analgetica

Vgl baseline met na 6 mnd: sign verschillen: aantal aanvallen van 2,7 (sd 0,9) naar 2,0 (sd 0,7), duur hoofdpijn van 44,7 (sd 13,5) naar 24,1 (sd 9,2), duur ernstige pijn van 21,9 (sd 7,4) naar 15,0 (sd 5,0). Geen sign verschillen in met migraine geassocieerde verschijnselen

Conflict of interest auteur, geen vgl onderzoek, regression-to-the-mean waarschijnlijk, beperkt aantal ptn, selectie ptn

Nierenburg, 2015

Systematische review

 

36 RCT’s menstruele migraine, waarvan 3 over behandeling met orale contraceptiva; alle 3 separaat besproken voor deze evidence review

-

Divers

Divers

Divers

Geen aanvullende resultaten buiten de in deze review reeds gevonden resultaten

Goede systematische review, bestendigt valide search

Pringsheim, 2008

Systematische review

 

18 RCT’s over menstruele migraine, waarvan géén over gebruik orale contraceptiva

-

Divers

Divers

Divers

 

Artikel gaat niet in op uitgangsvraaag van belang voor deze evidence review à exclusie

Ripa, 2015

Narratieve review

 

22 studies (met name dwarsdoorsnede

-

 

 

 

 

Geen systematische evaluatie uitkomstmaten à exclusie

Shuster, 2011

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

Silberstein, 2014

Dubbelblinde placebo gecontroleerde cross-over RCT

Multicenter, UK

546 vrouwen met menstruatie geassocieerde migraine, gem lft 37,6 jr

3 cycli

Frovatriptan 2,5 mg 4 dd / 2 dd

Placebo

Incidentie menstruatie geassociceerde migraine, ernst, duur, geassocieerde symptomen, functionaliteit, gebruik rescue medicatie, patiënt tevredenheid

Gaat niet over hormonaal ingrijpen à exclusie

Onderzoek gesponsord door fabrikant, gaat niet over uitgangsvraag

Sulak, 2007

Prospectief cohort onderzoek open label

Gynaecologie afdeling, VS

114 vrouwen met migraine die een combinatie oraal anticonceptie middel gebruiken, gem lft 32 jr

168 dgn na 2 cycli run-in (standaard 21/7 regime)

Combinatiepil progestin drosperinone3 mg / 30 µg ethinyl estradiol gedurende 168 dgn

-

Verschillende hoofdpijnschalen

Vgl run-in met periode 168 dgn: sign verschillen voor dgn per week dat productiviteit <50% was: 0,33 (sd 0,07) vs 0,17 (sd 0,04), aantal dgn dat geen huishouden gedaan kon worden: 0,18 (sd 0,013) vs 0,09 (sd 0,02), aantal dgn dat huishoudelijke productiviteit <50% was: 0,40 (sd 0,07) vs 0,25 (sd 0,05), sociale activiteiten <50%: 0,34 (sd 0,07) vs 0,20 (sd 0,04), duur hoofdpijn 3,8 (sd 0,7) vs 2,3 (sd 0,4) uur, aantal malen persisterende hoofdpijn ondanks medicatie 0,43 (sd 0,08) vs 0,26 (sd 0,05). Geen sign verschillen in ziekteverzuim, en verzuim voor sociale activiteiten

Geen vgl onderzoek, regression-to-the-mean waarschijnlijk, forse drop-out, selectie ptn

Vetvik, 2014

Dwarsdoorsnede onderzoek

Populatiestudie, Noorwegen

141 vrouwen met menstruele migraine, van wie 49 hormonale anticonceptie gebruiken, daarvan 23 amenorrhoe

-

-

-

Antwoorden in interview over invloed contraceptie op menstruele migraine

Vgl ptn met hormonale anticonceptie: met vs zonder amenorrhoe: bij amenorrhoe grotere kans op reductie aantal aanvallen: OR: 3,5 (95%BI: 1,1-11,4), grotere kans op migrainevrije afgelopen maand: OR: 16,1 (95%BI: 1,8-140,4). Geen associatie met intensiteit en duur aanval

Geen vgl onderzoek, geen interventies, interview met ptn, diverse vormen vertekening mogelijk, bijv recall bias, selectie ptn, weinig ptn per subgroep, zeer brede betrouwbaarheidsintervallen

Afkortingen: µg: microgram, 95%BI: 95% betrouwbaarheidsinterval, dgn: dagen, gem: gemiddelde, jr: jaar, lft: leeftijd, mg: milligram, MIDAS: Migraine Disability Assessment Questionnaire, mnd: maand, OR: odds ratio, ptn: patiënten, sd: standaarddeviatie, sign: significant, vgl: vergelijking, VS: Verenigde Staten, vs: versus, wkn: weken

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 17-12-2017

Laatst geautoriseerd  : 17-12-2017

Geplande herbeoordeling  :

Jaarlijks wordt door de commissie richtlijnen van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie bepaald of actualisatie van de richtlijn nodig is. Indien dit wenselijk wordt geacht, dan spant de Nederlandse Vereniging voor Neurologie zich ervoor in de herziening te realiseren (bijvoorbeeld in organisatie en door hiervoor de financiële middelen te vergaren). Een eventuele herziening kan ook modulair, dus per module/uitgangsvraag, plaatsvinden.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Neurologie
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie

Algemene gegevens

Deze richtlijnontwikkeling werd ondersteund door de Nederlandse Vereniging voor Neurologie en PROVA en gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).

Doel en doelgroep

Doel

Het doel van deze richtlijn is de kwaliteit van zorg en patiëntveiligheid van patiënten met migraine en/of medicatieovergebruikshoofdpijn te waarborgen en waar mogelijk te verbeteren. In deze richtlijn worden aanbevelingen geformuleerd die professionals in de zorg hiertoe de handvaten geven.

 

Doelgroep

De primaire doelgroep van deze richtlijn zijn neurologen, kinderneurologen en kinderartsen. Ook anderen kunnen hun voordeel doen met deze richtlijn.

Samenstelling werkgroep

  • Mw. dr. Gisela Terwindt, neuroloog, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie, voorzitter
  • Dhr. dr. Wim Mulleners, neuroloog, Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis, Nijmegen, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie, voorzitter
  • Mw. drs. Mariska Tuut, epidemioloog / richtlijnmethodoloog, PROVA, Varsseveld, secretaris
  • Dhr. dr. Peter van den Berg, neuroloog, Isala Klinieken, Zwolle, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. dr. Hans Carpay, neuroloog, Ziekenhuis Tergooi, Hilversum en Blaricum, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. drs. Emile Couturier, neuroloog, Medisch Centrum Boerhaave, Amsterdam, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. dr. Frans Dekker, huisarts, Huisartsenpraktijk Molentocht, Purmerend, namens Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Dhr. dr. Joost Haan, neuroloog, Alrijne Ziekenhuis, Leiderdorp / Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. drs. Hille Koppen, neuroloog, Hagaziekenhuis, Den Haag, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Mw. dr. Jikke-Mien Niermeijer, kinderneuroloog, Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis, Tilburg, namens Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie
  • Mw. Judith Pijpers, MSc., arts-onderzoeker, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
  • Dhr. dr. Guus Schoonman, neuroloog, Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis, Tilburg, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Mw. dr. Natalie Wiendels, neuroloog, Medisch Centrum Slotervaart, Amsterdam, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie

 

Toehoorder

Mw. Jos Geijer, bureau Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten, Utrecht

Belangenverklaringen

Naam

Namens

Hoofdfunctie

Nevenwerkzaamheden

Persoonlijke financiële

belangen

Persoonlijke relaties

Reputatie-management

Extern gefinancierd onderzoek

Kennis-valorisatie

Overige belangen

Wim Mulleners

NVN

Klinisch neuroloog

Chief Medical Information Officer, bestuurslid NHV, lid-beroepsgenoot regionaal tuchtcollege, beroepsbelangencommissie neurologie, raad beroepsbelangen

Geen

Geen

Beroepsbelangencommissie neurologie, raad beroepsbelangen

Industry sponsored geneesmiddelenonderzoek MS

Geen

Geen

Gisela Terwindt

NVN

Staflid neurologie LUMC

Vice-voorzitter WAR Hersenstichting (onbetaald), commissielid klinische fellowships/TOP subsidies NWO/ZonMW (onbetaald/betaald), bestuurslid NHV en voorzitter WAR Nederlandse Hoofdpijn Vereniging (onbetaald), WAR Orphanet Nederland (onbetaald), Board of trustees International Headache Society (onbetaald), Member of Classification Committee International Headache Classification (onbetaald)

Geen

Geen

Adviserend bij Nederlandse Hoofdpijn Patiëntenvereniging, bij HCHWA-D patiëntenvereniging, bij ontwikkelen kwaliteitsindicatoren hoofdpijnzorg

Financiering voor deelprojecten vanuit NWO/ ZonMW, Nederlandse hartstichting, Hersenstichting, Europese subsidie (FP7)

Momenteel bezig met onafhankelijke trial (in kader van VIDI project) naar het effect van Botox op afkicken van medicatie-overgebruik bij chronische migraine. Financiering vanuit ZonMw en Hersenstichting, die geen inspraak/invloed hebben op trial. Geen co-financiering vanuit farmacie voor deze studie. In 1996 patent op FHM1=CACNA1a gen aangevraagd

In het LUMC gaan we op korte termijn nieuwe trials doen naar de effectiviteit van CRGP-antibodies. Ook loopt er een trial naar n. occipitalis stimulatie bij clusterhoofdpijn (ICON studie). Er worden regelmatig trials opgestart in samenwerking met neurostimulatiebedrijven, cq. farmaceutische industrie. Prof. Ferrari is hier eerste aanspreekpunt voor, maar het betreft dus wel onderzoek in onze Leidse hoofdpijn onderzoeksgroep. Op DIT moment loopt er alleen CHARM studie (onafhankelijk onderzoek naar effect Botox bij afkicken medicatie bij chronische migraine, PI Terwindt) en ICON studie (n.occipitalis stimulatie bij clusterhoofdpijn (PI Ferrari). Na de zomervakantie zal naar verwachting CGRP studie bij migraine starten in samenwerking met farmacie (PI Ferrari)

Mariska Tuut

PROVA

Eigenaar PROVA

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Hans Carpay

NVN

Neuroloog/maat MSB Gooi en Eemland (in Tergooi Ziekenhuis)

Lid RVT Epilepsiefonds (onbetaald), onderzoeker neurologie LUMC (0,1 FTE, betaald)

Geen

Geen

Lid redactie Hoofdzaken (blad NVVHP), vice-voorziter stafbestuur Tergooi

n.v.t.

n.v.t.

geen

Emile Couturier

NVN

Klinisch neuroloog, Medisch Centrum Boerhaave

Onbetaalde bestuurlijke functies: Nederlandse Hoofdpijn Vereniging, Anglo Dutch Migraine Association, Vereniging Nederlandse Hoofdpijn Centra

Geen

Geen

Geen

CINTHA-trial, deels gefinancierd door Innovatiefonds zorgverzekeraars

Geen

Geen

Joost Haan

NVN

Neuroloog, vakgroeplid Alrijne ziekenhuis Leiderdorp; part-time wetenschappelijke aanstelling LUMC Leiden

geen

geen

geen

geen

Begeleider van onderzoekster (I de Coo) bij het ICON onderzoek (occipitale stimulatie bij cluster hoofdpijn) in het LUMC

geen

geen

Guus Schoonman

NVN

Neuroloog ETZ Tilburg

Onbetaald: Secretaris en medeoprichter werkgroep acute neurologie NVN, co-organisatie NHV jaarvergadering november 2015 Tilburg, lid redactieraad E-learning acute neurologie voor aios neurologie, co-organisatie hoofdpijn IN-zicht: jaarlijks landelijk aios hoofdpijnonderwijs (LUMC), onderzoeker LUMC Leiden en ETZ Tilburg, lid 'education subcommittee' international headache society (tussen 2010-2015 voorzitter)

Geen

Geen

Geen

Principal investigator center-TBI: europees neurotrauma onderzoek. Geen relatie met hoofdpijn

Geen

Geen

Peter van den Berg

NVN

Neuroloog

  

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

2014: praktisch neurologisch onderzoek video voor MSD gemaakt - dienstverlening consultancy; 2014: geaccrediteerde nascholing migraine en hoofdpijn voor huisartsen - MSD - dienstverlening spreker; 2012: geaccrediteerde nascholing migraine en hoofdpijn voor huisartsen - MSD - dienstverlening spreker
2016: Novartis – adviesraad CGRP antistoffen marketing

Natalie Wiendels

NVN

Neuroloog, chef de clinique op afdeling kinische neurofysiologie

Redactie Nervus, nascholing neurologie, uitgeverij Prelum Houten, betaald

Geen

Geen

Geen

Geen

    

Hille Koppen

NVN

    

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Frans Dekker

NHG*

Huisarts te Purmerend

Onderzoeker LUMC afdeling public health en eerstelijnsgeneeskunde; voorzitter commissie wetenschappelijk onderzoek Nederlands Huisartsen Genootschap

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Zwany Metting

Kinderneurologie

Neuroloog/kinderneuroloog

geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Judith Pijpers

VAAN

Arts onderzoeker

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Jikke-Mien Niermeijer

NVKN

Kinderneuroloog ETZ Tilburg

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

Gedurende het hele proces van richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met implementatie van de richtlijn in de praktijk, bijvoorbeeld bij de samenstelling van de werkgroep, de brede knelpunteninventarisatie en de uitge-breide commentaarronde.

Na autorisatie van de richtlijn wordt deze ten minste op de website van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie gepubliceerd. Ook andere deelnemende partijen zijn vrij de richtlijn op hun website te publiceren. De richtlijn wordt ter publicatie aangeboden aan www.richtlijnendatabase.nl. Daarnaast wordt getracht samenvattingen van de richtlijn in Nederlandse tijdschriften te publiceren, om zo de implementatie van de richtlijn te bevorderen.

Werkwijze

Totstandkoming werkgroep

Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is een werkgroep geformeerd, onder voorzitterschap van mw. dr. Gisela Terwindt, neuroloog, en dhr. dr. Wim Mulleners, neuroloog. In de werkgroep hadden gemandateerde vertegenwoordigers van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie, de Vereniging Arts-Assistenten in opleiding tot Neuroloog, de Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie en het Nederlands Huisartsen Genootschap zitting. De werkgroep wordt procedureel en methodologisch ondersteund door PROVA en logistiek door het bureau van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie. De ontwikkeling van deze richtlijn wordt gefinancierd vanuit een projectbudget door de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten. Als toehoorder was een bureaumedewerker van deze Stichting bij de vergaderingen van de werkgroep aanwezig.

 

Knelpuntenanalyse

De richtlijnwerkgroep heeft in de eerste werkgroepvergadering knelpunten in de zorg voor patiënten met migraine en medicatieovergebruikshoofdpijn geïdentificeerd. In een invitational conference zijn deze knelpunten ten commentaar en aanvulling voorgelegd aan de volgende stakeholders:

  • Bijwerkingencentrum Lareb
  • Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Nederlandse Vereniging van Hoofdpijn Patiënten
  • Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie

De richtlijnwerkgroep heeft de input vanuit deze invitational conference geanalyseerd en in de tweede werkgroepvergadering de knelpunten en uitgangsvragen vastgesteld.

 

Methode richtlijnontwikkeling

Om de uitgangsvragen te beantwoorden is op systematische wijze per uitgangsvraag de evidence beoordeeld (zie hiervoor de inhoudelijke modules). Hierbij is gebruik gemaakt van de GRADE methodiek. Voor achtergrondinformatie hierover wordt verwezen naar de Nederlandse handleiding voor het gebruik van GRADE.(14) De evidence is samengevat door de epidemioloog in de werkgroep, met inhoudelijke input en feedback van de inhoudelijk experts in de werkgroep. Per uitgangsvraag was hiervoor een aantal ‘ambassadeurs’ aangewezen. De praktische overwegen en conceptaanbevelingen zijn voorbereid door deze ‘ambassadeurs’ per uitgangsvraag. De aanbevelingen, en de gehele conceptrichtlijn, is plenair door de werkgroep vastgesteld.

 

Procedure voor commentaar en autorisatie

De conceptrichtlijn is ter commentaar aangeboden aan alle leden van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie en de overige verenigingen die bij de ontwikkeling van de richtlijn betrokken zijn. Daarnaast is de conceptrichtlijn ter commentaar verstuurd aan alle partijen die bij de knelpunteninventarisatie om input gevraagd zijn. Het binnengekomen commentaar is door de werkgroep beoordeeld en verwerkt in de richtlijn. Daarbij is beargumenteerd welke commentaren wel en welke niet zijn opgenomen.

Daarna is de richtlijn ter autorisatie voorgelegd aan de partijen die in de werkgroep vertegenwoordigd zijn. De richtlijn is geautoriseerd door de Nederlandse Vereniging voor Neurologie, de Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie en de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.

Volgende:
Spanningshoofdpijn