Terug naar zoekresultaten

Hoofdpijn

Volgen
Initiatief: NVN Aantal modules: 21
Bijlagen
Download richtlijn

Aanvalsbehandeling migraine met triptanen

Beoordeeld: 17-12-2017

Uitgangsvraag

Bij welke patiënten met migraine kunnen triptanen als aanvalsbehandeling van migraine niet toegepast worden vanwege contra-indicaties?

Aanbeveling

Kinderen

Voor zover onderzocht en bekend vormt jonge leeftijd geen contra-indicatie voor het gebruik van triptanen in de acute behandeling van migraine. De lange termijn effecten van triptanen op de neurologische ontwikkeling van kinderen zijn niet bekend. Triptanen die zijn onderzocht bij kinderen zijn: rizatriptan en sumatriptan, en bij adolescenten (12-18 jarigen) ook zolmitriptan, almotriptan en eletriptan.

 

Volwassenen

In grote groepen (niet cardiovasculair belaste) triptangebruikers lijkt het voorkomen van ischemische complicaties zeer zeldzaam. Er zijn te weinig data om een uitspraak te kunnen doen of een cardiovasculair belaste patiënt veilig triptanen kan gebruiken. Bij een cardiaal belaste patiënt zou voor gebruik eerst een inspanningstest met en zonder triptangebruik kunnen worden overwogen (expert opinion).

 

Het routinematig gebruik van triptanen in de zwangerschap wordt afgeraden gezien er onvoldoende bewijs is dat gebruik veilig zou zijn voor het ongeboren kind. Bespreek de risico’s met de patiënt en kies, wanneer er geen alternatief is, voor sumatriptan oraal aangezien hiervan meeste data beschikbaar zijn tijdens de zwangerschap.

Overwegingen

Kinderen

In de uitgevoerde studies naar het effect van triptanen bij de acute behandeling van migraine bij kinderen zijn geen aanwijzingen voor ernstige bijwerkingen en daarom ook geen duidelijke contra-indicaties bekend. Het soort bijwerkingen verschilt ook niet van volwassenen.

Er moet worden opgemerkt dat de meeste studies zijn verricht bij adolescenten, dus voor deze groep is een voorzichtig advies mogelijk. Voor de leeftijdsgroep < 12 jaar ontbreekt evidence, en is de aanbeveling gebaseerd op expert opinion, en hiermee onzekerder. Het is de vraag of het feit dat er geen wetenschappelijk bewijs is voor effect van bepaalde triptanen bij kinderen een contra-indicatie vormt voor het gebruik hiervan. Verder onderzoek hiernaar is daarom gewenst.

Totdat er meer studies worden gedaan kan men bij kinderen wel triptanen voorschrijven voor de acute behandeling van migraine. Hierbij zal het in de regel gaan om kinderen met ernstige invaliderende migraine aanvallen, die interfereren met het dagelijks functioneren. Het is de ervaring dat de neusspray sumatriptan patient-onvriendelijk is, vanwege nasale pijn, irritatie en een vieze smaak. Verder zijn er goede ervaringen met rizatriptan als smelttablet. Men dient zich er bewust van te zijn dat de lange termijn effecten van triptanen op de neurologische ontwikkeling van kinderen niet zijn onderzocht.

 

Volwassenen

Het wetenschappelijk beschikbare bewijs is de belangrijkste factor geweest bij formulering van aanbeveling.

Onderbouwing

Alvorens de verschillende triptanen en betreffende contra-indicaties te bespreken wordt hier eerst een overzicht gegeven van overige gangbare migraine aanvalsbehandeling op basis van beschikbare Cochrane reviews.Dit was dus geen uitgangsvraag voor de richtlijn. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen niet-specifieke migraine aanvalsbehandeling (met pijnstillende medicatie die niet specifiek voor de behandeling van migraine is ontwikkeld) en specifieke migraine aanvalsbehandeling (met middelen die wel specifiek voor de behandeling van migraine zijn ontwikkeld).

 

Niet-specifieke migraine aanvalsbehandeling

Volwassenen

Acetylsalicylzuur 1000 mg (evt. samen met metoclopramide 10 mg)

Diclofenac 100 mg

Ibuprofen 400-600 mg

Paracetamol 1000 mg (evt. samen met metoclopramide 10 mg)

 

Kinderen

Ibuprofen: off-label: gedurende maximaal 3 dagen

3 maanden tot 12 jaar: oraal: 20-30 mg/kg/dag in 3-4 doses, zo nodig max. 6 dd, max. 1.200 mg/dag; rectaal: 20-30 mg/kg/dag in 3-4 doses

12-18 jaar: oraal: 200-400 mg; rectaal: 500 mg/dosis zo nodig max. 3 dd, max. 1.500 mg/dag

Paracetamol: 1 maand tot 18 jaar: 90 mg/kg/dag in 4 doses, max. 4 g/dag. Maximale dosering per gift: 1 g/dosis.

Omwille van de eenvoud van het dosisadvies en het gebrek aan wetenschappelijke bewijsvoering naar de effectiviteit van een orale oplaaddosering, wordt er geen oplaaddosering aanbevolen.

 

Ibuprofen 400 mg geeft verlichting van pijn bij de helft van de patiënten, maar pijnvrijheid wordt maar door een klein deel van patiënten bereikt. De dosis 200 mg is iets minder effectief.(15) De effectiviteit van ibuprofen 400 mg is vergelijkbaar met 1000 mg acetylsalicylzuur.(16) Gegevens over effectiviteit van ibuprofen gecombineerd met een anti-emeticum ontbreken. De toevoeging van metoclopramide 10 mg aan acetylsalicylzuur 1000 mg geeft duidelijk vermindering van misselijkheid en braken, maar geeft geen extra afname van hoofdpijn.(16) Naproxen 500 mg is minder effectief dan ibuprofen 400 mg, de helft van patiënten ervaart enige vermindering van hoofdpijn na 2 uur, het percentage patiënten dat pijnvrij is na 2 uur is 17%.(17) Diclofenac kalium 50 mg geeft pijnverlichting bij meer dan de helft van patiënten, terwijl 22% pijnvrijheid bereikt 2 uur na inname.(18) Paracetamol 1000 mg geeft pijnverlichting bij meer dan de helft van de patiënten, terwijl 19% pijnvrijheid 2 uur na inname bereikt.

 

Specifieke migraine aanvalsbehandeling

Volwassenen

Almotriptan 12,5 mg tablet

Eletriptan 40 mg tablet

Frovatriptan 2,5 mg tablet

Naratriptan 2,5 mg tablet

Rizatriptan 10 mg (smelt)tablet

Sumatriptan 100 mg tablet

Sumatriptan neusspray 20 mg/dosis

Sumatriptan 6 mg s.c.

Zolmitriptan 2,5 mg tablet

 

Kinderen

Sumatriptan neusspray bij G< 40 kg 10 mg nasaal, en bij G => 40 kg 20 mg nasaal

Rizatriptan , oraal: 6 tot 18 jaar en < 40 kg: 5 mg/dosis eenmalig; ≥ 40 kg: 10 mg/dosis eenmalig

Zolmitriptan: 2,5 mg (off-label)

Andere triptanen: off-label

Eletriptan : 20 mg G < 40 kg, en 40 mg G > 40 kg, off label, niet geregistreerd in NL

Almotriptan: 6,25-12,5 mg per keer, oraal, bij  12-17 jarigen, niet geregistreerd in NL

 

Rizatriptan 10 mg, eletriptan 40 mg en almotriptan 12,5 mg geven de hoogste kans op consistent succesvolle behandeling.(19) Sumatriptan s.c. heeft als voordeel dat het sneller werkt dan tabletten en andere toedieningsvormen en kan ook de voorkeur zijn bij ernstige misselijkheid en/of braken.

Om de kans op recurrences (effectieve behandeling maar de migraine komt <24 uur terug) te reduceren kan men etoricoxib 90 mg of naproxen 500 mg toevoegen (inname afhankelijk van recurrence paar uur na inname triptan of voor het slapen gaan) of als triptan kiezen voor eletriptan 40 mg in 1x.

Patiënten moeten geïnstrueerd worden over de wijze van inname van een triptan (zie de module ‘Timing aanvalsbehandeling migraine’).

 

Triptanen vergeleken met overige pijnstillers

Sumatriptan 100 mg geeft een hogere kans op pijnvrijheid 2 uur na inname, maar overige eindpunten verschillen niet sterk van acetylsalicylzuur 1000 mg. Bijwerkingen worden wel vaker gerapporteerd bij sumatriptan dan bij acetylsalicylzuur 1000 mg.(20) De combinatie sumatriptan met naproxen geeft weinig voordeel boven sumatriptan alleen, echter werkt veel beter dan naproxen alleen. Bij gebruik van de combinatie was de helft van de patiënten pijnvrij 2 uur na inname.

Paracetamol 1000 mg gecombineerd met metoclopramide 10 mg geeft 2 uur na inname zelfde resultaten als sumatriptan 100 mg, voor beide werd pijnverlichting bereikt door ongeveer 40% van patiënten.(18)

 

Triptanen

Er is in 2001 een meta-analyse verricht van alle orale triptanen in 53 trials. Hieruit kwam naar voren dat rizatriptan 10 mg, eletriptan 80 mg en almotriptan 12,5 mg de hoogste kans op consistent succesvolle behandeling geven.(19, 21) Triptanen leiden gemiddeld bij 30% van de patiënten tot pijnvrijheid binnen 2 uur bij orale toediening en bij 60% van de patiënten bij subcutane toediening. Pijnvermindering binnen 2 uur wordt bereikt bij gemiddeld 60% van de patiënten bij orale toediening en 80% bij subcutane toediening.

Bij het kiezen van een triptan is de toedieningswijze (snelheid en effectiviteit) de eerste afweging die men moet maken. Sumatriptan s.c. heeft als voordeel dat het sneller werkt en kan ook de voorkeur zijn bij ernstige misselijkheid en/of braken. Inter-individueel kunnen bepaalde triptranen beter werken dan andere wat blijkt uit verschillende preferentiestudies, het is dus zinvol de andere triptanen te proberen als een patient bij een triptan onvoldoende effect of onacceptabele bijwerkingen heeft.

Triptanen worden zowel in de eerste als in de tweede lijn frequent voorgeschreven. Vanwege contra-indicaties worden patiëntengroepen zoals kinderen, zwangeren of patiënten met specifieke comorbiditeit zoals hart- en vaatziekten echter vaak hiervan uitgesloten. Deze groepen waren vaak ook specifiek uitgesloten in de effectiviteitsstudies en lange termijn studies waardoor er weinig gegevens beschikbaar zijn over werkelijke veiligheid in deze groepen. Mogelijk is er hierdoor sprake van onderbehandeling doordat voorschrijvers geen risico nemen, versterkt doordat hart- en vaatziekten als contra-indicatie in de bijsluiter staan.

 

Gelijktijdig gebruik van antidepressiva en triptanen en de kans op serotonerg syndroom

Dit is geen uitgangsvraag in deze richtlijn, maar dit onderwerp wordt wel kort besproken.

Het serotonerg syndroom kan optreden bij gelijktijdig gebruik van meerdere serotonerge middelen in therapeutische dosis. De pathofysiologie van het serotonerg syndroom is niet geheel opgehelderd. Stimulatie van de 5HT-1a en 5HT2 receptoren is een van de mogelijke mechanismen.(22) Zowel selectieve serotonine reuptake inhibitors (SSRI), selectieve norepinephrine reuptake inhibitors (SNRI), monoamine oxidase inhibitors (MAO remmers) en tricylische antidepressiva (TCA) kunnen in theorie een serotonerg syndroom veroorzaken. Van triptanen (5HT1b, 5HT1d en 5HT1f agonisten) is bij monotherapie nog nooit een serotonerg syndroom beschreven.(23)

Het gelijktijdig gebruik van triptanen en SSRI/ SNRI komt voor bij ongeveer 2% van de triptangebruikers.(24) Het aantal patiënten dat door gelijktijdig gebruik van triptanen en SSRI/SNRI een sertotonerg syndroom ontwikkelde is niet duidelijk maar waarschijnlijk zeer klein.

In 2006 waarschuwde de Amerikaanse Food and Drug administration (FDA) dat er bij gelijktijdig gebruik van antidepressiva en triptanen een verhoogde kans bestond op het optreden van een potentieel levensbedreigend serotonerg syndroom. Deze waarschuwing was gebaseerd op 27 gevallen tussen 1998-2002, waarvan 2 levensbedreigend waren geweest. De jaarlijkse incidentie van serotonerg syndroom bij gecombineerd gebruik wordt geschat op < 0,03%, en levensbedreigende gevallen op 0,002 %.(23)

Een post marketing triptanstudie rapporteerde over gelijktijdig gebruik van sumatriptran subcutaan en SSRI/SNRI’s bij ruim 1700 patiënten, hiervan ontwikkelde niemand ernstige bijwerkingen of een serotonerg syndroom.(25) NB. Migraine en depressie komen vaak gelijktijdig voor, zie ook de module medicatieovergebruikshoofdpijn. Gecombineerd gebruik van SSRI/SNRI’s en triptanen lijkt veilig, voor de andere middelen zoals MAO-remmers en TCA’s zijn er minder data. Instructie t.a.v. het herkennen van het serotonerg syndroom door de patiënt is van belang.

 

Cardiovasculaire contra-indicaties

In post marketing surveillance data van de FDA zijn enkele patiënten beschreven met acute cardiovasculaire ziekten direct na gebruik van triptanen. Echter deze frequentie was erg laag. In de meeste gevallen (maar niet in alle) was er sprake van onderliggende cardiovasculaire risico factoren. Tevens zijn er case reports gepubliceerd van patiënten met herseninfarcten en myocard infarcten na het gebruik van triptan.(26) Dit leidde tot zorgen omtrent veiligheid van triptan gebruik bij cardiovasculair belaste patiënten.

Verschillende farmacodynamische studies hebben effecten van triptanen bestudeerd op hartdoorbloeding en vaat diameter zonder duidelijk effect te hebben aangetoond op beiden, ook niet bij kleine studies waarbij personen met vernauwde coronairen werden onderzocht.(27)

In de afgelopen jaren is meer wetenschappelijk onderzoek specifiek naar cardiovasculaire contra-indicaties gedaan, hetgeen heeft geleid tot een uitgangsvraag voor de werkgroep.

Het is niet aangetoond dat er een verband bestaat tussen triptan gebruik bij migraine en een verhoogde kans op het bereiken van cardiovasculaire events (met name myocard infarct en andere ischemische hartaandoeningen, beroerte en TIA, arrhytmieën, ziekenhuisopnames vanwege cardiovasculaire, cerebrovasculaire of perifeer vasculaire aandoeningen, cardiovasculaire mortaliteit en totale mortaliteit.

Er is wel een relatie tussen migraine en cardiovasculaire ziekte in het algemeen en dat geldt met name voor vrouwen. In een grootschalig prospectief onderzoek dat over >20 jaar liep is aangetoond dat bij vrouwen met migraine het risico op het krijgen van, en overlijden aan hart- en vaatziekten (HVZ) anderhalf keer verhoogd is.(28) Het verhoogde risico op beroerte is al langer bekend.(29) Zeker wanneer het jonge vrouwen betreft met migraine met aura en er additionele risicofactoren meespelen, zoals anticonceptiepil gebruik en roken, kan dit oplopen tot een 30-voudig verhoogd risico op beroerte. In een groot prospectief MRI onderzoek onder de Nederlandse bevolking werden met name bij vrouwen met migraine meer witte stofafwijkingen en subklinische infarct-achtige laesies gevonden, gelukkig niet leidend tot functionele beperkingen.(30) Migraine en HVZ kunnen mogelijk gezien worden als uitingen van dezelfde systemische vaatschade.(31, 32)

Hoewel het belang van het onderkennen van migraine als cardiovasculaire risicofactor duidelijk mag zijn, is er nuancering nodig. De kans op HVZ is verhoogd onder jonge vrouwen met migraine, maar het gaat uiteindelijk om een relatief laag risico binnen deze populatie. Kennis over zinvolle preventieve maatregelen om het risico op HVZ te verlagen ontbreekt grotendeels. Of het risico op schade hoger is naarmate de frequentie van migraine aanvallen toeneemt, is op basis van de bestaande literatuur moeilijk te zeggen, behoudens dat in het MRI onderzoek een hoge frequentie of persisteren van migraine niet meer witte stofafwijkingen of infarct-laesies gaf. (30, 33) Het medicamenteus verlagen van de aanvalsfrequentie met als doel het terugbrengen van het HVZ risico lijkt op dit moment dan ook niet zinvol. Het voorschrijven van preventieve medicatie om het risico op HVZ voor migraine patiënten te verlagen, in de vorm van bloedverdunning, is nog onvoldoende onderzocht.

Bij (jonge) patienten die een beroerte of myocardinfarct doormaken wordt in de regel uitgebreid aanvullend onderzoek verricht. De vraag naar actieve of vroegere migraine, ook in de familie, hoort in de anamnese niet te ontbreken. Hoewel er vanwege de vasoconstrictieve effecten vaak terughoudend wordt omgegaan met triptanen is er geen hard bewijs dat het gebruik hiervan na een cardiovasculair event gecontra-indiceerd is.

 

Zwangerschap als contra-indicatie

Migraine komt voornamelijk voor bij vrouwen in de vruchtbare leeftijd. Kennis over de effecten van triptanen op de zwangerschap en foetus is derhalve van groot belang. Hoewel migraine tijdens de zwangerschap door hormonale veranderingen vaak minder vaak voorkomt, ervaart een kwart van de zwangere vrouwen met migraine een toename in frequentie en hevigheid. Op basis van beschikbare dierstudies beoordeelde de FDA triptanen met een categorie C ( dierstudies hebben een mogelijk schadelijk effect op de foetus aangetoond, adequate studies bij mensen ontbreken. Mogelijke voordelen van het gebruik zouden kunnen opwegen tegen de potentiele risico’s).

In de afgelopen jaren is meer wetenschappelijk onderzoek verricht specifiek naar de effect van triptangebruik gedurende de zwangerschap hetgeen heeft geleid tot een uitgangsvraag voor de werkgroep.

Triptanen worden door de FDA ingedeeld als level C ( het risico bij mensen is niet uitgesloten o.b.v. wetenschappelijk bewijs). Behandel liever met paracetamol eventueel gecombineerd met metoclopramide. (FDA level B). Ook NSAID’s kunnen worden gebruikt (FDA level B) maar niet in het 3e trimester (dan level D).

In sommige gevallen is het behandelen van migraine aanvallen in de zwangerschap met triptanen toch gewenst. Bespreek de risico’s met de patiënt en kies, wanneer er geen alternatief is, voor sumatriptan oraal aangezien hiervan meeste data beschikbaar zijn in de zwangerschap.

De lactatieperiode viel buiten de onderzoeksvragen van deze richtlijn. Er werd hierover wel literatuur geraadpleegd. Paracetamol en ibuprofen worden beschouwd als veilig gedurende de lactatieperiode. Triptanen worden relatief ontraden aangezien ze een klein risico zouden vormen voor de pasgeborene.(34) Hoewel over sumatriptan de meeste data beschikbaar is, zou eletriptan door hoge eiwitbinding mogelijk veilliger zijn.(34)

Zeer laag

Uitkomstmaat cardiovasculaire contra-indicaties

Het is niet aangetoond dat er een verband bestaat tussen triptan gebruik bij migraine en een verhoogde kans op het bereiken van cardiovasculaire events (met name myocard infarct en andere ischemische hartaandoeningen, beroerte en TIA, arrhytmieën, ziekenhuisopnames vanwege cardiovasculaire, cerebrovasculaire of perifeer vasculaire aandoeningen, cardiovasculaire mortaliteit en totale mortaliteit).

Hall, 2004; Lugardon, 2007; Roberto, 2014; Tomita, 2002; Velentgas, 2004; Wammes-van der Heijden, 2006; Richer, 2016 (26, 37, 39-42, 69)

Zeer laag

Uitkomstmaat contra-indicaties tijdens zwangerschap

Het is niet aangetoond dat er een verband bestaat tussen triptan gebruik en een verhoogde kans op ernstige complicaties tijdens de zwangerschap (spontane abortus, prematuriteit, majeure congenitale afwijkingen). Data zijn met name afkomstig van expositie aan sumatriptan tabletten in de zwangerschap.

Migraine patiënten die triptanen gebruiken hebben een hoger risico op spontane abortus dan niet migraine patiënten.

Triptangebruik in de zwangerschap verhoogt de kans op post-partum bloedingen mild.

Marchenko, 2015(49)

Zeer laag

Uitkomstmaat contra-indicaties bij kinderen

Er zijn geen vergelijkende studies naar het verschil in effect en bijwerkingen van de acute behandeling van migraine met triptanen tussen volwassenen en kinderen. Of jonge leeftijd een contra-indicatie vormt, en of biologische verschillen van kinderen ten opzichte van volwassenen een contra indicatie vormt voor het gebruik van triptanen is niet bekend. Het effect van triptanen bij de acute behandeling van migraine is minder vaak en minder uitgebreid onderzocht bij kinderen. In de uitgevoerde studies naar het effect van triptanen bij de acute behandeling van migraine bij kinderen zijn geen aanwijzingen voor ernstige bijwerkingen en daarom ook geen duidelijke contra-indicaties bekend. Het is de vraag of het feit dat er geen wetenschappelijk bewijs is voor effect van bepaalde triptanen bij kinderen een contra-indicatie vormt voor het gebruik hiervan. Verder onderzoek hiernaar is gewenst.

Fraser, 2012; Ho, 2012; Linder, 2008; Rothner, 2006; Richer, 2016; Winner, 2006; Winner, 2002; Winner, 2000; Winner, 2007(56, 58, 59, 64-69)

 

Algehele kwaliteit van bewijs = zeer laag

 

Zie de bij deze uitgangsvraag opgestelde GRADE evidence profielen.

 

Beschrijving studies

De onderwerpen cardiovasculair, zwangerschap en kinderen worden in deze evidence review verder separaat behandeld.

 

Cardiovasculair

Voor dit onderwerp zijn 10 artikelen bestudeerd.(26, 27, 35-42) Een aantal van deze artikelen bleek niet-systematisch onderzoek te betreffen of geen relevante uitkomstmaten voor deze uitgangsvraag te beschrijven.(27, 35, 36, 38) De overige studies betroffen patiënt-controle onderzoek en niet vergelijkend onderzoek, waarin de relatie tussen migrainemedicatie en cardiovasculaire complicaties werd belicht.(26, 37, 39-42)

 

Zwangerschap

Voor dit onderwerp zijn 8 artikelen bestudeerd.(43-50) Een aantal van deze artikelen bleek niet systematisch onderzoek te betreffen. (46, 47) Het onderzoek van Cunnington et al. had betrekking op dezelfde studie als het artikel van Ephross et al., en is daarom niet nader geanalyseerd.(44, 45) De artikelen van Berard et al., Källen et al. en Nezvalova-Henriksen et al. bleken te zijn opgenomen in de systematische review van Marchenko et al.(43, 48, 49) De overige studies betroffen een systematische review en een niet-vergelijkend cohortonderzoek.(44, 49) De verdere resultaten in deze sectie zijn ontleend aan de systematische review.(49)

 

Kinderen

Voor dit onderwerp zijn 18 artikelen bestudeerd.(51-68) Een aantal van deze artikelen bleek niet systematisch onderzoek te betreffen, of geen betrekking te hebben op de uitgangsvraag.(52-55, 60) Vanwege de beschikbaarheid van een aantal RCT’s, zijn de niet-vergelijkende onderzoeken uit de selectie niet nader betrokken in de beantwoording van deze uitgangsvraag.(51, 57, 61-63) De verdere resultaten in deze evidence review hebben betrekking op de resultaten van 8 RCT’s.(56, 58, 59, 64-68). Deze studies hebben veelal betrekking op adolescenten.

Nade literatuursearch , verscheen de Cochrane systematische review van Richer et al. over de aanvalsbehandeling van migraine bij kinderen en adolescenten. Deze is aan de selectie van de literatuur toegevoegd.(69)

 

Kwaliteit van het bewijs

Cardiovasculair

De kwaliteit van het bewijs is zeer laag, vanwege de observationele opzet van de geïncludeerde studies, de grote kans op bias, de rapportage van indirect bewijs, en de onvoldoende precisie van de uitkomsten.

 

Zwangerschap

De systematische review van Marchenko et al. zelf betreft een goed opzette studie. Vanwege het observationele karakter van de in de meta-analyses geïncludeerde studies (forse risk of bias) en de brede betrouwbaarheidsintervallen bij de gevonden resultaten (onvoldoende precisie), is de kwaliteit van bewijs echter zeer laag.

 

Kinderen

De evidence voor deze deelpopulatie is van zeer lage kwaliteit, vanwege de korte follow-up die in de studies betrokken is, de forse drop-out in een aantal studies en overige methodologische tekortkomingen (bijvoorbeeld gebrek aan statistische toetsing). Bovendien is er alleen sprake van indirect bewijs; geen van de studies rapporteerde dusdanige complicaties dat van een contra-indicatie sprake is.

 

Effectiviteit

Cardiovasculair

Meta-analyse van de geselecteerde studies is niet mogelijk vanwege grote heterogeniteit. Hall et al., Lugardon et al., Velentgas et al. en Wammes-van der Heijden et al. toonden in grote patiënt-controle onderzoeken geen statistisch significante associaties aan tussen triptangebruik en cardiovasculaire eindpunten (met name myocard infarct en andere ischemische hartaandoeningen, beroerte en TIA, arrhytmieën, ziekenhuisopnames vanwege cardiovasculaire, cerebrovasculaire of perifeer vasculaire aandoeningen, cardiovasculaire mortaliteit en totale mortaliteit), in cohorten van patiënten die triptanen voorgeschreven hadden gekregen (waarschijnlijk waren dit migrainepatiënten, maar die informatie ontbreekt vaak).(26, 37, 41, 42) In het onderzoek van Roberto et al. met onder andere patiënten met cardiale of vasculaire aandoeningen werd wel een statistisch significante relatie gevonden tussen triptangebruik en ischemische hartaandoeningen, bloedingen in het centraal zenuwstelsel en ‘cerebrale condities’, en cerebrovasculaire aandoeningen.(39) Daarentegen werd geen statistisch significante associatie gevonden tussen triptangebruik en myocard infarct en ischemische cerebrovasculaire condities.

Het niet-vergelijkende onderzoek van Tomita et al. liet zien dat bij 62 patiënten met migraine of clusterhoofdpijn bij gebruik van sumatriptan injecties bij 15% van de patiënten zogenoemde ‘chest symptoms’ werden gerapporteerd, echter hierbij traden geen ECG-veranderingen op. Deze chest symptoms worden algemeen beschouwd als non-ischemische bijwerkingen. Dit onderzoek kent vele methodologische tekortkomingen.(40)

 

Zwangerschap

In de systematische review van Marchenko et al. zijn meta-analyses gedaan.(49) Deze zijn te vinden bij de aanverwante producten.

De meta-analyses lieten bij gebruik van triptanen tijdens de zwangerschap geen verhoogd risico zien op het optreden van een spontane abortus (OR: 1,27; 95%BI: 0,58 – 2,79), prematuriteit (OR: 0,90; 95%BI: 0,35 – 2,30) en majeure congenitale afwijkingen (OR: 0,84; 95%BI: 0,61 – 1,16). Wanneer vrouwen met migraine met triptan gebruik worden vergeleken met controles zonder migraine werd er wel een verhoogd risico op spontane abortus gevonden (OR 3,54; 95%BI 2,24-5,59). Data zijn met name afkomstig van expositie aan sumatriptan tabletten in de zwangerschap. Overigens zijn er eerder ook aanwijzingen gevonden dat triptan gebruik een klein hoger risico op een atone uterus of postpartum bloeding gaf.(50)

 

Kinderen

Geen van de studies rapporteert over dusdanig ernstige complicaties, dat sprake zou kunnen zijn van een contra-indicatie. De studies die in deze evidence review zijn geïncludeerd waren in eerste instantie gericht op effectiviteit (bijvoorbeeld pijnvrij na 2 en 24 uur) en rapporteerden daarnaast ‘adverse events’. Dit zijn in principe geen contra-indicaties. De gevonden resultaten in deze studies lopen sterk uiteen: Een aantal studies liet geen verhoogde kans op adverse events zien bij gebruik van triptanen.(56, 58, 67) In twee studies was het aantal adverse events in de interventiegroep hoger dan in de placebogroep.(64, 66) In het onderzoek van Rothner et al. waarin zolmitriptan (in verschillende doseringen) is vergeleken met placebo zijn geen ernstige bijwerkingen gerapporteerd die gerelateerd zijn aan de interventie.(64) Wel was het aantal bijwerkingen in de interventiegroepen (29-44%) hoger dan in de placebogroep (15%). De belangrijkste bijwerkingen waren gevoel van beklemming, duizeligheid, misselijkheid, gevoelsstoornissen en asthenie. Winner et al. vergeleken rizatriptan met placebo bij adolescenten met migraine.(66) Zij vonden meer bijwerkingen bij gebruik van rizatriptan (22% versus 3%). Deze bestonden uit asthenie, duizeligheid, misselijkheid en slaperigheid,er waren geen ernstige bijwerkingen, waaruit geconcludeerd kan worden dat er in deze studie gen aanwijzingen waren voor het bestaan van contra-indicaties voor gebruik van triptanen bij kinderen. In drie studies zijn statistisch significant meer adverse events gerapporteerd bij hogere dosering van de triptanen.(59, 65, 68)

De Cochrane systematische review van Richer et al. liet geen statistisch significant verschil in bijwerkingen zien tussen behandeling met triptanen en placebo (risicoverschil: 0,06; 95%BI: -0,04 tot 0,17) bij kinderen. Bij adolescenten werd wel een significant verschil zien (risicoverschil: 0,13; 95%BI: 0,08 tot 0,18). De NNH is 8.(69)

Er was een risico op milde ongewenste bijwerkingen bij het gebruik van triptanen zoals veranderde smaak, duizeligheid, neusirritatie, moeheid, misselijkheid en braken. Er werden geen serieuze adverse events gemeld bij de studies met triptanen.

P: Patiënten met migraine (volwassenen en kinderen)

I: Aanvalsbehandeling van migraine (zoals bovenstaand beschreven: triptanen)

C: -

O: Contra-indicaties / adverse events / bijwerkingen:

  • Cardiovasculaire eindpunten (bijvoorbeeld myocard infarct, angina pectoris, beroerte)
  • Teratogene eindpunten (gerelateerd aan zwangerschap, bijvoorbeeld foetale misvorming, doodgeboorte)

De setting voor deze uitgangsvraag is zowel de eerste als tweedelijns gezondheidszorg in Nederland.

Cruciale uitkomstmaten zijn cardiovasculaire en teratogene eindpunten.

 

Voor deze uitgangsvraag is in Medline gezocht naar literatuur op 27 oktober 2015, met aanvulling op 4 april 2016, waarbij onderscheid is gemaakt in drie onderwerpen:

  • Cardiovasculair
  • Zwangerschap
  • Kinderen

De literatuur is vervolgens geselecteerd op basis van onderwerp (sluit het artikel aan bij de uitgangsvraag?) en studiekenmerken (systematisch opgezet vergelijkend onderzoek (bijvoorbeeld systematische reviews, randomized controlled trials en cohortonderzoeken.

  1. Launer LJ, Terwindt GM, Ferrari MD. The prevalence and characteristics of migraine in a population-based cohort: the GEM study. Neurology. 1999;53(3):537-42.
  2. Jensen R, Stovner LJ. Epidemiology and comorbidity of headache. Lancet Neurol. 2008;7(4):354-61.
  3. Global Burden of Disease Study C. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years li-ved with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990-2013: a syste-matic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. Lancet. 2015;386(9995):743-800.
  4. Steiner TJ, Stovner LJ, Vos T. GBD 2015: migraine is the third cause of disability in under 50s. J Head-ache Pain. 2016;17(1):104.
  5. Headache Classification Committee of the International Headache S. The International Classification of Headache Disorders, 3rd edition (beta version). Cephalalgia. 2013;33(9):629-808.
  6. Bigal ME, Serrano D, Reed M, Lipton RB. Chronic migraine in the population: burden, diagnosis, and satisfaction with treatment. Neurology. 2008;71(8):559-66.
  7. Schwedt TJ. Chronic migraine. BMJ. 2014;348:g1416.
  8. Wiendels NJ, Knuistingh Neven A, Rosendaal FR, Spinhoven P, Zitman FG, Assendelft WJ, et al. Chro-nic frequent headache in the general population: prevalence and associated factors. Cephalalgia. 2006;26(12):1434-42.
  9. Pijpers JA, Louter MA, de Bruin ME, van Zwet EW, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Detoxification in medication-overuse headache, a retrospective controlled follow-up study: Does care by a headache nurse lead to cure? Cephalalgia. 2016;36(2):122-30.
  10. Evers S, Marziniak M. Clinical features, pathophysiology, and treatment of medication-overuse headache. Lancet Neurol. 2010;9(4):391-401.
  11. Neurologie NVv. Richtlijnen diagnostiek en behandeling chronisch recidiverende hoofdpijn zonder neurologische afwijkingen. 1e herziening. 2007.
  12. Patiënten NVvH. Chronische aangezichtspijn. Multidisciplinaire richtlijn. 2013.
  13. Martin PR, Reece J, Callan M, MacLeod C, Kaur A, Gregg K, et al. Behavioral management of the trig-gers of recurrent headache: a randomized controlled trial. Behav Res Ther. 2014;61:1-11.
  14. GRADE_NL. Toepassen GRADE in Nederland. 2012.
  15. Rabbie R, Derry S, Moore RA. Ibuprofen with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008039.
  16. Kirthi V, Derry S, Moore RA. Aspirin with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008041.
  17. Law S, Derry S, Moore RA. Naproxen with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(10):CD009455.
  18. Derry S, Rabbie R, Moore RA. Diclofenac with or without an antiemetic for acute migraine headaches in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(4):CD008783.
  19. Ferrari MD, Roon KI, Lipton RB, Goadsby PJ. Oral triptans (serotonin 5-HT(1B/1D) agonists) in acute migraine treatment: a meta-analysis of 53 trials. Lancet. 2001;358(9294):1668-75.
  20. Kirthi V, Derry S, Moore RA, McQuay H. Aspirin for acute migraine headaches in adults. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2013;84(5):585-6.
  21. Ferrari MD, Goadsby PJ, Roon KI, Lipton RB. Triptans (serotonin, 5-HT1B/1D agonists) in migraine: detailed results and methods of a meta-analysis of 53 trials. Cephalalgia. 2002;22(8):633-58.
  22. Bijl D. The serotonin syndrome. Neth J Med. 2004;62(9):309-13.
  23. Shapiro RE, Tepper SJ. The serotonin syndrome, triptans, and the potential for drug-drug interac-tions. Headache. 2007;47(2):266-9.
  24. Sclar DA, Robison LM, Castillo LV, Schmidt JM, Bowen KA, Oganov AM, et al. Concomitant use of triptan, and SSRI or SNRI after the US Food and Drug Administration alert on serotonin syndrome. Headache. 2012;52(2):198-203.
  25. Putnam GP, O'Quinn S, Bolden-Watson CP, Davis RL, Gutterman DL, Fox AW. Migraine po-lypharmacy and the tolerability of sumatriptan: a large-scale, prospective study. Cephalalgia. 1999;19(7):668-75.
  26. Hall GC, Brown, M.M., Mo, J., MacRae, K.D. Triptans in migraine. The risks of stroke, cardiovascular disease, and death in practice. Neurology. 2004;62(563-568).
  27. Dodick DW, Martin, V.T., Smith, T., Silberstein, S. Cardiovascular tolerability and safety of triptans: a review of clinical data. Headache. 2004;44(Suppl 1):S20-S30.
  28. Kurth T, Winter AC, Eliassen AH, Dushkes R, Mukamal KJ, Rimm EB, et al. Migraine and risk of cardio-vascular disease in women: prospective cohort study. BMJ. 2016;353:i2610.
  29. Schurks M, Rist PM, Bigal ME, Buring JE, Lipton RB, Kurth T. Migraine and cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2009;339:b3914.
  30. Kruit MC, van Buchem MA, Hofman PA, Bakkers JT, Terwindt GM, Ferrari MD, et al. Migraine as a risk factor for subclinical brain lesions. JAMA. 2004;291(4):427-34.
  31. Bigal ME, Kurth T, Hu H, Santanello N, Lipton RB. Migraine and cardiovascular disease: possible mechanisms of interaction. Neurology. 2009;72(21):1864-71.
  32. Linstra K, Wermer M, Terwindt GM. Vrouwen met migraine hebben verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Ned Tijdschr Geneeskd. [accepted].
  33. Palm-Meinders IH, Koppen H, Terwindt GM, Launer LJ, Konishi J, Moonen JM, et al. Structural brain changes in migraine. JAMA. 2012;308(18):1889-97.
  34. David PS, Kling JM, Starling AJ. Migraine in pregnancy and lactation. Curr Neurol Neurosci Rep. 2014;14(4):439.
  35. Elkind AH, Satin, L.Z., Nila, A., Keywood, C. Frovatriptan use in migraineus with or at high risk of coronary artery disease. Headache. 2004;44:403-10.
  36. Gnecchi-Ruscose T, Bernard, X., Pierre, P., Anderson, D., Legg, N., Enahoro, H., Winter, P.D.O., Crisp, A., Melin, J.A., Camici, P.G. Effect of naratriptan on myocardial blood flow and coronary vasodilator reserve in migraineurs. Neurology. 2000;55:95-9.
  37. Lugardon S, Roussel H, Sciortino V, Montastruc JL, Lapeyre-Mestre M. Triptan use and risk of cardio-vascular events: a nested-case-control study from the French health system database. Eur J Clin Pharmacol. 2007;63(8):801-7.
  38. Mathew NT, Hettiarachchi, J., Alderman, J. Tolerability and safety of eletriptan in the treatment of migraine: a comprehensive review. Headache. 2003;43:962-74.
  39. Roberto G, Piccinni C, D'Alessandro R, Poluzzi E. Triptans and serious adverse vascular events: data mining of the FDA Adverse Event Reporting System database. Cephalalgia. 2014;34(1):5-13.
  40. Tomita MS, N., Igarashi, H., Endo, M., Sakai, F. . Evidence against strong correlation between chest symptoms and ischemic coronary changes after subcuteaneous sumatriptan injection. Internal Medicine. 2002;41:6225-625.
  41. Velentgas P, Cole, J.A., Mo, J, Sikes, C.R., Walker, A.M. Severe vascular events in migraine patients. Headache. 2004;44:642-51.
  42. Wammes-van der Heijden EA, Rahimtoola, H., Leufkens, H.G.M., Tijssen, C.C., Egberts, A.C.G. Risk of ischemic complications related to the intensity of triptan and ergotamine use. . Neurology. 2006;67:1128-34.
  43. Berard A, Kori S. Dihydroergotamine (DHE) use during gestation and the risk of adverse pregnancy outcomes. Headache. 2012;52(7):1085-93.
  44. Cunnington M, Ephross S, Churchill P. The safety of sumatriptan and naratriptan in pregnancy: what have we learned? Headache. 2009;49(10):1414-22.
  45. Ephross SA, Sinclair SM. Final results from the 16-year sumatriptan, naratriptan, and treximet preg-nancy registry. Headache. 2014;54(7):1158-72.
  46. Evans EW, Lorber KC. Use of 5-HT1 agonists in pregnancy. Ann Pharmacother. 2008;42(4):543-9.
  47. Hilaire ML, Cross LB, Eichner SF. Treatment of migraine headaches with sumatriptan in pregnancy. Ann Pharmacother. 2004;38(10):1726-30.
  48. Källen B, Nilsson, E., Otterblad Olausson, P. . Delivery outcome after maternal use of drugs for mi-graine. A register study in Sweden. Drug Saf. 2011;34(8):691-703.
  49. Marchenko A, Etwel F, Olutunfese O, Nickel C, Koren G, Nulman I. Pregnancy outcome following prenatal exposure to triptan medications: a meta-analysis. Headache. 2015;55(4):490-501.
  50. Nezvalová-Henriksen K, Spigset, O., Nordeng, H. Triptan safety during pregnancy: a Norwegian population registry study. Eur J Epidemiol. 2013;28:759-69.
  51. Berenson F, Vasconcellos E, Pakalnis A, Mao L, Biondi DM, Armstrong RB. Long-term, open-label safety study of oral almotriptan 12.5 mg for the acute treatment of migraine in adolescents. Headache. 2010;50(5):795-807.
  52. Curran M.P. EHC, Wagstaff A.J. Intranasal sumatriptan in adolescents with migraine. CNS Drugs. 2005;19(4):335-43.
  53. Damen L, Bruijn JK, Verhagen AP, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Symptomatic treatment of mi-graine in children: a systematic review of medication trials. Pediatrics. 2005;116(2):e295-302.
  54. Evers S, Rahmann, A., Kraemer, C., Kurlemann, G., Debus, O., Husstedt, I.W., Frese, A. Treatment of childhood migraine attacks with oral zolmitriptan and ibuprofen. Neurology. 2006;67:497-9.
  55. Evers S. The efficacy of triptans in childhood and adolescence migraine. Curr Pain Headache Rep. 2013;17(7):342.
  56. Fraser IP, Han L, Han TH, Li CC, Hreniuk D, Stoch SA, et al. Pharmacokinetics and tolerability of riza-triptan in pediatric migraineurs in a randomized study. Headache. 2012;52(4):625-35.
  57. Hewitt DJ, Pearlman E, Hamalainen M, Lewis D, Connor KM, Michelson D, et al. Long-term open-label safety study of rizatriptan acute treatment in pediatric migraineurs. Headache. 2013;53(1):104-17.
  58. Ho TW, Pearlman E, Lewis D, Hamalainen M, Connor K, Michelson D, et al. Efficacy and tolerability of rizatriptan in pediatric migraineurs: results from a randomized, double-blind, placebo-controlled trial using a novel adaptive enrichment design. Cephalalgia. 2012;32(10):750-65.
  59. Linder SL, Mathew NT, Cady RK, Finlayson G, Ishkanian G, Lewis DW. Efficacy and tolerability of almotriptan in adolescents: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2008;48(9):1326-36.
  60. Major PW, Grubisa, H.S.I., Thie, N.M.R. Triptans for treatment of acute pediatric migraine: a systematic literature review. Pediatr Neurol. 2003;29:425-9.
  61. McDonald SA, Hershey, A.D., Pearlman, E., Lewis, D., Winner, P.K., Rothner, D., Linder, S.L., Runken, C., Richard, N.E., Derosier, F.J. Long-term evaluation of sumatriptan and naproxen sodium for the acute treatment of migraine in adolescents. Headache. 2011;51:1374-87.
  62. Natarajan S, Jabbour, J.T., Webster, C.J., Richardson, M.S. Long-term tolerability of sumatriptan nasal spray in adolescent patients with migraine. Headache. 2004;44:969-77.
  63. Rothner AD, Winner, P., Nett, R., Asgharnejad, M., Laurenza, A., Austin, R., Peykamian, M. . One-year tolerability and efficacy of sumatriptan nasal spray in adolescents with migraine: results of a multicenter, open-label study. Clin Ther. 2000;22:1533-46.
  64. Rothner AD, Wasiewski W, Winner P, Lewis D, Stankowski J. Zolmitriptan oral tablet in migraine treatment: high placebo responses in adolescents. Headache. 2006;46(1):101-9.
  65. Winner P, Rothner, D., Saper, J., Nett, R., Asgharnejad, M., Laurenza, A., Austin, R., Peykamian, M. A randomized, double-blind, placebo-controlled study of sumatriptan nasal spray in the treatment of acute migraine in adolescents. Pediatrics. 2000;106:989-97.
  66. Winner P, Lewis, D., Visser, H., Jiang, K., Ahrens, S., Evans, J.K. Rizatriptan 5 mg for the acute treat-ment of migraine in adolescents: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Headache. 2002;42:49-55.
  67. Winner P, Linder SL, Lipton RB, Almas M, Parsons B, Pitman V. Eletriptan for the acute treatment of migraine in adolescents: results of a double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2007;47(4):511-8.
  68. Winner P, Rothner AD, Wooten JD, Webster C, Ames M. Sumatriptan nasal spray in adolescent mi-graineurs: a randomized, double-blind, placebo-controlled, acute study. Headache. 2006;46(2):212-22.
  69. Richer L, Billinghurst L, Linsdell MA, Russell K, Vandermeer B, Crumley ET, et al. Drugs for the acute treatment of migraine in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev. 2016;4:CD005220.
  70. Aurora SK, Barrodale PM, McDonald SA, Jakubowski M, Burstein R. Revisiting the efficacy of suma-triptan therapy during the aura phase of migraine. Headache. 2009;49(7):1001-4.
  71. Bates D, Ashford, E., Dawson, R., Ensink, F-B.M., Gilhus, N.E., Olesen, J., Pilgrim, A.J., Shevlin, P. Subcutaneous sumatriptan during the migraine aura. Neurology. 1994;44:1587-15892.
  72. Cady RK, Freitag FG, Mathew NT, Elkind AH, Mao L, Fisher AC, et al. Allodynia-associated symptoms, pain intensity and time to treatment: predicting treatment response in acute migraine intervention. Headache. 2009;49(3):350-63.
  73. Diaz-Insa S, Goadsby PJ, Zanchin G, Fortea J, Falques M, Vila C. The impact of allodynia on the efficacy of almotriptan when given early in migraine: data from the "Act when mild" study. Int J Neurosci. 2011;121(12):655-61.
  74. Dowson AJ, Mathew, N.T., Pascual, J. Review of clinical trials using early acute intervention with oral triptans for migraine management. Int J Clin Pract. 2006;60(6):698-706.
  75. Evers S, Savi, L., Omboni, S., Lisotto, C., Zanchin, G., Pinessi, L. Efficacy of frovatriptan as compared to other triptans in migraine with aura. J Headache Pain. 2015;16(28):1-5.
  76. Hu XH, Ng-Mak D, Cady R. Does early migraine treatment shorten time to headache peak and reduce its severity? Headache. 2008;48(6):914-20.
  77. Lampl C, Huber G, Haas S, Rittberger E, Diener HC. Difference in triptan effect in patients with mi-graine and early allodynia. Cephalalgia. 2008;28(10):1031-8.
  78. Landy S, Hoagland R, Hoagland NA. Sumatriptan-naproxen migraine efficacy in allodynic patients: early intervention. Headache. 2012;52(1):133-9.
  79. Landy SH, McGinnis JE, McDonald SA. Clarification of developing and established clinical allodynia and pain-free outcomes. Headache. 2007;47(2):247-52.
  80. Lanteri-Minet M, Mick G, Allaf B. Early dosing and efficacy of triptans in acute migraine treatment: the TEMPO study. Cephalalgia. 2012;32(3):226-35.
  81. Olesen J, Diener, H.C., Schoenen, J., Hettiarachchi, J. No effect of eletriptan administration during the aura phase of migraine. Eur J Neurol. 2004;11:671-7.
  82. Burstein R, Collins B, Jakubowski M. Defeating migraine pain with triptans: a race against the devel-opment of cutaneous allodynia. Ann Neurol. 2004;55(1):19-26.
  83. Burstein R, Cutrer MF, Yarnitsky D. The development of cutaneous allodynia during a migraine attack clinical evidence for the sequential recruitment of spinal and supraspinal nociceptive neurons in migraine. Brain. 2000;123 ( Pt 8):1703-9.
  84. Adelman J, Freitag FG, Lainez M, Shi Y, Ascher S, Mao L, et al. Analysis of safety and tolerability data obtained from over 1,500 patients receiving topiramate for migraine prevention in controlled trials. Pain Med. 2008;9(2):175-85.
  85. Barnes NP. Migraine headache in children. Clinical Evidence. 2015;6(318):1-33.
  86. Bonfert M, Straube A, Schroeder AS, Reilich P, Ebinger F, Heinen F. Primary headache in children and adolescents: update on pharmacotherapy of migraine and tension-type headache. Neuropediatrics. 2013;44(1):3-19.
  87. Damen L, Bruijn J, Verhagen AP, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Prophylactic treatment of migrai-ne in children. Part 2. A systematic review of pharmacological trials. Cephalalgia. 2006;26(5):497-505.
  88. El-Chammas K, Keyes, J., Thompson, N., Vijayakumar, J., Becher, D., Jackson, J.L. A comparative effectiveness meta-analysis of drugs for the prophylaxis of pediatric migraine headache. JAMA Pediatr. 2013;167(3):250-8.
  89. Huang Y, Cai X, Song X, Tang H, Huang Y, Xie S, et al. Steroids for preventing recurrence of acute se-vere migraine headaches: a meta-analysis. Eur J Neurol. 2013;20(8):1184-90.
  90. Jackson JL, Cogbill E, Santana-Davila R, Eldredge C, Collier W, Gradall A, et al. A Comparative Effec-tiveness Meta-Analysis of Drugs for the Prophylaxis of Migraine Headache. PLoS One. 2015;10(7):e0130733.
  91. Linde K, Rossnagel K. Propranolol for migraine prophylaxis. Cochrane Database Syst Rev. 2004(2):CD003225.
  92. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Gabapentin or pregabalin for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010609.
  93. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Topiramate for the prophylaxis of episodic mi-graine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010610.
  94. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Valproate (valproic acid or sodium valproate or a combination of the two) for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010611.
  95. Pringsheim T, Davenport WJ, Becker WJ. Prophylaxis of migraine headache. CMAJ. 2010;182(7):E269-76.
  96. Shamliyan TA, Choi JY, Ramakrishnan R, Miller JB, Wang SY, Taylor FR, et al. Preventive pharmacologic treatments for episodic migraine in adults. J Gen Intern Med. 2013;28(9):1225-37.
  97. Tomkins GE, Jackson, J.L., O'Malley, P.G., Balden, E., Santoro, J.E. Treatment of chronic headache with antidepressants: a meta-analysis. . Am J Med. 2001;111:54-63.
  98. Victor S, Ryan, S. Drugs for preventing migraine headaches in children (review). Cochrane Database Syst Rev. 2003(4).
  99. Linde M, Mulleners WM, Chronicle EP, McCrory DC. Antiepileptics other than gabapentin, prega-balin, topiramate, and valproate for the prophylaxis of episodic migraine in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2013(6):CD010608.
  100. Powers SW, Coffey CS, Chamberlin LA, Ecklund DJ, Klingner EA, Yankey JW, et al. Trial of Amitripty-line, Topiramate, and Placebo for Pediatric Migraine. N Engl J Med. 2016.
  101. Classification and diagnostic criteria for headache disorders, cranial neuralgias and facial pain. Headache Classification Committee of the International Headache Society. Cephalalgia. 1988;8 Suppl 7:1-96.
  102. Jackson JL, Kuriyama A, Hayashino Y. Botulinum toxin A for prophylactic treatment of migraine and tension headaches in adults: a meta-analysis. JAMA. 2012;307(16):1736-45.
  103. Kroon Van Diest AM, Ramsey R, Kashikar-Zuck S, Slater S, Hommel K, Kroner JW, et al. Treatment Adherence in Child and Adolescent Chronic Migraine Patients: Results from the Cognitive Behavioral Therapy and Amitriptyline Trial. The Clinical Journal of Pain. 9000;Publish Ahead of Print.
  104. Vongvaivanich K, Lertakyamanee P, Silberstein SD, Dodick DW. Late-life migraine accompa-niments: A narrative review. Cephalalgia. 2015;35(10):894-911.
  105. Vetvik KG, MacGregor EA. Sex differences in the epidemiology, clinical features, and pathophysiology of migraine. Lancet Neurol. 2016.
  106. Macgregor EA. Headache in pregnancy. Continuum (Minneap Minn). 2014;20(1 Neurology of Preg-nancy):128-47.
  107. Ripa P, Ornello R, Degan D, Tiseo C, Stewart J, Pistoia F, et al. Migraine in menopausal women: a systematic review. Int J Womens Health. 2015;7:773-82.
  108. Vetvik KG, Macgregor EA, Lundqvist C, Russell MB. Prevalence of menstrual migraine: a po-pulation-based study. Cephalalgia. 2014;34(4):280-8.
  109. Couturier EG, Bomhof MA, Neven AK, van Duijn NP. Menstrual migraine in a representative Dutch population sample: prevalence, disability and treatment. Cephalalgia. 2003;23(4):302-8.
  110. Hu Y, Guan X, Fan L, Jin L. Triptans in prevention of menstrual migraine: a systematic review with meta-analysis. J Headache Pain. 2013;14:7.
  111. Etminan M, Takkouche B, Isorna FC, Samii A. Risk of ischaemic stroke in people with migraine: sys-tematic review and meta-analysis of observational studies. BMJ. 2005;330(7482):63.
  112. Spector JT, Kahn SR, Jones MR, Jayakumar M, Dalal D, Nazarian S. Migraine headache and ischemic stroke risk: an updated meta-analysis. Am J Med. 2010;123(7):612-24.
  113. Chang CL, Donaghy M, Poulter N. Migraine and stroke in young women: case-control study. The World Health Organisation Collaborative Study of Cardiovascular Disease and Steroid Hormone Contra-ception. BMJ. 1999;318(7175):13-8.
  114. Bigal ME, Rapoport AM, Sheftell FD, Tepper SJ, Lipton RB. Transformed migraine and medication overuse in a tertiary headache centre--clinical characteristics and treatment outcomes. Cephalalgia. 2004;24(6):483-90.
  115. Brandes JL. The influence of estrogen on migraine. A systematic review. JAMA 2006;295(15):1824-30.
  116. Calhoun A. A novel specific prophylaxis for menstrual-associated migraine. South Med J. 2004;97(9):819-22.
  117. Calhoun A. Combined hormonal contraceptives: is it time to reassess their role in migraine? Head-ache. 2012;52(4):648-60.
  118. Calhoun A, Ford S, Pruitt A. The impact of extended-cycle vaginal ring contraception on migraine aura: a retrospective case series. Headache. 2012;52(8):1246-53.
  119. Calhoun AH, Hutchinson, S. Hormonal therapies for menstrual migraine. Curr Pain Headache Rep. 2009;13:381-5.
  120. De Leo V, Scolaro V, Musacchio MC, Di Sabatino A, Morgante G, Cianci A. Combined oral contraceptives in women with menstrual migraine without aura. Fertil Steril. 2011;96(4):917-20.
  121. Goldstein LB, Adams R, Alberts MJ, Appel LJ, Brass LM, Bushnell CD, et al. Primary Prevention of Ischemic Stroke: A Guideline From the American Heart Association/American Stroke Association Stroke Council: Cosponsored by the Atherosclerotic Peripheral Vascular Disease Interdisciplinary Working Group; Cardiovascular Nursing Council; Clinical Cardiology Council; Nutrition, Physical Activity, and Me-tabolism Council; and the Quality of Care and Outcomes Research Interdisciplinary Working Group: The American Academy of Neurology affirms the value of this guideline. Stroke. 2006;37(6):1583-633.
  122. Guidotti M, Mauri M, Barrila C, Guidotti F, Belloni C. Frovatriptan vs. transdermal oestrogens or naproxen sodium for the prophylaxis of menstrual migraine. J Headache Pain. 2007;8(5):283-8.
  123. MacGregor EA. Menstrual migraine: a clinical review. J Fam Plann Reprod Health Care. 2007;33(1):36-47.
  124. Martin VT, Pavlovic J, Fanning KM, Buse DC, Reed ML, Lipton RB. Perimenopause and Menopause Are Associated With High Frequency Headache in Women With Migraine: Results of the American Mi-graine Prevalence and Prevention Study. Headache. 2016;56(2):292-305.
  125. Merki-Feld GS, Imthurn, B., Langner, R., Seifert, B., Gantenbein, A.R. Positive effects of the progestin desogestrel 75 ug on migraine frequency and use of acute medication are sustained over a treatment period of 180 days. J Headache Pain. 2015;16(39):1-7.
  126. Merki-Feld GS, Imthurn B, Seifert B, Merki LL, Agosti R, Gantenbein AR. Desogestrel-only contraception may reduce headache frequency and improve quality of life in women suffering from migraine. Eur J Contracept Reprod Health Care. 2013;18(5):394-400.
  127. Morotti M, Remorgida V, Venturini PL, Ferrero S. Progestin-only contraception compared with ex-tended combined oral contraceptive in women with migraine without aura: a retrospective pilot study. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2014;183:178-82.
  128. Nappi RE, Sances G, Allais G, Terreno E, Benedetto C, Vaccaro V, et al. Effects of an estrogen-free, desogestrel-containing oral contraceptive in women with migraine with aura: a prospective diary-based pilot study. Contraception. 2011;83(3):223-8.
  129. Nappi RE, Terreno E, Sances G, Martini E, Tonani S, Santamaria V, et al. Effect of a contraceptive pill containing estradiol valerate and dienogest (E2V/DNG) in women with menstrually-related migraine (MRM). Contraception. 2013;88(3):369-75.
  130. Nierenburg Hdel C, Ailani J, Malloy M, Siavoshi S, Hu NN, Yusuf N. Systematic Review of Preventive and Acute Treatment of Menstrual Migraine. Headache. 2015;55(8):1052-71.
  131. Pringsheim T, Davenport, W.J., Dodick, D. Acute treatment and prevention of menstrually related migraine headache. Neurology. 2008;70:1555-63.
  132. Shuster LT, Faubion SS, Sood R, Casey PM. Hormonal manipulation strategies in the management of menstrual migraine and other hormonally related headaches. Curr Neurol Neurosci Rep. 2011;11(2):131-8.
  133. Silberstein SD, Elkind, A.H., Schreiber, C., Keywood, C. A randomized trial of frovatriptan for the in-termittent prevention of menstrual migraine. Neurology. 2004;63:261-9.
  134. Sulak P, Willis S, Kuehl T, Coffee A, Clark J. Headaches and oral contraceptives: impact of eli-minating the standard 7-day placebo interval. Headache. 2007;47(1):27-37.
  135. Vetvik KG, MacGregor, E.A., Lundqvist, C., Russel, M.B. Contraceptive-induced amenorrhoea leads to reduced migraine frequency in women with menstrual migraine without aura. J Headache Pain. 2014;15(30):1-5.
  136. Pavlovic JM, Allshouse AA, Santoro NF, Crawford SL, Thurston RC, Neal-Perry GS, et al. Sex hor-mones in women with and without migraine: Evidence of migraine-specific hormone profiles. Neurology. 2016;87(1):49-56.
  137. Mercante JP, Peres MF, Guendler V, Zukerman E, Bernik MA. Depression in chronic migraine: severity and clinical features. Arq Neuropsiquiatr. 2005;63(2A):217-20.
  138. Fuh JL, Wang SJ, Lu SR, Juang KD. Does medication overuse headache represent a behavior of de-pendence? Pain. 2005;119(1-3):49-55.
  139. Bigal ME, Serrano D, Buse D, Scher A, Stewart WF, Lipton RB. Acute migraine medications and evo-lution from episodic to chronic migraine: a longitudinal population-based study. Headache. 2008;48(8):1157-68.
  140. Scher AI, Stewart WF, Ricci JA, Lipton RB. Factors associated with the onset and remission of chronic daily headache in a population-based study. Pain. 2003;106(1-2):81-9.
  141. Ashina S, Serrano D, Lipton RB, Maizels M, Manack AN, Turkel CC, et al. Depression and risk of transformation of episodic to chronic migraine. J Headache Pain. 2012;13(8):615-24.
  142. Louter MA, Wardenaar KJ, Veen G, van Oosterhout WP, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Allodynia is associated with a higher prevalence of depression in migraine patients. Cephalalgia. 2014;34(14):1187-92.
  143. Breslau N, Lipton RB, Stewart WF, Schultz LR, Welch KM. Comorbidity of migraine and depression: investigating potential etiology and prognosis. Neurology. 2003;60(8):1308-12.
  144. Hung CI, Wang SJ, Yang CH, Liu CY. The impacts of migraine, anxiety disorders, and chronic depres-sion on quality of life in psychiatric outpatients with major depressive disorder. J Psychosom Res. 2008;65(2):135-42.
  145. Louter MA, Bosker JE, van Oosterhout WP, van Zwet EW, Zitman FG, Ferrari MD, et al. Cutaneous allodynia as a predictor of migraine chronification. Brain. 2013;136(Pt 11):3489-96.
  146. Altieri M, Di Giambattista R, Di Clemente L, Fagiolo D, Tarolla E, Mercurio A, et al. Combined phar-macological and short-term psychodynamic psychotherapy for probable medication overuse heada-che: a pilot study. Cephalalgia. 2009;29(3):293-9.
  147. Boe MG, Mygland, A., Salvesen, R. Prednisolone does not reduce withdrawal headache. Neu-rology. 2007;69:26-31.
  148. Descombes S, Brefel-Courbon, C., Thalamas, C., Albucher, J.F., Rascol, O., Montastruc, J.L., Senard, J.M. Amitriptyline treatment in chronic drug-induced headache: a double-blind comparative pilot study. Headache. 2001;41:178-82.
  149. Diener HC. Detoxification for medication overuse headache is not necessary. Cephalalgia. 2012;32(5):423-7.
  150. Johnson JL, Kwok YH, Sumracki NM, Swift JE, Hutchinson MR, Johnson K, et al. Glial Attenuation With Ibudilast in the Treatment of Medication Overuse Headache: A Double-Blind, Randomized, Pla-cebo-Controlled Pilot Trial of Efficacy and Safety. Headache. 2015;55(9):1192-208.
  151. Kristoffersen ES, Straand, J., Russell, M.B., Lundqvist, C. Disability, anxiety and depression in pa-tients with medication-overuse headache in primary care - the BIMOH study. Eur J Neurol. 2015;23(Suppl.1):28-35.
  152. Kristoffersen ES, Straand, J., Vetvik, K.G., Benth, J.S., Russel, M.B., Lundqvist, C. Brief intervention by genral practitioners for medication-overuse headache, follow-up after 6 months: a pragmatic cluster-randomised controlled trial. J Neurol 2016;263:344-53.
  153. Kristoffersen ES, Straand J, Vetvik KG, Benth JS, Russell MB, Lundqvist C. Brief intervention for medication-overuse headache in primary care. The BIMOH study: a double-blind pragmatic cluster randomised parallel controlled trial. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2015;86(5):505-12.
  154. Krymchantowski AV, Moreira, P.F. Out-patient detoxification in chronic migraine: comparison of strategies. Cephalalgia. 2003;23:982-93.
  155. Munksgaard SB, Jensen, R.H. Medication overuse headache. Headache. 2014:1251-7.
  156. Munksgaard SB, Bendtsen L, Jensen RH. Detoxification of medication-overuse headache by a multidisciplinary treatment programme is highly effective: a comparison of two consecutive treatment methods in an open-label design. Cephalalgia. 2012;32(11):834-44.
  157. Negro A, Curto, M., Lionetto, L., Martelletti, P. A two-years open-label prospective study of OnabotulinumtoxinA 195U in medication overuse headache: a real-world experience. J Headache Pain. 2016;17(1):1-9.
  158. Pageler L, Katsarava Z, Diener HC, Limmroth V. Prednisone vs. placebo in withdrawal therapy fol-lowing medication overuse headache. Cephalalgia. 2008;28(2):152-6.
  159. Rabe K, Pageler L, Gaul C, Lampl C, Kraya T, Foerderreuther S, et al. Prednisone for the treatment of withdrawal headache in patients with medication overuse headache: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. Cephalalgia. 2013;33(3):202-7.
  160. Rizzato B, Leone G, Misaggi G, Zivi I, Diomedi M. Efficacy and tolerability of pregabalin versus topir-amate in the prophylaxis of chronic daily headache with analgesic overuse: an open-label prospective study. Clin Neuropharmacol. 2011;34(2):74-8.
  161. Rossi P, Faroni, J.V., Tassorelli, C., Nappi, G. Advice alone versus structured detoxification pro-grammes for complicated medication overuse headache (MOH): a prospective, randomized, open-label trial. J Headache Pain. 2013;14(10):1-8.
  162. Sarchielli P, Messina P, Cupini LM, Tedeschi G, Di Piero V, Livrea P, et al. Sodium valproate in mi-graine without aura and medication overuse headache: a randomized controlled trial. Eur Neuropsychopharmacol. 2014;24(8):1289-97.
  163. Taghdiri F, Togha M, Razeghi Jahromi S, Paknejad SM. Celecoxib vs prednisone for the treatment of withdrawal headache in patients with medication overuse headache: a randomized, double-blind clinical trial. Headache. 2015;55(1):128-35.
  164. Hagen K, . Stovner, L.J. A randomized controlled trial on medication-overuse headache: outcome after 1 and 4 years. Acta Neurol Scand. 2011;124(Suppl 191):38-43.
  165. Zeeberg P, Olesen J, Jensen R. Probable medication-overuse headache: the effect of a 2-month drug-free period. Neurology. 2006;66(12):1894-8.
  166. Rossi P, Faroni JV, Nappi G. Short-term effectiveness of simple advice as a withdrawal strategy in simple and complicated medication overuse headache. Eur J Neurol. 2011;18(3):396-401.
  167. Diener HC, Gaul C, Jensen R, Gobel H, Heinze A, Silberstein SD. Integrated headache care. Cephalalgia. 2011;31(9):1039-47.
  168. Steiner TJ, World Headache A. Lifting the burden: The global campaign against headache. Lancet Neurol. 2004;3(4):204-5.
  169. Gaul C, Liesering-Latta E, Schafer B, Fritsche G, Holle D. Integrated multidisciplinary care of head-ache disorders: A narrative review. Cephalalgia. 2015.
  170. Dekker F, Wiendels NJ, de Valk V, van der Vliet C, Knuistingh Neven A, Assendelft WJ, et al. Triptan overuse in the Dutch general population: a nationwide pharmaco-epidemiology database analysis in 6.7 million people. Cephalalgia. 2011;31(8):943-52.
  171. Disease GBD, Injury I, Prevalence C. Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015. Lancet. 2016;388(10053):1545-602.
  172. Gunreben-Stempfle B, Griessinger N, Lang E, Muehlhans B, Sittl R, Ulrich K. Effectiveness of an in-tensive multidisciplinary headache treatment program. Headache. 2009;49(7):990-1000.
  173. Jensen R, Zeeberg P, Dehlendorff C, Olesen J. Predictors of outcome of the treatment programme in a multidisciplinary headache centre. Cephalalgia. 2010;30(10):1214-24.
  174. Soon YY, Siow HC, Tan CY. Assessment of migraineurs referred to a specialist headache clinic in Sin-gapore: diagnosis, treatment strategies, outcomes, knowledge of migraine treatments and satisfaction. Cephalalgia. 2005;25(12):1122-32.
  175. Wallasch TM, Angeli A, Kropp P. Outcomes of a headache-specific cross-sectional multidisciplinary treatment program. Headache. 2012;52(7):1094-105.
  176. Wallasch TM, Hermann C. Validation of criterion-based patient assignment and treatment effec-tiveness of a multidisciplinary modularized managed care program for headache. J Headache Pain. 2012;13(5):379-87.
  177. Zeeberg P, Olesen J, Jensen R. Efficacy of multidisciplinary treatment in a tertiary referral headache centre. Cephalalgia. 2005;25(12):1159-67.
  178. Dekker F, van Duijn NP, Ongering JEP, Bartelink MEL, Boelman L, Burgers J, et al. NHG-Standaard Hoofdpijn (derde herziening). Huisarts Wet 2014;57(1):20-31.
  179. Linden van der MW, Westert GP, Bakker de DH, Schellevis FG. Tweede Nationale Studie naar ziek-ten en verrichtingen in de huisartspraktijk. Klachten en aandoeningen in de bevolking en in de huisartspraktijk. Utrecht/Bilthoven: NIVEL/RIVM; 2004.
  180. Ridsdale L, Clark LV, Dowson AJ, Goldstein LH, Jenkins L, McCrone P, et al. How do patients referred to neurologists for headache differ from those managed in primary care? BrJGenPract. 2007;57(538):388-95.
  181. Latinovic R, Gulliford M, Ridsdale L. Headache and migraine in primary care: consultation, prescrip-tion, and referral rates in a large population. Journal of neurology, neurosurgery, and psychiatry. 2006;77(3):385-7.
  182. Lipton RB, Bigal ME, Steiner TJ, Silberstein SD, Olesen J. Classification of primary headaches. Neu-rology. 2004;63(3):427-35.
  183. Rasmussen BK. Epidemiology of headache. Cephalalgia. 2001;21(7):774-7.
  184. Schwartz BS, Stewart WF, Simon D, Lipton RB. Epidemiology of tension-type headache. JAMA. 1998;279(5):381-3.
  185. Rasmussen BK, Jensen R, Olesen J. Impact of headache on sickness absence and utilisation of medical services: a Danish population study. J Epidemiol Community Health. 1992;46(4):443-6.
  186. Stovner L, Hagen K, Jensen R, Katsarava Z, Lipton R, Scher A, et al. The global burden of headache: a documentation of headache prevalence and disability worldwide. Cephalalgia. 2007;27(3):193-210.
  187. Bendtsen L. Central sensitization in tension-type headache--possible pathophysiological mecha-nisms. Cephalalgia. 2000;20(5):486-508.
  188. Jensen R. Mechanisms of tension-type headache. Cephalalgia. 2001;21(7):786-9.
  189. Jensen R. Peripheral and central mechanisms in tension-type headache: an update. Cephalalgia. 2003;23 Suppl 1:49-52.
  190. Dowson AJ, Dodick DW, Limmroth V. Medication overuse headache in patients with primary head-ache disorders: epidemiology, management and pathogenesis. CNS Drugs. 2005;19(6):483-97.
  191. Holroyd KA. Behavioral and psychologic aspects of the pathophysiology and management of ten-sion-type headache. Curr Pain Headache Rep. 2002;6(5):401-7.
  192. Blanchard EB. Psychological treatment of benign headache disorders. J Consult Clin Psychol. 1992;60(4):537-51.
  193. Kaushik R, Kaushik RM, Mahajan SK, Rajesh V. Biofeedback assisted diaphragmatic breathing and systematic relaxation versus propranolol in long term prophylaxis of migraine. Complement Ther Med. 2005;13(3):165-74.
  194. Melchart D, Streng A, Hoppe A, Brinkhaus B, Witt C, Wagenpfeil S, et al. Acupuncture in patients with tension-type headache: randomised controlled trial. BMJ. 2005;331(7513):376-82.
  195. Diener HC, Kronfeld K, Boewing G, Lungenhausen M, Maier C, Molsberger A, et al. Efficacy of acu-puncture for the prophylaxis of migraine: a multicentre randomised controlled clinical trial. Lancet Neu-rol. 2006;5(4):310-6.
  196. Karst M, Reinhard M, Thum P, Wiese B, Rollnik J, Fink M. Needle acupuncture in tension-type headache: a randomized, placebo-controlled study. Cephalalgia. 2001;21(6):637-42.
  197. Boline PD, Kassak K, Bronfort G, Nelson C, Anderson AV. Spinal manipulation vs. amitriptyline for the treatment of chronic tension-type headaches: a randomized clinical trial. J Manipulative Physiol Ther. 1995;18(3):148-54.
  198. Migliardi JR, Armellino JJ, Friedman M, Gillings DB, Beaver WT. Caffeine as an analgesic adjuvant in tension headache. Clin Pharmacol Ther. 1994;56(5):576-86.
  199. Koch GG, Amara IA, MacMillan J. Evaluation of alternative statistical models for crossover studies to demonstrate caffeine adjuvancy in the treatment of tension headache. J Biopharm Stat. 1994;4(3):347-410.
  200. Lance JW, Curran DA. Treatment of Chronic Tension Headache. Lancet. 1964;1(7345):1236-9.
  201. Diamond S, Baltes BJ. Chronic tension headache--treated with amitriptyline--a double-blind study. Headache. 1971;11(3):110-6.
  202. Gobel H, Hamouz V, Hansen C, Heininger K, Hirsch S, Lindner V, et al. Chronic tension-type head-ache: amitriptyline reduces clinical headache-duration and experimental pain sensitivity but does not alter pericranial muscle activity readings. Pain. 1994;59(2):241-9.
  203. Goadsby PJ. Chronic tension-type headache: where are we? Brain. 1999;122 ( Pt 9):1611-2.
  204. Jackson JL, Shimeall W, Sessums L, Dezee KJ, Becher D, Diemer M, et al. Tricyclic antidepressants and headaches: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2010;341:c5222.
  205. Verhagen AP, Damen L, Berger MY, Passchier J, Koes BW. Lack of benefit for prophylactic drugs of tension-type headache in adults: a systematic review. Fam Pract. 2010;27(2):151-65.
  206. Ashina M. Neurobiology of chronic tension-type headache. Cephalalgia. 2004;24(3):161-72.
  207. Tomkins GE, Jackson JL, O'Malley PG, Balden E, Santoro JE. Treatment of chronic headache with antidepressants: a meta-analysis. Am J Med. 2001;111(1):54-63.
  208. Fogelholm R, Murros K. Tizanidine in chronic tension-type headache: a placebo controlled double-blind cross-over study. Headache. 1992;32(10):509-13.
  209. Morland TJ, Storli OV, Mogstad TE. Doxepin in the prophylactic treatment of mixed 'vascular' and tension headache. Headache. 1979;19(7):382-3.
  210. Moja PL, Cusi C, Sterzi RR, Canepari C. Selective serotonin re-uptake inhibitors (SSRIs) for preventing migraine and tension-type headaches. Cochrane Database Syst Rev. 2005(3):CD002919.
  211. Manna V, Bolino F, Di Cicco L. Chronic tension-type headache, mood depression and serotonin: therapeutic effects of fluvoxamine and mianserine. Headache. 1994;34(1):44-9.
  212. Zissis NP, Harmoussi S, Vlaikidis N, Mitsikostas D, Thomaidis T, Georgiadis G, et al. A randomized, double-blind, placebo-controlled study of venlafaxine XR in out-patients with tension-type headache. Cephalalgia. 2007;27(4):315-24.
  213. Langemark M, Olesen J. Sulpiride and paroxetine in the treatment of chronic tension-type head-ache. An explanatory double-blind trial. Headache. 1994;34(1):20-4.
  214. Langemark M, Loldrup D, Bech P, Olesen J. Clomipramine and mianserin in the treatment of chronic tension headache. A double-blind, controlled study. Headache. 1990;30(3):118-21.
  215. Bendtsen L, Jensen R. Mirtazapine is effective in the prophylactic treatment of chronic tension-type headache. Neurology. 2004;62(10):1706-11.
  216. Bendtsen L, Buchgreitz L, Ashina S, Jensen R. Combination of low-dose mirtazapine and ibuprofen for prophylaxis of chronic tension-type headache. Eur J Neurol. 2007;14(2):187-93.
  217. Holroyd KA, O'Donnell FJ, Stensland M, Lipchik GL, Cordingley GE, Carlson BW. Management of chronic tension-type headache with tricyclic antidepressant medication, stress management therapy, and their combination: a randomized controlled trial. JAMA. 2001;285(17):2208-15.
  218. Padberg M, de Bruijn SF, de Haan RJ, Tavy DL. Treatment of chronic tension-type headache with botulinum toxin: a double-blind, placebo-controlled clinical trial. Cephalalgia. 2004;24(8):675-80.
  219. Evers S, Olesen J. Botulinum toxin in headache treatment: the end of the road? Cephalalgia. 2006;26(7):769-71.
  220. Evers S, Rahmann A, Vollmer-Haase J, Husstedt IW. Treatment of headache with botulinum toxin A--a review according to evidence-based medicine criteria. Cephalalgia. 2002;22(9):699-710.
  221. Fumal A, Schoenen J. Tension-type headache: current research and clinical management. Lancet Neurol. 2008;7(1):70-83.
  222. Hamalainen ML, Hoppu K, Santavuori P. Sumatriptan for migraine attacks in children: a randomized placebo-controlled study. Do children with migraine respond to oral sumatriptan differently from adults? Neurology. 1997;48(4):1100-3.
  223. Lewis D, Ashwal S, Hershey A, Hirtz D, Yonker M, Silberstein S, et al. Practice parameter: pharmacological treatment of migraine headache in children and adolescents: report of the American Academy of Neurology Quality Standards Subcommittee and the Practice Committee of the Child Neurology Society. Neurology. 2004;63(12):2215-24.
  224. Evers S, Rahmann A, Kraemer C, Kurlemann G, Debus O, Husstedt IW, et al. Treatment of childhood migraine attacks with oral zolmitriptan and ibuprofen. Neurology. 2006;67(3):497-9.
  225. Toldo I, Rattin M, Perissinotto E, De Carlo D, Bolzonella B, Nosadini M, et al. Survey on treatments for primary headaches in 13 specialized juvenile Headache Centers: The first multicenter Italian study. Eur J Paediatr Neurol. 2017;21(3):507-21.
  226. Silver S, Gano D, Gerretsen P. Acute treatment of paediatric migraine: a meta-analysis of efficacy. J Paediatr Child Health. 2008;44(1-2):3-9.
  227. Ahonen K, Hamalainen ML, Rantala H, Hoppu K. Nasal sumatriptan is effective in treatment of mi-graine attacks in children: A randomized trial. Neurology. 2004;62(6):883-7.
  228. Christensen ML, Eades SK, Fuseau E, Kempsford RD, Phelps SJ, Hak LJ. Pharmacokinetics of naratriptan in adolescent subjects with a history of migraine. J Clin Pharmacol. 2001;41(2):170-5.
  229. Elkind AH, Wade A, Ishkanian G. Pharmacokinetics of frovatriptan in adolescent migraineurs. J Clin Pharmacol. 2004;44(10):1158-65.
  230. Eiland LS, Hunt MO. The use of triptans for pediatric migraines. Paediatr Drugs. 2010;12(6):379-89.
  231. Eiland LS, Jenkins LS, Durham SH. Pediatric migraine: pharmacologic agents for prophylaxis. Ann Pharmacother. 2007;41(7):1181-90.
  232. Olness K, MacDonald JT, Uden DL. Comparison of self-hypnosis and propranolol in the treatment of juvenile classic migraine. Pediatrics. 1987;79(4):593-7.
  233. Forsythe WI, Gillies D, Sills MA. Propanolol ('Inderal') in the treatment of childhood migraine. Dev Med Child Neurol. 1984;26(6):737-41.
  234. Ludvigsson J. Propranolol used in prophylaxis of migraine in children. Acta Neurol Scand. 1974;50(1):109-15.
  235. Salmon MA. Pizotifen (BC.105. Sanomigran) in the profylaxis of childhood migraine. Cephalalgia. 1985;5(3 suppl.).
  236. Gillies D, Sills M, Forsythe I. Pizotifen (Sanomigran) in childhood migraine. A double-blind controlled trial. Eur Neurol. 1986;25(1):32-5.
  237. Pandina GJ, Ness S, Polverejan E, Yuen E, Eerdekens M, Bilder RM, et al. Cognitive effects of topir-amate in migraine patients aged 12 through 17 years. Pediatr Neurol. 2010;42(3):187-95.
  238. Lewis D, Winner P, Saper J, Ness S, Polverejan E, Wang S, et al. Randomized, double-blind, placebo-controlled study to evaluate the efficacy and safety of topiramate for migraine prevention in pediatric subjects 12 to 17 years of age. Pediatrics. 2009;123(3):924-34.
  239. Lakshmi CV, Singhi P, Malhi P, Ray M. Topiramate in the prophylaxis of pediatric migraine: a double-blind placebo-controlled trial. J Child Neurol. 2007;22(7):829-35.
  240. Winner P, Pearlman EM, Linder SL, Jordan DM, Fisher AC, Hulihan J, et al. Topiramate for migraine prevention in children: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Headache. 2005;45(10):1304-12.
  241. Bakola E, Skapinakis P, Tzoufi M, Damigos D, Mavreas V. Anticonvulsant drugs for pediatric migraine prevention: an evidence-based review. Eur J Pain. 2009;13(9):893-901.
  242. Apostol G, Lewis DW, Laforet GA, Robieson WZ, Fugate JM, Abi-Saab WM, et al. Divalproex sodium extended-release for the prophylaxis of migraine headache in adolescents: results of a stand-alone, long-term open-label safety study. Headache. 2009;49(1):45-53.
  243. Bidabadi E, Mashouf M. A randomized trial of propranolol versus sodium valproate for the prophylaxis of migraine in pediatric patients. Paediatr Drugs. 2010;12(4):269-75.
  244. Kroner JW, Hershey AD, Kashikar-Zuck SM, LeCates SL, Allen JR, Slater SK, et al. Cognitive Be-havioral Therapy plus Amitriptyline for Children and Adolescents with Chronic Migraine Reduces Headache Days to
  245. Kim H, Byun SH, Kim JS, Lim BC, Chae JH, Choi J, et al. Comparison of flunarizine and topiramate for the prophylaxis of pediatric migraines. Eur J Paediatr Neurol. 2013;17(1):45-9.
  246. Peer Mohamed B, Goadsby PJ, Prabhakar P. Safety and efficacy of flunarizine in childhood migraine: 11 years' experience, with emphasis on its effect in hemiplegic migraine. Dev Med Child Neurol. 2012;54(3):274-7.
  247. Kacperski J, Bazarsky A. New Developments in the Prophylactic Drug Treatment of Pediatric Mi-graine: What Is New in 2017 and Where Does It Leave Us? Curr Pain Headache Rep. 2017;21(8):38.

Cardiovasculair

Eerste auteur, jaartal

Type studie

Setting

Patiënten

Follow-up

Interventie / expositie

Controle

Uitkomstmaten

Resultaten

Kwaliteit en relevantie

Dodick, 2004

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

Elkind, 2004

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

14 klinieken, VS

75 volwassen ptn met migraine met en zonder aura, gem lft 55,5 jr, 52% vrouw, gem 25,4 jr migraine (sd 12,0), gem 4,1 aanvallen/mnd (sd 1,7), 4% met coronaire hartziekten, gem Framingham score 18,6 (sd 4,1); hoog risico op hart- en vaatziekten was inclusiecriterium

24-36 uur

Frovatriptan 2,5 mg, evt. dubbele dosering (37)

Placebo, evt. dubbele dosering (38)

Cardiovasculaire veiligheid: diverse ECG parameters, bloeddruk, troponine T, adverse events

In placebogroep meer klinisch sign ECG veranderingen dan in frovatriptan (p=0,026), na 4 uur: 40% vs 18%. Ischemie vergelijkbaar in beide groepen (13% vs 11%; niet significant). Arythmie bij 11% in placebo- en 3% bij fovatriptan. Alle episodes asymptomatisch. Geen sign. verschillen in hartritme en bloeddruk; geen sign verschillen in adverse events

Geen analyse op patiënt relevante cardiovasculaire eindpunten; onvoldoende precisie vanwege kleine aantal ptn en events, korte follow-up

Gnecchi-Ruscone, 2000

Dubbelblinde placebo gecontroleerde cross-over RCT

2 neurologie klinieken, UK en België

34 volwassen ptn met migraine met en zonder aura, gem lft 41 jr, 77% vrouw,

2e interventie 5 dagen – 3 mnd na 1e interventie

Naratriptan 1,5 mg, bij follow-up placebo, beide gevolgd door hyperuremie

Placebo bij follow-up naratriptan 1,5 mg, beide gevolgd door hyperuremie

PET scan onderzoek: myocard bloed flow

Geen sign verschillen rustconditie tussen naratriptan en placebo. Bij hyperemie was bloedflow 13% hoger bij placebo dan bij naratriptan (95% BI: 4-22%). Coronaire vasodilator reserve 12% hoger bij placebo (95% BI: 1-21%). Coronaire weerstand was 19% lager bij placebo (95%BI: 6-33%). Adverse events: 26% bij placebo, 11% bij naratriptan; met name hoofdpijn en misselijkheid

Geen analyse op patiënt relevante cardiovasculaire eindpunten; onvoldoende precisie vanwege kleine aantal ptn en events, korte follow-up, 1 auteur vanuit fabrikant

Hall, 2004

Patiënt-controle onderzoek

Eerstelijns database, UK

63.575 ptn met migraine (van wie 13.664 triptanen gebruikers) en 77.239 gematchte controles

Gem 35,6 mnd voor ptn en 33,3 mnd voor controles

Triptanen

-

Myocard infarct, beroerte, TIA, ischemische hartaandoeningen, ventriculaire arrhytmie, mortaliteit, cardiovasculaire mortaliteit

Geen sign associaties tussen triptangebruik en cardiovasculaire eindpunten, wanneer gecorrigeerd voor relevante variabelen

1 auteur vanuit fabrikant, observationeel onderzoek, missing data in outcome bepaling, voldoende n, voldoende events

Lugardon, 2007

Patiënt controle onderzoek

Franse ziektekostenverzekeraar

8625 triptangebruikers, gem lft 40,7 jr (sd 12,4), 80,6% vrouw. Daarvan 155 patiënten met cardiovasculair event, gematcht met 620 controles

Maximaal 18 mnd

Relatie met intensiteit van triptaangebruik

-

Associatie tussen triptangebruik en cardiovasculaire eindpunten

Geen sign associatie tussen intensiteit triptangebruik en cardiovasculaire events

Observationeel onderzoek, korte follow-up, intermediaire uitkomsten cardiovasculaire events

Mathew, 2003

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Niet systematisch onderzoek à exclusie

Fabrikant als auteur

Roberto, 2014

Patiënt controle onderzoek

FDA database VS

2.131.688 records, waarvan 7808 met triptanen. Cases zijn ptn met cardiale of vasculaire aandoeningen. Controles de overigen. Geen ptn karakteristieken

-

Diverse triptanen

 

Reporting odds ratio voor associatie tussen triptan en cardiovasculaire outcome

Sign relatie triptanen met ischemische hartaandoeningen (ROR: 1,47; 95%BI: 1,21-1,77), bloedingen in het centraal zenuwstelsel en ‘cerebrale condities’ (ROR 2,95; 95%BI: 1,54-5,47) en cerebrovasculaire aandoeningen (ROR 2,25; 95%BI: 1,09-4,46).

Geen sign associatie met myocard infarct, ischemische cardiovasculaire condities en ischemische colitis

Grote database, maar desondanks weinig events in sommige categorieën, auteurs twijfelen zelf aan kwaliteit data (validatie) en geven aan dat vervolgonderzoek nodig is. Zeer grote kans op reporting bias

Tomita, 2002

Niet vergelijkend onderzoek

Univ zkh, Japan

62 ptn met migraine met of zonder aura, clusterhoofdpijn, en anderen (!)

Geen

In totaal 112 subcutane sumatriptan injecties 3 mg

-

ECG-uitkomsten, adverse events

9 ptn met klachten (druk op de borst, discomfort), bij 4 ptn ECG veranderingen

Geen vergelijkend onderzoek, geen follow-up, veel missing data, zeer grote kans op bias, weinig patiënten, zeer weinig events, niet erg systematisch opgezet. Geen conclusies mogelijk o.b.v. dit onderzoek

Velentgas, 2004

Patiënt controle onderzoek

Database met verzekeringsgegevens, VS

130.411 ptn met migraine (van wie 50.383 triptangebruikers) en 130.411 gematchte controles, gem lft 38,2 jr (sd 13,2), 76% vrouw

Gem. 1,36 jr

-

-

Myocard infarct, beroerte, ventriculaire arrhytmie, instabiele angina, TIA, mortaliteit

Vgl binnen ptn met migraine: triptan vs geen triptangebruik: geen associatie tussen triptan en myocard infarct, beroerte, ventriculaire arrhytmie en TIA.

Bij gebruik triptan minder instabiele angina (RR 0,72; 95%BI: 0,55-0,94) en mortaliteit (RR 0,64; 95%BI: 0,45-0,89)

Retrospectief onderzoek, geen oorzakelijke relatie aantoonbaar, grote kans op bias (interactie), auteur van fabrikant

Wammes-van der Heijden, 2006

Retrospectief nested patiënt controle onderzoek

Pharmo database, NL

29.672 ptn met migraine die triptanen of ergotamine gebruikten, van wie 446 ptn een diagnose met ischemie hadden, en 689 controles, gem lft 56 jr, 69% vrouw

1 jr

-

-

Relatie tussen hoeveelheid triptanen en/of ergotamine en hospitalisatie i.v.m. ischemische events

Bij gebruik triptanen geen sign associatie met ischemische events. Bij ergotamine in hoge doseringen (≥90 DDDs in 1 jr) wel relatie met hospitalisatie (adjusted OR: 2,55; 95%BI: 1,22-5,36), zeker bij eveneens gebruik cardiovsaculaire medicatie (adjusted OR: 8,52; 95%BI: 2,57-28,2)

Geen oorzakelijke relatie aantoonbaar vanwege design, onvoldoende precisie vanwege weinig events

Afkortingen: 95%BI: 95% betrouwbaarheidsinterval, DDD: defined daily doses, ECG: electrocardiogram, evt: eventueel, FDA: Food & Drugs Administration, gem: gemiddelde, i.v.m.: in verband met, jr: jaar, lft: leeftijd, mg: milligram, mnd: maand, NL: Nederland, o.b.v.: op basis van, OR: odds ratio, PET: Positron Emissie Tomografie, ptn: patiënten, RCT: randomized controlled trial, ROR: reporting odds ratio, RR: relatief risico, sd: standaarddeviatie, sign: significant, TIA: transient ischemic attack, UK: Verenigd Koninkrijk, univ: universitair, VS: Verenigde Staten, vs: versus, zkh: ziekenhuis

 

Zwangerschap

Eerste auteur, jaartal

Type studie

Setting

Patiënten

Follow-up

Interventie / expositie

Controle

Uitkomstmaten

Resultaten

Kwaliteit

Berard, 2012

4 nested patiënt controle onderzoeken binnen cohort

Zwangerschapsdatabase, Canada

59.707 zwangeren, gem lft 27,3 jr (sd 5,7); 0,08% gebruikte ergotamine, 0,23% triptanen, 5,01% NSAID’s.

12 mnd voor tot 12 mdn na zwangerschap

Gebruik ergotamine, triptanen of NSAID’s tijdens zwangerschap

-

Major congenitale misvormingen, prematuur, geboortegewicht, spontane abortus

Uitkomst: congenitale misvormingen: geen associatie met ergotamine en triptanen; NSAID: adjusted OR 1,20 (95%BI: 1,06-1,36). Prematuriteit: geen associatie met triptanen en NSAID/ergotamine: adjusted OR: 4,18 (95%BI: 1,34-12,99). Laag geboortegewicht: geen associatie met ergotamine, NSAID’s en triptanen

Auteur vanuit fabrikant; kleine aantallen events in sommige groepen, onvoldoende precisie

Cunnington, 2009

Observationeel cohortonderzoek

Wereldwijde database zwangere gebruikers sumatriptan en naratriptan, ptn m.n. VS

829 zwangerschappen, waarvan 599 in analyse; 588 blootgesteld aan sumatriptan en 55 aan naratriptan

Tot einde zwangerschap

Sumatriptan of naratriptan

-

Voorkomen van major geboorteafwijkingen

Sumatriptan: bij 5,0% major geboorteafwijkingen, vooral bij expositie in 1e trimester. Naratriptan: 1 major geboorteafwijking bij gebruik in 1e trimester

Auteurs fabrikant; grote kans selectieve inclusie, veel inclusie na 1e trimester, geen vgl onderzoek, veel uitval

Ephross, 2014

 

 

 

 

 

 

 

 

Zelfde studiepopulatie als Cunnington, 2009

Evans, 2008

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Geen systematisch onderzoek à exclusie

Hilaire, 2004

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Geen systematisch onderzoek à exclusie

Kallen, 2011

Observationeel cohort onderzoek

Geboorteregister, Zweden

1.211.670 zwangeren; expositie aan migraine middelen bij 3327 kinderen (3286 vrouwen) in 1e trimester, 1419 in 2e en 3e trimester

Tot einde zwangerschap

Gebruik migraine middelen

-

Zwangerschapscomplicaties, congenitale afwijkingen

Zwangerschapscomplicaties: geen associatie migrainemiddelen en diabetes, hypertensie, hyperemesis gravidarum, placenta previa, placenta abruptie, vroegtijdig gebroken vliezen, bloedingen. Wel associatie pre-eclampsie: 1e trimester: OR 1,40 (95%BI: 1,22-1,61); later: OR: 1,44 (95%BI: 1,17-1,76). Inductie bevalling: 1e trimester: OR: 1,25 (95%BI: 1,13-1,38); later: OR 1,42 (95%BI: 1,23-1,65), keizersnede: 1e trimester: OR: 1,09 (95%BI: 1,00-1,19); later: OR: 1,32 (95%BI: 1,16-1,50). Geen associatie migrainemiddelen en zwangerschapsduur of geboortegewicht, m.u.v. prematuriteit en migrainemiddelen in 2e/3e trimester: OR: 1,50 (95%BI: 1,22-1,84). Geen associatie migrainemiddelen met neonatale diagnoses hypoglycemie, respiratoire diagnoses, CPAP, mechanische ventilatie, lage Apgar, intracraniële bloedingen, neonatale convulsies, geelzucht. Geen associatie migrainemiddelen met congenitale afwijkingen

Grote database, prima opgezet onderzoek. Mogelijk enige reporting bias.

Studie opgenomen in review Marchenko, 2015

Marchenko, 2015

Systematische review met meta-analyse

-

1 patiënt controle onderzoek en 5 cohorten. Totaal 4208 kinderen van vrouwen met en 1.466.994 kinderen van vrouwen zondedr triptanen

Tot einde zwangerschap

Triptanen, ten minste in 1e trimester zwangerschap

-

Congenitale malformaties, spontane abortus, prematuriteit

Vergelijk van vrouwen met migraine die wel vs geen triptanen gebruikten tijdens zwangerschap: Geen associatie triptanen gebruik en congenitale malformaties, spontane abortus en prematuriteit

Goed opgezette studie, brede BI’s, onvoldoende precisie. Kans vertekening door selectieve inclusie in oorspronkelijke studies, observationeel onderzoek

Nezvalova-Henriksen, 2013

Observationeel cohort onderzoek

Geboorteregister, Noorwegen

181.125 zwangeren, van wie 1.465 triptanen gebruikten tijdens zwangerschap, 1.095 triptanen gebruikten voor zwangerschap en 178.565 geen triptanen gebruikten

Tot einde zwangerschap

Triptanen

-

Miskramen, congenitale malformaties, laag geboortegewicht, prematuriteit

Geen associatie tussen triptangebruik en congenitale malformatie, miskramen, laag geboortegewicht, klein voor zwangerschapsduur, intensive care opname. Beperkte associatie met prematuriteit (OR: 0,78; 95%BI: 0,63-0,96) en postpartum bloedingen (OR: 1,15; 95%BI: 1,00-1,33)

Studie opgenomen in review Marchenko, 2015. Goed opgezette studie. Mogelijk reporting bias, kleine aantallen bij uitsplitsing analyse naar soort triptan, dus onvoldoende precisie

Afkortingen: 95%BI: 95% betrouwbaarheidsinterval, CPAP: continuous positive airway pressure, gem: gemiddelde, jr: jaar, lft: leeftijd, m.u.v.: met uitzondering van, NSAID: non-steroidal anti-inflammatory drugs, o.b.v.: op basis van, OR: odds ratio, sd: standaarddeviatie, VS: Verenigde Staten, vgl: vergelijkend, vs: versus

 

Kinderen

Eerste auteur, jaartal

Type studie

Setting

Patiënten

Follow-up

Interventie / expositie

Controle

Uitkomstmaten

Resultaten

Kwaliteit

Berenson, 2010

Niet vergelijkend onderzoek

Kinderneurologie klinieken, VS

420 adolescenten 12-17 jr met ten minste 1 jr migraine, gem. lft 1,4 (sd 1,61), 55,5% meisjes

12 mnd

Orale almotriptan 12,5 mg indien nodig

-

Veiligheid: adverse events, labbepalingen, temperatuur, hart-, ademhaling, bloeddruk, ECG. Effectiviteit: hoofdpijn, fonofobie, fotofobie, misselijkheid, overgeven, rescue

67,1% v.d. ptn rapporteerde een adverse event; 7,6% zou gerelateerd zijn aan almotriptan. 1,9% had ernstig adverse event (veelal niet gerelateerd aan almotriptan); 2,4% discondtinueerde vanwege adverse event.

Door fabrikant gesponsorde studie, niet vergelijkend onderzoek, grote lost-to-follow-up

Curran, 2005

Narratieve review / opinion paper

 

 

 

 

 

 

 

Geen systematisch onderzoek à exclusie

Damen, 2005

Systematische review

9 RCT’s en 1 CCT

1575 ptn, gem lft 11,7 jr (sd 2,2), gem 55% meisjes

 

Acetaminophen, ibuprofen, nimesulide, sumatriptan, rizatriptan, dihydroergotamine, prochlorperazine, ketorolac

Controle medicatie, placebo

m.n. gericht op effectiviteit, adverse event, dus niet op contra-indicaties voor behandeling

Geen uitkomsten gerelateerd aan contra-indicaties

Goede systematische review, forse risk of bias in onderliggende studies vanwege drop-out, randomisatie, intention-to-treat en onvergelijkbare groepen bij baseline

Evers, 2006

Dubbelblinde placebogecontroleerde cross-over RCT

Universiteitskliniek neurologie, Duitsland

32 kinderen met migraine, 3 drop-outs, gem lft 13,9 jr (sd 2,8), gem 3,9 jr (sd 2,2) migraine

3 migraine aanvallen

Orale zolmitriptan 2,5 mg, ibuprofen 200-400 mg (afh. v. lft)

Placebo

M.n. gericht op effectiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag)

Geen uitkomsten relevant voor deze uitgangsvraag

Zeer weinig patiënten; uitgangsvraag niet beantwoord

Evers, 2013

Review

17 trials

Kinderen en adolescenten met migraine, niet transparant weergegeven

Veelal 2 uur na inname

Diverse triptanen

Placebo

M.n. gericht op effctiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag)

Geen uitkomsten relevant voor deze vraag

Mogelijk niet systematisch onderzoek; uitgangsvraag niet beantwoord

Fraser, 2012

Dubbelblinde placebo gecontroleerde single dose RCT

2 centra, VS

31 kinderen met migraine,58% jongens, gem lft 12,1 (range 6-17)

14 dgn

Rizatriptan (5 mg bij <40 kg, 10 mg bij ≥40 kg)

Placebo

Farmacokinetiek, adverse events

Bij 38% rizatriptan gebruikers adverse event vs 43% in placebogroep

Auteurs vanuit fabrikant, zeer kleine aantallen ptn

Hewitt, 2013

Open label

Multicenter studie, VS en Europa

606 kinderen met migraine, 61% meisjes, gem lft 14,7 jr (sd 1,7)

Gem 292 dgn

Rizatriptan (5 mg bij <40 kg (4%), 10 mg bij ≥40 kg (96%))., max. 1 dosering per 24 uur

-

Adverse events, effectiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag)

66% ptn met adverse event; 24% gerelateerd aan triptan. 16 ptn met ernstig adverse event, waarvan 3 gerelateerd aan triptan (alle cases overdosering)

Auteurs vanuit fabrikant, geen vergelijkend onderzoek, forse kans op vertekening

Ho, 2012

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

Multicenter studie, VS, Europa, Canada, India

1382 kinderen met migraine, in analyse 977, 56% meisjes, gem lft 13,0 jr (sd 2,9)

14 dgn

Rizatriptan (5 mg bij <40 kg, 10 mg bij ≥40 kg)

Placebo

Effectiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag), adverse events

Adverse events: vergelijkbaar tussen beide groepen. Alleen asthenie kwam meer voor bij rizatriptan dan bij placebo (1,1% vs 0%); geen statistische toets

Auteurs vanuit fabrikant, grote lost-to-follow-up en uitval

Linder, 2008

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

Multicenter, VS & Zuid-Amerika

866 adolescenten met migraine, safety data voor 720 ptn

14 dgn

Almotriptan 6,25 mg, 12,5 mg of 25 mg

Placebo

Effectiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag), adverse events, laboratorium- en lichamelijk onderzoek

Adverse events: placebo: 18,6%, almotriptan 6,25: 15,0%, 12,5: 23,6%, 25: 25,8%, vnl: duizeligheid, slaperigheid, misselijkheid. Geen ernstige bijwerkingen

Auteur vanuit fabrikant, forse dropout, problemen met GCP en methodologische tekortkomingen

Major, 2003

Review

 

 

 

 

 

 

 

Auteurs geven aan: systematische review. Echter: niet transparant en reproduceerbaar. Geen vergelijkingen gerapporteerd.

McDonald, 2011

Open label

Multicenter, VS

656 adolescenten migraine, gem lft 14,7 (sd 1,7), 59% meisjes

12 mnd

Sumatriptan/naproxen sodium 85/500mg

-

Effectiviteit, adverse events, laboratoriumonderzoek, vitale parameters, lichamelijk onderzoek, ECG

63% adverse events, matig-ernstige intensiteit: 42%, mogelijk gerelateerd aan interventie 27%, ernstig adverse events: < 1% (niet gerelateerd aan interventie). Geen sign afwijkingen in vitale parameters, ECG, lab parameters

Auteurs vanuit fabrikant, niet vergelijkend design, forse dropout

Natarajan, 2004

Open label

Multicenter, VS

484 adolescenten migraine, gem lft 14,2 jr (sd 1,6), 60% meisjes

12 mnd

Sumatriptan neusspray 20 mg

-

Effectiviteit, adverse events, vitale parameters, laboratoriumwaarden

Bij 17% nare smaak, in studie 1 ernstig adverse event (paresthesie). Geen associatie met vitale parameters, labwaarden

Auteur vanuit fabrikant, niet vergelijkend onderzoek

Rothner, 2000

Open label

Multicenter, VS

437 adolescenten met migraine, gem lft 14,1 jr, 53% meisjes

12 mdn

Sumatriptan 10 mg, evt aangepast naar 5 mg of 20 mg

-

Effectiviteit, adverse events, tolerantie

65% adverse events, aan interventie gerelateerd bij 52% bij 10 mg en 45% bij 20 mg. Exclusie smaakverstoring: 7% adverse events in beide groepen gerelateerd aan interventie; 1 ernstig adverse event: aangezichtszenuw ischemie

Auteur vanuit fabrikant, niet vergelijkend onderzoek, forse drop-out

Rothner, 2006

Dubbelblind placebogecontroleerde RCT

Multicenter, VS & Europa

699 adolescentenmet migraine, gem lft 14,2 jr (sd 1,7), 59% meisjes

7 dgn

Zolmitriptan 2.5, 5 of 10 mg

Placebo

Effectiviteit, tolerantie (lichamelijk onderzoek, ECG, laboratoriumonderzoek, adverse events)

Incidentie adverse events: 29-44% bij zolmitriptan, 15% bij placebo. Geen ernstige adverse events die aan de interventie gerelateerd zijn. Geen sign veranderingen in safety bepalingen

Auteur vanuit fabrikant, korte follow-up, single dose studie

Winner, 2006

Dubbelblinde placebogecontroleerde RCT

Multicenter VS

731 adolescenten met migraine, gem lft 14,3 jr (sd 1,7), 55% meisjes

24 uur

Sumatriptan neusspray 5 mg of 20 mg

Placebo

Effectiviteit, adverse events, vitale parameters

Geen ernstige adverse events. Adverse events: 8% bij placebo, 26% bij sumatriptan 5 mg, 33% bij sumatriptan 20 mg. Drug related adverse events: 6% bij placebo, 23% bij sumatriptan 5 mg en 32% bij sumatriptan 20 mg. Geen verschillen in vitale parameters

Auteur vanuit fabrikant, single dose studie, zeer korte follow-up

Winner, 2002

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

Multicenter, VS

296 adolescenten met migraine, gem lft 14 jr, 54% meisjes

Staat niet duidelijk vermeld, vermoedelijk enkele dagen

Rizatriptan 5 mg

Placebo

Effectiviteit, adverse events, vitale parameters

Adverse events: 33,6% rizatripan, 35,4% placebo. Drug related: 22,1% rizatriptan, 2,8% placebo. Veel voorkomend: asthenie, duizeligheid, droge mond, misselijkheid, slaperigheid Geen ernstige drug related adverse events

Auteurs vanuit fabrikant, single dose, korte follow-up

Winner, 2000

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

Multicenter VS

510 adolescenten met migraine, gem lft 14,1 (sd 1,6), 51% meisjes

Maximaal 10 dagen

Sumatriptan neusspray 5, 10 of 20 mg

Placebo

Effectiviteit, adverse events, vitale parameters

Meer adverse events bij hogere dosering, ook bij niet drug related adverse events. Veel smaakverstoring. Geen ernstige adverse events gerelateerd aan sumatriptan. Geen sign vitale parameters veranderingen

Auteurs vanuit fabrikant, korte follow-up, single dose

Winner, 2007

Dubbelblinde placebo gecontroleerde RCT

Multicenter

274 adolescenten met migraine

24 uur

Eletriptan 40 mg

Placebo

Effectiviteit (niet van belang voor deze uitgangsvraag), tolerantie

Geen ernstige adverse events, geen sign verschillen in adverse events tussen interventie en controle

Auteurs vanuit fabrikant, beperkte intention to treat populatie, single dose, korte follow-up

Afkortingen: afh: afhankelijk, CCT: Controlled clinical trial, d.m.v: door middel van, dgn: dagen, ECG: electrocardiogram, GCP: good clinical practice, gem: gemiddelde, jr: jaar, kg: kilogram, lab: laboratorium, lft: leeftijd, m.n.: met name, mg: milligram, mnd: maand, ptn: patiënten, RCT: randomized controlled trial, sd: standaarddeviatie, sign: significant, v.d.: van de, v: van, vnl: voornamelijk, VS: Verenigde Staten, vs: versus

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 17-12-2017

Laatst geautoriseerd  : 17-12-2017

Geplande herbeoordeling  :

Jaarlijks wordt door de commissie richtlijnen van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie bepaald of actualisatie van de richtlijn nodig is. Indien dit wenselijk wordt geacht, dan spant de Nederlandse Vereniging voor Neurologie zich ervoor in de herziening te realiseren (bijvoorbeeld in organisatie en door hiervoor de financiële middelen te vergaren). Een eventuele herziening kan ook modulair, dus per module/uitgangsvraag, plaatsvinden.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Neurologie
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie

Algemene gegevens

Deze richtlijnontwikkeling werd ondersteund door de Nederlandse Vereniging voor Neurologie en PROVA en gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).

Doel en doelgroep

Doel

Het doel van deze richtlijn is de kwaliteit van zorg en patiëntveiligheid van patiënten met migraine en/of medicatieovergebruikshoofdpijn te waarborgen en waar mogelijk te verbeteren. In deze richtlijn worden aanbevelingen geformuleerd die professionals in de zorg hiertoe de handvaten geven.

 

Doelgroep

De primaire doelgroep van deze richtlijn zijn neurologen, kinderneurologen en kinderartsen. Ook anderen kunnen hun voordeel doen met deze richtlijn.

Samenstelling werkgroep

  • Mw. dr. Gisela Terwindt, neuroloog, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie, voorzitter
  • Dhr. dr. Wim Mulleners, neuroloog, Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis, Nijmegen, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie, voorzitter
  • Mw. drs. Mariska Tuut, epidemioloog / richtlijnmethodoloog, PROVA, Varsseveld, secretaris
  • Dhr. dr. Peter van den Berg, neuroloog, Isala Klinieken, Zwolle, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. dr. Hans Carpay, neuroloog, Ziekenhuis Tergooi, Hilversum en Blaricum, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. drs. Emile Couturier, neuroloog, Medisch Centrum Boerhaave, Amsterdam, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. dr. Frans Dekker, huisarts, Huisartsenpraktijk Molentocht, Purmerend, namens Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Dhr. dr. Joost Haan, neuroloog, Alrijne Ziekenhuis, Leiderdorp / Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Dhr. drs. Hille Koppen, neuroloog, Hagaziekenhuis, Den Haag, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Mw. dr. Jikke-Mien Niermeijer, kinderneuroloog, Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis, Tilburg, namens Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie
  • Mw. Judith Pijpers, MSc., arts-onderzoeker, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
  • Dhr. dr. Guus Schoonman, neuroloog, Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis, Tilburg, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie
  • Mw. dr. Natalie Wiendels, neuroloog, Medisch Centrum Slotervaart, Amsterdam, namens Nederlandse Vereniging voor Neurologie

 

Toehoorder

Mw. Jos Geijer, bureau Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten, Utrecht

Belangenverklaringen

Naam

Namens

Hoofdfunctie

Nevenwerkzaamheden

Persoonlijke financiële

belangen

Persoonlijke relaties

Reputatie-management

Extern gefinancierd onderzoek

Kennis-valorisatie

Overige belangen

Wim Mulleners

NVN

Klinisch neuroloog

Chief Medical Information Officer, bestuurslid NHV, lid-beroepsgenoot regionaal tuchtcollege, beroepsbelangencommissie neurologie, raad beroepsbelangen

Geen

Geen

Beroepsbelangencommissie neurologie, raad beroepsbelangen

Industry sponsored geneesmiddelenonderzoek MS

Geen

Geen

Gisela Terwindt

NVN

Staflid neurologie LUMC

Vice-voorzitter WAR Hersenstichting (onbetaald), commissielid klinische fellowships/TOP subsidies NWO/ZonMW (onbetaald/betaald), bestuurslid NHV en voorzitter WAR Nederlandse Hoofdpijn Vereniging (onbetaald), WAR Orphanet Nederland (onbetaald), Board of trustees International Headache Society (onbetaald), Member of Classification Committee International Headache Classification (onbetaald)

Geen

Geen

Adviserend bij Nederlandse Hoofdpijn Patiëntenvereniging, bij HCHWA-D patiëntenvereniging, bij ontwikkelen kwaliteitsindicatoren hoofdpijnzorg

Financiering voor deelprojecten vanuit NWO/ ZonMW, Nederlandse hartstichting, Hersenstichting, Europese subsidie (FP7)

Momenteel bezig met onafhankelijke trial (in kader van VIDI project) naar het effect van Botox op afkicken van medicatie-overgebruik bij chronische migraine. Financiering vanuit ZonMw en Hersenstichting, die geen inspraak/invloed hebben op trial. Geen co-financiering vanuit farmacie voor deze studie. In 1996 patent op FHM1=CACNA1a gen aangevraagd

In het LUMC gaan we op korte termijn nieuwe trials doen naar de effectiviteit van CRGP-antibodies. Ook loopt er een trial naar n. occipitalis stimulatie bij clusterhoofdpijn (ICON studie). Er worden regelmatig trials opgestart in samenwerking met neurostimulatiebedrijven, cq. farmaceutische industrie. Prof. Ferrari is hier eerste aanspreekpunt voor, maar het betreft dus wel onderzoek in onze Leidse hoofdpijn onderzoeksgroep. Op DIT moment loopt er alleen CHARM studie (onafhankelijk onderzoek naar effect Botox bij afkicken medicatie bij chronische migraine, PI Terwindt) en ICON studie (n.occipitalis stimulatie bij clusterhoofdpijn (PI Ferrari). Na de zomervakantie zal naar verwachting CGRP studie bij migraine starten in samenwerking met farmacie (PI Ferrari)

Mariska Tuut

PROVA

Eigenaar PROVA

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Hans Carpay

NVN

Neuroloog/maat MSB Gooi en Eemland (in Tergooi Ziekenhuis)

Lid RVT Epilepsiefonds (onbetaald), onderzoeker neurologie LUMC (0,1 FTE, betaald)

Geen

Geen

Lid redactie Hoofdzaken (blad NVVHP), vice-voorziter stafbestuur Tergooi

n.v.t.

n.v.t.

geen

Emile Couturier

NVN

Klinisch neuroloog, Medisch Centrum Boerhaave

Onbetaalde bestuurlijke functies: Nederlandse Hoofdpijn Vereniging, Anglo Dutch Migraine Association, Vereniging Nederlandse Hoofdpijn Centra

Geen

Geen

Geen

CINTHA-trial, deels gefinancierd door Innovatiefonds zorgverzekeraars

Geen

Geen

Joost Haan

NVN

Neuroloog, vakgroeplid Alrijne ziekenhuis Leiderdorp; part-time wetenschappelijke aanstelling LUMC Leiden

geen

geen

geen

geen

Begeleider van onderzoekster (I de Coo) bij het ICON onderzoek (occipitale stimulatie bij cluster hoofdpijn) in het LUMC

geen

geen

Guus Schoonman

NVN

Neuroloog ETZ Tilburg

Onbetaald: Secretaris en medeoprichter werkgroep acute neurologie NVN, co-organisatie NHV jaarvergadering november 2015 Tilburg, lid redactieraad E-learning acute neurologie voor aios neurologie, co-organisatie hoofdpijn IN-zicht: jaarlijks landelijk aios hoofdpijnonderwijs (LUMC), onderzoeker LUMC Leiden en ETZ Tilburg, lid 'education subcommittee' international headache society (tussen 2010-2015 voorzitter)

Geen

Geen

Geen

Principal investigator center-TBI: europees neurotrauma onderzoek. Geen relatie met hoofdpijn

Geen

Geen

Peter van den Berg

NVN

Neuroloog

  

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

2014: praktisch neurologisch onderzoek video voor MSD gemaakt - dienstverlening consultancy; 2014: geaccrediteerde nascholing migraine en hoofdpijn voor huisartsen - MSD - dienstverlening spreker; 2012: geaccrediteerde nascholing migraine en hoofdpijn voor huisartsen - MSD - dienstverlening spreker
2016: Novartis – adviesraad CGRP antistoffen marketing

Natalie Wiendels

NVN

Neuroloog, chef de clinique op afdeling kinische neurofysiologie

Redactie Nervus, nascholing neurologie, uitgeverij Prelum Houten, betaald

Geen

Geen

Geen

Geen

    

Hille Koppen

NVN

    

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Frans Dekker

NHG*

Huisarts te Purmerend

Onderzoeker LUMC afdeling public health en eerstelijnsgeneeskunde; voorzitter commissie wetenschappelijk onderzoek Nederlands Huisartsen Genootschap

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Zwany Metting

Kinderneurologie

Neuroloog/kinderneuroloog

geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Judith Pijpers

VAAN

Arts onderzoeker

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Jikke-Mien Niermeijer

NVKN

Kinderneuroloog ETZ Tilburg

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Geen

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

Gedurende het hele proces van richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met implementatie van de richtlijn in de praktijk, bijvoorbeeld bij de samenstelling van de werkgroep, de brede knelpunteninventarisatie en de uitge-breide commentaarronde.

Na autorisatie van de richtlijn wordt deze ten minste op de website van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie gepubliceerd. Ook andere deelnemende partijen zijn vrij de richtlijn op hun website te publiceren. De richtlijn wordt ter publicatie aangeboden aan www.richtlijnendatabase.nl. Daarnaast wordt getracht samenvattingen van de richtlijn in Nederlandse tijdschriften te publiceren, om zo de implementatie van de richtlijn te bevorderen.

Werkwijze

Totstandkoming werkgroep

Voor de ontwikkeling van deze richtlijn is een werkgroep geformeerd, onder voorzitterschap van mw. dr. Gisela Terwindt, neuroloog, en dhr. dr. Wim Mulleners, neuroloog. In de werkgroep hadden gemandateerde vertegenwoordigers van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie, de Vereniging Arts-Assistenten in opleiding tot Neuroloog, de Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie en het Nederlands Huisartsen Genootschap zitting. De werkgroep wordt procedureel en methodologisch ondersteund door PROVA en logistiek door het bureau van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie. De ontwikkeling van deze richtlijn wordt gefinancierd vanuit een projectbudget door de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten. Als toehoorder was een bureaumedewerker van deze Stichting bij de vergaderingen van de werkgroep aanwezig.

 

Knelpuntenanalyse

De richtlijnwerkgroep heeft in de eerste werkgroepvergadering knelpunten in de zorg voor patiënten met migraine en medicatieovergebruikshoofdpijn geïdentificeerd. In een invitational conference zijn deze knelpunten ten commentaar en aanvulling voorgelegd aan de volgende stakeholders:

  • Bijwerkingencentrum Lareb
  • Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Nederlandse Vereniging van Hoofdpijn Patiënten
  • Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie

De richtlijnwerkgroep heeft de input vanuit deze invitational conference geanalyseerd en in de tweede werkgroepvergadering de knelpunten en uitgangsvragen vastgesteld.

 

Methode richtlijnontwikkeling

Om de uitgangsvragen te beantwoorden is op systematische wijze per uitgangsvraag de evidence beoordeeld (zie hiervoor de inhoudelijke modules). Hierbij is gebruik gemaakt van de GRADE methodiek. Voor achtergrondinformatie hierover wordt verwezen naar de Nederlandse handleiding voor het gebruik van GRADE.(14) De evidence is samengevat door de epidemioloog in de werkgroep, met inhoudelijke input en feedback van de inhoudelijk experts in de werkgroep. Per uitgangsvraag was hiervoor een aantal ‘ambassadeurs’ aangewezen. De praktische overwegen en conceptaanbevelingen zijn voorbereid door deze ‘ambassadeurs’ per uitgangsvraag. De aanbevelingen, en de gehele conceptrichtlijn, is plenair door de werkgroep vastgesteld.

 

Procedure voor commentaar en autorisatie

De conceptrichtlijn is ter commentaar aangeboden aan alle leden van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie en de overige verenigingen die bij de ontwikkeling van de richtlijn betrokken zijn. Daarnaast is de conceptrichtlijn ter commentaar verstuurd aan alle partijen die bij de knelpunteninventarisatie om input gevraagd zijn. Het binnengekomen commentaar is door de werkgroep beoordeeld en verwerkt in de richtlijn. Daarbij is beargumenteerd welke commentaren wel en welke niet zijn opgenomen.

Daarna is de richtlijn ter autorisatie voorgelegd aan de partijen die in de werkgroep vertegenwoordigd zijn. De richtlijn is geautoriseerd door de Nederlandse Vereniging voor Neurologie, de Nederlandse Vereniging voor Kinderneurologie en de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.

Volgende:
Spanningshoofdpijn