Hoofd-halstumoren

Initiatief: NVKNO Aantal modules: 83

Endoscopische chirurgie maligne neus(bij)holtetumoren

Uitgangsvraag

Wat is de rol van endoscopische chirurgie bij patiënten met maligne tumoren van neus of neus(bij)holte?

Aanbeveling

Overweeg bij de chirurgische behandeling van maligne neus(bij)holtetumoren zowel een uitwendige open benadering als een endoscopische benadering.

Overwegingen

Voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs

De geïncludeerde studies vergeleken een endoscopische resectie met een open resectie bij patiënten met een neusholte of neusbijholtecarcinoom. De systematische literatuuranalyse laat zien dat het onduidelijk is of behandeling met een endoscopische resectie positieve effecten heeft op algemene overleving, ziektevrije overleving en complicaties. Geen van de geïncludeerde studies rapporteerde over de uitkomstmaat kwaliteit van leven. Hierdoor is het niet mogelijk een uitspraak te doen over het effect van een endoscopische behandeling op kwaliteit van leven in vergelijking met een open resectie. De gerapporteerde duur van de opname is korter met endoscopische resecties. De overall bewijskracht van de literatuur werd gegradeerd als zeer laag. Dit heeft te maken met imprecisie van de bevindingen door het kleine aantal patiënten in de studiearmen, en beperkingen in de onderzoeksopzet. Het was daarnaast niet mogelijk een meta-analyse uit te voeren, vanwege de statistische heterogeniteit in de uitkomstmaten tussen de studies en wegens heterogeniteit in de patiëntpopulaties tussen de studies.

 

Waarden en voorkeuren van patiënten (en eventueel hun verzorgers)

Er is geen objectief bewijs dat de patiënten voorkeur hebben voor endoscopisch of open resecties. In het algemeen worden endoscopische resecties geaccepteerd als patiëntvriendelijker en leiden zij tot een kortere opnameduur. Verwacht mag worden dat indien oncologisch gelijkwaardig patiënten de endoscopische procedure prefereren gezien het minder invasieve karakter en het ontbreken van de noodzaak tot een litteken in het gelaat.

 

Kosten (middelenbeslag)

Er is geen bewijs voor een betere kosten(effectiviteit) van endoscopische resecties. In Nederland zijn er geen groepen die nadeel zou hebben van de kosten geassocieerd aan de behandelmethoden.

 

Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie

Er is geen gestructureerd onderzoek gedaan in de vorm van procesevaluatie naar de haalbaarheid van endoscopische resecties en externe benaderingen, maar beide worden in Nederland reeds breed toegepast. Er is zeer laag bewijs dat endoscopische resectie dezelfde effectiviteit heeft als open resecties (externe benadering). Endoscopische of open resecties zijn beide complexe ingrepen die uitgevoerd moeten worden door daarvoor opgeleide chirurgen. Er is geen subgroep in Nederland die geen toegang kan krijgen naar de aanbevolen behandeling. De behandeling van neus(bij)holtetumoren worden uitgevoerd in een aantal gespecialiseerde ziekenhuizen in Nederland. In al deze ziekenhuizen worden de ingrepen uitgevoerd door daarvoor opgeleide chirurgen. De haalbaarheidscriteria van endoscopisch of open chirurgie van de neusbijholten zijn vergelijkbaar. Specifiek expertise is vereist, maar deze is in centra voorhanden. Dit type chirurgie kan zonodig, afhankelijk van de lokale situatie, in samenwerking tussen hoofd-halschirurg en KNO-arts gespecialiseerd in neusbijholtechirurgie uitgevoerd worden.

 

Rationale van de aanbeveling: weging van argumenten voor en tegen de interventies

Er is geen overtuigend bewijs dat endoscopische resectie van neus(bij)holtetumoren voordeliger of nadeliger is dan open resectie (via externe benadering) wat betreft de algemene overleving, ziekte specifieke overleving of kwaliteit van leven. De bestaande publicaties van retrospectieve data tonen vergelijkbare uitkomsten met endoscopische en open resecties. De opname duur is korter met endoscopische resecties. Endoscopische technieken zijn nieuwer en in de afwezigheid van nadelen in de geaccumuleerde data kunnen deze worden uitgevoerd door daarvoor opgeleide chirurgen. Deze aanbeveling is niet sterk onderbouwd. Open resecties blijven een geldige optie.

Onderbouwing

Tot eind jaren 90 was de standaard behandeling van maligne neusbijholtetumoren een externe benadering middels sublabiale incisie, laterale rhinotomie, midfacial degloving of vergelijkbare technieken. Vervolgens werd een deel van maxilla (en eventueel andere benige structuren van de neusbijholten) verwijderd. In de laatste twee decennia met de vooruitgang van de endoscopische technieken wordt vaker een tumorresectie uitgevoerd op een ‘piecemeal’ manier. Deze techniek is patiëntvriendelijker. De vraag is of de endoscopische ‘piecemeal’ resectie van maligne neusbijholtetumoren dezelfde oncologische resultaten geeft als een externe chirurgische benadering.

Overall survival

Very low GRADE

It is uncertain whether treatment with endoscopic resection results in higher overall survival compared with treatment with open resection in patients with SNM/SNSCC.

 

Sources: (Cao, 2017; Ledderose, 2015; Lund, 2012; Meng, 2014; Miglani, 2017; Swegal, 2014; Won, 2015; Hagemann, 2019; Huang, 2018; Farquhar, 2016; Saedi, 2014; Kılıç, 2018)

 

Disease-free survival

Very low GRADE

It is uncertain whether treatment with endoscopic resection results in higher disease-free survival compared with treatment with open resection in patients with SNM/SNSCC.

 

Sources: (Cao, 2017; Ledderose, 2015; Lee, 2015; Miglani, 2017; Swegal, 2014)

 

Complications/adverse events

Very low GRADE

It is uncertain whether treatment with endoscopic resection results in less complications compared with treatment with open resection in patients with SNM/SNSCC.

 

Sources: (Hagemann, 2019; Huang, 2018; Fu, 2017; Farquhar, 2016; Mortuaire, 2016)

 

Quality of life

-

GRADE

None of the included studies reported quality of life.

Description of studies

Systematic reviews

Hur (2019) performed a systematic review and meta-analysis comparing endoscopic resections with open resection in patients with sinonasal mucosal melanoma (SNM). They searched scientific literature up to May 2018. Inclusion criteria were: (1) participants: patients diagnosed with SNM; (2) intervention: endoscopic resection (ER) of SNM; (3) comparison: open resection (OR) or combined resection (endoscopic and open) of SNM; (4) outcomes: overall survival (OS) or disease-free survival (DFS). Exclusion criteria were: studies which did not report survival rates or no comparison was performed between endoscopic and open approaches. In total, 9 studies were included. Nine studies were included in the qualitative synthesis, and 7 studies were included in quantitative synthesis (meta-analysis). Eight studies were retrospective cohort studies, and one study was a prospective cohort study. The studies included a total of 485 participants. Two hundred thirty-two participants received endoscopic resection and 253 participants received open resection. Follow-up ranged from a median of 0.6 years to a mean of 40.9 months across studies. The following relevant outcome measures were reported: overall survival and disease-free survival.

 

Lu (2019) performed a systematic review and meta-analysis comparing endoscopic resections with open resections in patients with uncommon sinonasal malignancies (SNM). They searched scientific literature up to April 2019. Inclusion criteria were: (1) histopathological primary malignancies involving the sinonasal cavity; (2) in comparative cohorts managed by both endoscopic resection and open resection approaches; (3) with reported at least one surgical outcome; and (4) in patients aged 18 years or older. Exclusion criteria were: (1) mucosal melanoma histology as that represents a distinctly different tumor type; (2) tumors that are not deemed malignant, for example, angiofibroma and papilloma; (3) recurrent pathologies; (4) hybrid cranioendoscopic approaches to resection; and (5) case series/reports with no comparative cohort. In total, 10 studies were included in the quantitative synthesis (meta-analysis). All 10 studies were retrospective observational cohort studies. The studies included a total of 900 participants. Three hundred ninety-nine participants received endoscopic resection and 501 participants received open resection. Follow-up ranged from a median of 21.0 months to a median of 79.2 months across studies. The following relevant outcome measure was reported: overall survival.

 

Observational studies

Kiliç (2018) performed a propensity score-matched analysis comparing endoscopic resections with open resection in cases with sinonasal squamous cell carcinoma (SNSCC) without cervical or distant metastases. Cases of SNSCC diagnosed between January 1, 2010 and December 31, 2014 were used. The selection was further limited to cases that received definitive primary site surgery, with a known surgical approach. Exclusion criteria were: (1) preoperative chemotherapy and/or radiotherapy > 180 days after surgery; (2) any N stage other than N0 (which would necessitate neck dissection); (3) M1/stage IVC; (4) unknown vital status or follow-up time. A total of 1483 cases were included in the study. Three hundred fifty-three cases underwent endoscopic resection and 1130 patients underwent open resection. Propensity score-matched analyses were performed with 652 patients: 326 with endoscopic resection and 326 matching patients with open resections. The mean length of follow-up was not reported. The following relevant outcome measures were reported: 5-year overall survival.

 

Results

Overall survival

Overall survival was reported in three studies (Hur, 2019; Lu, 2019; Kiliç, 2018).

 

In the systematic review of Hur (2019), seven studies (Cao, 2017; Ledderose, 2015; Lund, 2012; Meng, 2014; Miglani, 2017; Swegal, 2014; Won, 2015) reported the hazard-ratio (HR) for five-year overall survival. Intervention group = endoscopic resection, control group: open resection.

  • Cao (2017): HR = 1.43 (95% CI= 0.09 to 23.64), in favour of open resection.
  • Ledderose (2015): HR = 0.96 (95% CI= 0.09 to 10.71), in favour of endoscopic resection.
  • Lund (2012): HR = 0.52 (95% CI= 0.30 to 0.92), in favour of the intervention group.
  • Meng (2014): HR = 1.21 (95% CI= 0.61 to 2.40), in favour of open resection.
  • Miglani (2017): HR = 0.06 (95% CI= 0.00 to 31.88), in favour of endoscopic resection.
  • Swegal (2014): HR = 1.01 (95% CI= 0.15 to 6.76), in favour of endoscopic resection. Won (2015): HR = 0.58 (95% CI= 0.34 to 0.99), in favour of endoscopic resection.

 

In the systematic review of Lu (2019), four studies (Hagemann, 2019; Huang, 2018; Farquhar, 2016; Saedi, 2014) reported overall survival outcomes. The studies reported different statistical outcome measures and follow-up lengths. Hagemann (2019) reported the five-year overall survival rate (%). Huang, 2018) reported the mean overall survival in months. Farquhar (2016) reported the three-year overall survival rate (%). Saedi (2014) reported the median overall survival in months.

  • Hagemann (2019): The five-year overall survival rate was 76% in the endoscopic resection group and 59% in the open resection group.
  • Huang (2018): The mean overall survival was 80 months in the endoscopic resection group and 65 months in the open resection group.
  • Farquhar (2016): The three-year overall survival rate was 91% in the endoscopic resection group and 76% in the open resection group.
  • Saedi (2014): The median overall survival was 24 months in the endoscopic resection group and 28 months in the open resection group.

 

The study of Kılıç (2018) reported the five-year overall survival rate.

  • The five-year overall survival rate after propensity matching was 50.8% (95% CI= 37.7% to 63.5%) in the intervention group and 56.53% (95% CI= 46.5% to 66.5%) in the control group (p=0.850).

 

Disease-free survival

Disease-free survival was reported in one systematic review (Hur, 2019).

 

In the systematic review of Hur (2019), five studies (Cao, 2017; Ledderose, 2015; Lee, 2015; Miglani, 2017; Swegal, 2014) reported the hazard-ratio (HR) for five-year disease-free survival. The definition of disease-free survival was not explicitly reported in the study. Since the study reported five-year overall survival, it is assumed that the study also used five-year disease-free survival a study outcome.

  • Cao (2017): HR = 1.36 (95% CI= 0.35 to 5.38), in favour of open resection.
  • Ledderose (2015): HR = 0.38 (95% CI= 0.03 to 5.34), in favour of endoscopic resection.
  • Lee (2015): HR = 0.35 (95% CI= 0.10 to 1.20), in favour of endoscopic resection.
  • Miglani (2017): HR = 0.49 (95% CI= 0.06 to 3.74), in favour of endoscopic resection.
  • Swegal (2014): HR = 0.60 (95% CI= 0.06 to 5.72), in favour of endoscopic resection.

 

Complications

Complications were reported in one systematic review (Lu, 2019).

 

In the systematic review of Lu (2019), five studies (Hagemann, 2019; Huang, 2018; Fu, 2017; Farquhar, 2016; Mortuaire, 2016) reported the risk-ratio (RR) for complications.

  • Hagemann (2019): RR= -4.75 (95% CI= -5.27 to -4.23), in favour of endoscopic resection.
  • Huang (2018): RR= -3.50 (95% CI= -5.57 to 1.43), in favour of endoscopic resection.
  • Fu (2017): RR= -0.70 (95% CI= -1.30 to -0.11), in favour of endoscopic resection.
  • Farquher (2016): RR= -2.90 (95% CI= -3.95 to -1.85), in favour of endoscopic resection.
  • Mortuaire (2016): RR= -2.60 (95% CI= -3.45 to -1.75), in favour of endoscopic resection.

 

Quality of life

None of the included studies reported quality of life as an outcome measure.

 

Level of evidence of the literature

Overall survival

The certainty of the evidence regarding overall survival started low, as the evidence originated from observational studies, and was downgraded by one level because of the small number of patients in the studies (imprecision). The level of evidence was graded as very low.

 

Disease-free survival

The certainty of the evidence regarding disease-free survival started low, as the evidence originated from observational studies, and was downgraded by one level because of the small number of patients in the studies (imprecision). The level of evidence was graded as very low.

 

Complications

The certainty of the evidence regarding complications started low, as the evidence originated from observational studies, and was downgraded by one level because of the small number of patients in the studies (imprecision). The level of evidence was graded as very low.

 

Quality of life

The level of evidence was not graded because no studies reported quality of life.

A systematic review of the literature was performed to answer the following question:

 

P: Patients with nasal cavity and paranasal sinus carcinoma;

I: Endoscopic surgery;

C: External surgery;

O: Overall survival, disease-free survival, complications/adverse events, quality of life.

 

Relevant outcome measures

The guideline development group considered overall survival and disease-free survival as a critical outcome measure for decision making; and complications/adverse events, quality of life as an important outcome measure for decision making.

 

The guideline development group defined the outcome measures as follows:

Overall survival

Time from randomisation to death from any cause, with a minimum follow-up of 5 years

Disease-free survival

Time during and after cancer treatment that the patient survives without any signs or symptoms of cancer recurrence, with a minimum follow-up of 5 years

Complications/adverse events

All negative effects related to the treatment (lethal, acute/serious, chronic)

Quality of life (QoL)

Overall QoL or regarding a specific domain, measured with a validated and reliable instrument, such as the SF-36 or EORTC QLQ-C30 or EORTC QLQ-HN35/43.

 

Clinically relevant difference

The guideline development group defined a minimal clinically relevant difference at a minimum of a median follow-up period of three years) (in line with “NVMO-commissie ter Beoordeling van Oncologische Middelen (BOM)”) of:

  • Overall survival: > 5% difference, or > 3% and HR< 0.7.
  • Relapse-free survival: HR< 0.7.

 

And, in case of absence of a clinically relevant difference in overall survival or relapse-free survival:

  • Quality of life: A minimal clinically important difference of 10 points on the quality of life instrument EORTC QLQ-C30 or a difference of a similar magnitude on other quality of life instruments.
  • Complications/adverse events: Statistically significant less complications/adverse events.

 

Search and select (Methods)

The databases Medline (via OVID) and Embase (via Embase.com) were searched with relevant search terms until July 6th, 2020. The detailed search strategy is depicted under the tab Methods. The systematic literature search resulted in 241 hits.

 

Studies were selected based on the following criteria: included with nasal cavity and paranasal sinus carcinoma, compared endoscopic surgery with external surgery, reported at least one of the outcomes of interest, the study design was a systematic review (SR), randomized controlled trial (RCT) or observational study, and were written in English language.

 

Fifty-six studies were initially selected based on title and abstract screening. After reading the full text, 51 studies were excluded (see the table with reasons for exclusion under the tab Methods), and 3 studies were included.

 

Data-synthesis

Results from RCTs and observational studies were described and synthesized (preferably by meta-analysis) separately. A priori, the guideline development group decided that observational studies should be of sufficient quality to allow a useful GRADE assessment and to allow conclusions that can guide the recommendations. The guideline development group used the following criteria for eligible observational studies of sufficient quality:

  • Compared at least two interventions.
  • Included at least 50 patients.
  • Corrected for at least one plausible confounder, for example by matching cases and controls, stratification, or statistical correction by performing a multivariable analysis.

 

Results

Three studies were included in the analysis of the literature. Important study characteristics and results are summarized in the evidence tables. The assessment of the risk of bias is summarized in the risk of bias tables.

  1. Cao, W., Guan, B., Yu, A., Xu, L., Wang, Y., Kafle, S., & Dai, B. (2017). Treatment and outcomes of endoscopic surgery and traditional open resection in sinonasal mucosal melanoma. Acta oto-laryngologica, 137(8), 862-867.
  2. Farquhar, D., Kim, L., Worrall, D., Chiu, A., Lee, J. Y., Khalili, S.,... & Adappa, N. D. (2016). Propensity score analysis of endoscopic and open approaches to malignant paranasal and anterior skull base tumor outcomes. The Laryngoscope, 126(8), 1724-1729.
  3. Fu, T. S., Monteiro, E., Witterick, I., Vescan, A., Zadeh, G., Gentili, F., & de Almeida, J. R. (2017). Costs and perioperative outcomes associated with open versus endoscopic resection of sinonasal malignancies with skull base involvement. Journal of neurological surgery. Part B, Skull base, 78(5), 430.
  4. Hagemann, J., Roesner, J., Helling, S., Jacobi, C., Doescher, J., Engelbarts, M.,... & Betz, C. S. (2019). Long-term outcome for open and endoscopically resected sinonasal tumors. Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 160(5), 862-869.
  5. Huang, Y., Qiu, Q. H., & Zhang, S. X. (2018). Endoscopic surgery for primary sinonasal malignancies: Treatment outcomes and prognostic factors. ENT: Ear, Nose & Throat Journal, 97(6).
  6. Hur, K., Zhang, P., Yu, A., Kim-Orden, N., Kysh, L., & Wrobel, B. (2019). Open versus endoscopic approach for sinonasal melanoma: a systematic review and meta-analysis. American journal of rhinology & allergy, 33(2), 162-169.
  7. Kılıç, S., Kılıç, S. S., Baredes, S., Chan Woo Park, R., Mahmoud, O., Suh, J. D.,... & Eloy, J. A. (2018, March). Comparison of endoscopic and open resection of sinonasal squamous cell carcinoma: a propensity score–matched analysis of 652 patients. In International forum of allergy & rhinology (Vol. 8, No. 3, pp. 421-434).
  8. Lee, G., Baek, C. H., Choi, N. Y., & Chung, M. K. (2017). The prognostic role of the surgical approach and adjuvant therapy in operable mucosal melanoma of the head and neck. Clinical and experimental otorhinolaryngology, 10(1), 97.
  9. Ledderose, G. J., & Leunig, A. (2015). Surgical management of recurrent sinonasal mucosal melanoma: endoscopic or transfacial resection. European Archives of Oto-Rhino-Laryngology, 272(2), 351-356.
  10. Lu, V. M., Ravindran, K., Phan, K., Van Gompel, J. J., Smith, T. R., Donaldson, A. M.,... & Chaichana, K. L. (2019). Surgical outcomes of endoscopic versus open resection for primary sinonasal malignancy: a meta-analysis. American journal of rhinology & allergy, 33(5), 608-616.
  11. Lund, V. J., Chisholm, E. J., Howard, D. J., & Wei, W. I. (2012). Sinonasal malignant melanoma: an analysis of 115 cases assessing outcomes of surgery, postoperative radiotherapy and endoscopic resection. Rhinology, 50(2), 203-210.
  12. Meng, X. J., Ao, H. F., Huang, W. T., Chen, F., Sun, X. C., Wang, J. J.,... & Wang, D. H. (2014). Impact of different surgical and postoperative adjuvant treatment modalities on survival of sinonasal malignant melanoma. BMC cancer, 14(1), 1-9.
  13. Miglani, A., Patel, S. H., Kosiorek, H. E., Hinni, M. L., Hayden, R. E., & Lal, D. (2017). Endoscopic resection of sinonasal mucosal melanoma has comparable outcomes to open approaches. American journal of rhinology & allergy, 31(3), 200-204.
  14. Mortuaire, G., Leroy, X., Vandenhende-Szymanski, C., Chevalier, D., & Thisse, A. S. (2016). Comparison of endoscopic and external resections for sinonasal instestinal-type adenocarcinoma. European Archives of Oto-Rhino-Laryngology, 273(12), 4343-4350.
  15. Saedi, B., Aghili, M., Motiee, M., Valadkhani, S., Niazi, A. B., & Safavi, A. (2014). Surgical outcomes of malignant sinonasal tumours: open versus endoscopic surgical approaches. The Journal of Laryngology & Otology, 128(9), 784-790.
  16. Swegal, W., Koyfman, S., Scharpf, J., Sindwani, R., Greskovich, J., Borden, E., & Burkey, B. B. (2014). Endoscopic and open surgical approaches to locally advanced sinonasal melanoma: comparing the therapeutic benefits. JAMA Otolaryngology–Head & Neck Surgery, 140(9), 840-845.
  17. Won, T. B., Choi, K. Y., Rhee, C. S., Jin, H. R., Yi, J. S., Dhong, H. J.,... & Roh, H. J. (2015, October). Treatment outcomes of sinonasal malignant melanoma: a Korean multicenter study. In International forum of allergy & rhinology (Vol. 5, No. 10, pp. 950-959).

Systematic reviews

Author

Study characteristics

Patient characteristics

Intervention (I)

Comparison / control (C)

Follow-up

Outcome measures and effect size

Comments

Hur, 2019

Literature search up to October 13, 2017 and updated on May 4, 2018

 

A: Cao (2017)

B: Ledderose (2015)

C: Lee (2015)

D: Lombardi (2016)

E: Lund (2012)

F: Meng (2014)

G: Miglani (2017)

H: Swegal (2014)

I: Won (2015)

 

Origin of the study

A: Yangzhou, China

B: Munich, Germany

C: Seoul, South Korea

D: Varese and Brescia, Italy

E: London, UK

F: Shanghai, China

G: Phoenix, Arizona, US

H: Cleveland, Ohio, US

I: South Korea

 

Study design:

SR and meta-analysis of 8 retrospective cohort studies and 1 prospective cohort study

 

Setting and Country:

Caruso Department of Otolaryngology – Head and Neck Surgery, Keck School of Medicine, University of Southern California, Los Angeles, California.

 

Source of funding:

The author(s) received no financial support for the research, authorship, and/or publication of this article.

 

conflicts of interest:

The author(s) declared no potential conflicts of interest with respect to the research, authorship, and/or publication of this article.

Inclusion criteria SR:

- Participants: patients diagnosed with sinonasal mucosal melanoma (SNM);

- Intervention: ER of SNM;

- Comparison: open resection (OR) or combined resection (endoscopic and open) of SNM;

- Outcomes: overall survival or disease-free survival

 

Exclusion criteria SR:

- Studies which did not report survival rates or no comparison was performed between endoscopic and open approaches.

 

7 studies included

 

Important patient characteristics at baseline:

 

Sample size (N)

(ER= endoscopic resection; OR=open resection)

A:

ER: N = 15

OR: N = 18

Total: 33

 

B:

ER: N = 12
OR: N = 10
Total: 22

C:
ER: N = 16
OR: N = 15
Total: 31

D:
ER: N = 37
OR: N = 7
ER + OR: N = 14
Total: 58

E:

ER: N = 31
OR: N = 86
Total: 117

F:
ER: N = 41
OR: N = 28
Total: 69

G:
ER: N = 9
OR: N = 13
Total: 22

H:
ER: N = 12
OR: N = 13
Total: 25

I:
ER: N = 59
OR: N = 63
ER + OR: N = 11
Total: 133

 

Groups comparable at baseline?

Not reported

Describe intervention:

 

A: Endoscopic resection

B: Endoscopic resection

C: Endoscopic resection

D: Endoscopic resection

E: Endoscopic resection

F: Endoscopic resection

G: Endoscopic resection

H: Endoscopic resection

I: Endoscopic resection

 

 

Describe control:

 

A: Open resection

B: Open resection

C: Open resection

D: Open and endoscopic resection

E: Open resection

F: Open resection

G: Open resection

H: Open resection

I: Open and endoscopic resection

 

End-point of follow-up:

 

A: Median ER = 0.8 years, Median OR = 0.6 years

B: Not reported in study

C: Median = 9.0 months

D: Median = 30 months

E: Median = 37.5 months

F: Mean = 34 months

G: Median = 25 months

H: Median ER = 1.4 years, Median OR = 2.0 years

I: Mean = 40.9 months

 

For how many participants were no complete outcome data available?

(intervention/control)

Not reported.

 

 

 

Overal survival

Defined as 5-year survival

 

Effect measure: Hazard ratio (95% CI):

A: HR= 1.43 (95% CI= 0.09 to 23.64) favoring OR

B: HR= 0.96 (95% CI= 0.09 to 10.71) favoring ER

E: HR= 0.52 (95% CI= 0.30 to 0.92) favoring ER

F: HR= 1.21 (95% CI= 0.61 to 2.40) favoring OR

G: HR= 0.06 (95% CI= 0.00 to 31.88) favoring ER

H: HR= 1.01 (95% CI= 0.15 to 6.76) favoring OR

I: HR= 0.58 (95% CI= 0.34 to 0.99) favoring ER

 

Pooled effect (random effects model):

HR= 0.68 (95% CI= 0.49 to 0.95) favoring ER

Heterogeneity (I2): 0.0%; p=0.550

 

Disease-free survival

Definition of disease-free survival is not explicitly reported in the study. Since the study reported 5-year overall survival it is assumed that the study also used 5-year disease-free survival as an outcome of the study.

 

A: HR= 1.36 (95% CI= 0.35 to 5.38) favoring OR

B: HR= 0.38 (95% CI= 0.03 to 5.34) favoring ER

C: HR= 0.35 (95% CI= 0.10 to 1.20) favoring ER

G: HR= 0.49 (95% CI= 0.06 to 3.74) favoring ER

H: HR= 0.60 (95% CI= 0.06 to 5.72) favoring ER

 

Pooled effect (random effects model):

HR= 0.59 (95% CI= 0.28 to 1.25) favoring ER

Heterogeneity (I2): 0.0%; p=0.668

 

Author’s conclusion:

 

Based on the available literature, an endoscopic approach for SNM resection has improved OS and similar DFS compared to an open approach. Further multicenter trials or meta-analyses are necessary to assess oncologic outcomes, postoperative morbidity, and cost between the 2 approaches.

 

Lu, 2019

SR and meta-analysis of retrospective cohort studies

 

Literature search up to April 2019

 

A: Hagemann (2019)

B: Huang (2018)

C: Fu (2017)

D: Farquhar (2016)

E: Mortuaire (2016)

F: Naunheim (2016)

G: Bhayani (2014)

H: Guo (2014)

I: Saedi (2014)

J: Arnold (2012)

 

Origin of the study

A: Mainz, Germany

B: Guangdong, China

C: Toronto, Canada

D: Philadelphia, US

E: Lille, France

F: Boston, US

G: Houston, US

H: Shanghai, China

I: Tehran, Iran

J: Berne, Switzerland

 

Study design:

SR and meta-analysis of 10 retrospective observational cohort studies.

 

Setting and Country:

Prince of Wales Clinical School, University of New South Wales,

Sydney, Australia

 

Source of funding

The author(s) received no financial support for the research,

authorship, and/or publication of this article.

 

Conflicts of interest:

The author(s) declared no potential conflicts of interest with respect to the research, authorship, and/or publication of

this article.

Inclusion criteria SR:

- Histopathological primary malignancies involving the sinonasal cavity;

- In comparative cohorts managed by both ER and OR approaches;

- With reported at least one surgical outcome;

- In patients > 18 years.

 

Exclusion criteria SR:

- Mucosal melanoma (MM) histology as that represents a distinctly different tymor type;

- Tumors that are not deemed malignant, for example, angiofibroma and papilloma;

- Reuccrent pathologies;

- Hybrid cranioendoscopic approaches to resection;

- Case series/reports with no comparative cohort.

 

10 studies included

 

Important patient characteristics at baseline:

 

Sample size, N (%) (ER= endoscopic resection; OR= open resection)

A:

ER: N = 123 (55%)

OR: N = 102 (45%)

 

B:

ER: N= 27 (57%)

OR: N= 20 (43%)

 

C:

ER: N = 15 (17%)

OR: N = 72 (83%)

 

D:
ER: N = 82 (66%)

OR: N = 42 (34%)

 

E:

ER: N = 20 (47%)

OR: N = 23 (53%)

 

F:

ER: N = 10 (18%)

OR: N = 45 (82%)

 

G:

ER: N = 14 (27%)
OR: N = 38 (73%)

 

H:

ER: N = 8 (33%)

OR: N = 16 (67%)

 

I:

ER: N = 72 (45%)

OR: N = 88 (55%)

 

J:

ER: N = 28 (34%)

OR: N = 55 (66%)

 

Total:

ER: N = 399 (44%)

OR: N = 501 (56%)

 

Median age

A: Not reported

B: Not reported

C: 56 years

D: 54 years

E: 70 years

F: 58 years

G: 57 years

H: 35 years

I:47 years

J: 63 years

 

Sex:

A: 60% male

B: Not reported

C: 57% male

D: 53% male

E: 98% male

F: 69% male

G: 73% male

H: 42% male

I:70% male

J: 67% male

 

Radiation therapy (%) / Chemotherapy (%)

A: 58% / 20%

B: Not reported

C: 77% / 15%

D: 73% / 34%

E: Not reported

F: 82% / 62%

G: Not reported

H: Not reported

I: 38% / 27%

J: 65% / 23%

 

Groups comparable at baseline?

Not reported

Describe intervention:

 

A: Endoscopic resection

B: Endoscopic resection

C: Endoscopic resection

D: Endoscopic resection

E: Endoscopic resection

F: Endo- and cranioendoscopic resection

G: Endoscopic resection

H: Endoscopic resection

I: Endoscopic resection

J: Endoscopic resection

Describe control:

 

A: Open resection

B: Open resection

C: Open resection

D: Open resection

E: Open resection

F: Open resection

G: Open resection

H: Open resection

I: Open resection

J: Open resection

 

Median follow-up:

 

A: 45.5 months

B: 73.6 months

C: Not reported

D: 40.1 months

E: 79.2 months

F: 27.4 months

G: 55.3 months

H: 67 months

I: 21 months

J: 36.3 months

 

 

 

 

Overall survival

 

A:

ER: 5-year OS rate = 76%

OR: 5-year OS rate = 59%

P=0.36

 

B:

ER: mean OS = 80 months

OR: mean OS = 65 months

P=0.14

 

D:

ER: 3-year OS rate = 91%

OR: 3-year OS rate = 76%

P=0.02

 

I:

ER: median OS = 24 months

OR: median OS = 28 months

P=0.13

 

The data were not robust enough for meta-analysis due to the different scales and timeframes

 

Complications

Effect measure: RR (95% CI)

A: RR= 0.74 (95% CI= 0.50 to 1.10) favoring ER

C: RR= 2.40 (95% CI= 0.67 to 8.54) favoring OR

D: RR= 0.55 (95% CI= 0.29 to 1.03) favouring ER

E: RR= 0.23 (95% CI= 0.01 to 4.50) favoring ER

F: RR= 0.26 (95% CI= 0.04 to 1.76) favoring ER

J: RR= 0.18 (95% CI= 0.01 to 3.07) favoring ER

 

Pooled effect (random effects model):

RR= 0.68 (95% CI= 0.42 to 1.10) favoring ER

Heterogeneity (I2): 27.2%; p=0.231

 

Length of stay

Effect measure: RR (95% CI)

 

A: RR= -4.75 (95% CI= -5.27 to -4.23) favoring ER

B: RR= -3.50 (95% CI= -5.57 to -1.43) favoring ER

C: RR= -0.70 (95% CI= -1.30 to -0.11) favoring ER

D: RR= -2.90 (95% CI= -3.95 to -1.85) favoring ER

E: RR= -2.60 (95% CI= -3.45 to -1.75) favoring ER

 

Pooled effect (random effects model):

RR= -2.87 (95% CI= -4.68 to -1.05) favoring ER

Heterogeneity (I2): 96.0%; p=0.000

 

 

Recurrence; RR (95% CI)

Effect measure: RR (95% CI)

 

A: RR= 0.91 (95% CI= 0.69 to 1.19) favoring ER

B: RR= 0.12 (95% CI= 0.02 to 0.91) favoring ER

D: RR= 0.63 (95% CI= 0.34 to 1.18) favoring ER

E: RR= 0.57 (95% CI= 0.20 to 1.63) favoring ER

H: RR= 0.81 (95% CI= 0.36 to 1.84) favoring ER

I: RR= 1.24 (95% CI= 1.03 to 1.50) favoring OR

 

Pooled effect (random effects model):

RR= 0.84 (95% CI= 0.58 to 1.21) favoring ER

Heterogeneity (I2): 67.6%; p=0.009

 

Conclusion

Current pooled evidence suggested that when compared

to OR, ER is a comparable surgical approach for SNMs

based on direct data in the literature in terms of many surgical outcomes, tempering superiority assumptions implied by indirect comparisons. Outcomes which will improve our understanding of approach significance in the future include long-term OS outcomes as well as

longer term recurrence control. It is likely that particular

patients and presentations will benefit more from one of the approaches versus the other; however, greater

research is required to identify these potential surgical

subgroups and overcome the selection bias concerns present in the current literature.

 

 

 

 

Observational studies

Author

Study characteristics

Patient characteristics 2

Intervention (I)

Comparison / control (C) 3

Follow-up

Outcome measures

Kılıç, 2018

Type of study:

Observational study.

 

Setting and country:

Department of Otolaryngology–Head and Neck Surgery, Rutgers New

Jersey Medical School, Newark, NJ, USA

 

Funding

None provided.

 

Conflicts of interest:

None provided.

Inclusion criteria:

- Cases of SNSCC diagnosed between January 1, 2010 and December 31, 2014;

- Cases that received definitive primary site surgery, with a known surgical approach.

 

Exclusion criteria:

- Cases diagnosed before 2010;

- Cases that received preoperative chemotherapy and/or radiotherapy;

- Cases that received postoperative chemotherapy and/or radiotherapy 180 days after surgery;

- Cases coded as “stage 0” disease and those with unknown overall stage;

- Cases with any N stage other than N0;

- M1/stage IVC cases;

- Cases with unknown vital status or follow-up time.

 

N total at baseline: 1438

Intervention: N = 353

Control: N = 1130

 

Age <60; N (%):

I: N = 135 (38.2%)

C: N = 389 (34.4%)

Total: N = 524 (35.3%)

 

Age 60-70; N (%):

I: N = 99 (28%)

C: N = 376 (33.3%)

Total: N = 475 (32%)

 

Age >70; N (%):

I: N = 119 (33.7%)

C: N = 365 (32.3%)

Total: N = 484 (32.6%)

 

P=0.168

 

Sex:

I: N = 218 (61.8%) M

C: N = 745 (65.9%) M

Total: N = 963 (64.9%)

 

P=0.152

 

Groups comparable at baseline?

The 2 groups did not differ in any demographic characteristics, but they did differ significantly in facility

type, anatomic subsite, AJCC clinical stage group, tumor

size, and histologic grade. Mortality at 30 days and 90 days did not significantly differ between the 2 groups (p = 0.901 and p = 0.307, respectively), suggesting that there is no significant difference in perioperative mortality.

 

Describe intervention:

Endoscopic surgical approach

 

 

 

Describe control:

Open surgical approach

 

Length of follow-up:

Not reported.

 

Loss-to-follow-up:

Not reported.

 

Incomplete outcome data:

Not reported.

 

 

5-year overall survival (BEFORE PROPENSITY SCORE-MATCHING); % (95% CI)

I: 46.0% (95% CI= 33.2 to 58.8)

C: 56.5% (95% CI= 51.3 to 61.6)

p=0.953

 

5-year overall survival (AFTER PROPENSITY SCORE-MATCHED COHORT); % (95% CI)

I: 50.8% (95% CI= 37.7 to 63.5)

C: 56.53% (95% CI= 46.5 to 66.5)

P=0.850

 

Length of stay (days) (BEFORE PROPENSITY SCORE MATCHING)

I: 2.50 days

C: 4.67 days

P<0.0001

 

Length of stay (days) (AFTER PROPENSITY SCORE MATCHING)

I: 2.54 days

C: 4.69 days

P<0.0001

 

Surgical approach; Univariate HR (95% CI)

I: HR= 1.00 (REF)

C: HR= 1.01 (95% CI= 0.81 to 1.26)

P=0.953

 

Surgical approach; Multivariate HR (95% CI)

I: HR= 1.00 (REF)

C: HR= 1.01 (95% CI= 0.77 to 1.34)

P=0.932

 

 

 

Complications

Not reported due to a limited number of variables related to complications.

 

Quality of life

Not reported.

 

Quality assessment

Systematic reviews

Study

 

 

 

 

 

 

 

 

First author, year

Appropriate and clearly focused question?1

 

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Comprehensive and systematic literature search?

 

 

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Description of included and excluded studies?3

 

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Description of relevant characteristics of included studies?4

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Appropriate adjustment for potential confounders in observational studies?5

 

 

 

Yes/no/unclear/notapplicable

Assessment of scientific quality of included studies?6

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Enough similarities between studies to make combining them reasonable?7

 

Yes/no/unclear

Potential risk of publication bias taken into account?8

 

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Potential conflicts of interest reported?9

 

 

 

 

 

Yes/no/unclear

Hur (2019)

Yes

 

Aim
This study aims to systematically review the current literature to compare the survival outcomes of endoscopic versus nonendoscopic surgical resection in patients with SNM.

Inclusion criteria
Studies were included if they met the following criteria: (1) participants: patients diagnosed with SNM; (2) intervention: ER of SNM; (3) comparison: open resection (OR) or combined resection (endoscopic and open) of SNM; (4) outcomes: OS or DFS.

Exclusion criteria
Exclusion criteria included studies which did not report survival rates or no comparison was performed between endoscopic and open approaches.

Yes

 

Period
Until October 13, 2017and updated on May 4, 2018

Databases
Pubmed, Embase, Cochrane library and Web of Science

Yes

 

We obtained full-text articles for 56 titles in our review. Forty-seven articles were excluded either because they did not compare an endoscopic versus an open approach for resection of SNM or they did not report OS or DFS.

Yes

 

The studies gives a brief description of the sample size, follow-up period, design, interventions, disease stage etc. of the included studies.

Unclear

Yes

 

The Newcastle-Ottawa Quality Assessment Scale was used to review the quality of the included studies.

Yes

 

Seven out of 9 studies had sufficient data to be included in the meta-analysis of OS. The 2 studies excluded either did not report OS or had missing data such as the absence of a Kaplan–Meier survival curve.

No

 

Publication bias may have prevented smaller case series or publications with negative results to be published, leading our data set to have an inflated survival rate.

Yes

 

The author(s) declared no potential conflicts of interest with respect to the research, authorship, and/or publication of this article.

Lu (2019)

Yes

Aim
the aim of this meta-analysis was to critically evaluate ER versus OR by pooling the current literature to identify and compare clinical outcomes between the 2 approaches in treating all primary SNMs based on comparative studies only.

Inclusion criteria
(1) histopathological primary malignancies involving the sinonasal cavity, (2) in comparative cohorts managed by both ER and OR approaches, (3) with reported at least one surgical outcome, and (4) in patients>18 years. Surgical outcomes were positive margins, complications, and length of stay (LOS).

Exclusion criteria
(1) mucosal melanoma (MM) histology as that represents a distinctly different tumor type, (2) tumors that are not deemed malignant, for example, angiofibroma and papilloma, (3) recurrent pathologies, (4) hybrid cranioendoscopic approaches to resection, and (5) case series/reports with no comparative cohort.

Yes
Period
Up to April 2019.

Databases
Ovid Embase, Pubmed, Scopus and Cochrane

No

 

Reasons for exclusion of the full-texts were not reported.

After removal of 479 duplicate studies, inclusion and exclusion criteria were applied to titles and abstracts of the 521 articles. This yielded 26 studies that underwent full-text analysis. Ten individual retrospective cohort studies20–29 fulfilled the selection criteria and were included for quantitative analysis (Table 1).

Yes

 

Overall, all included studies reported the survival prognosis of 900 SNM patients, with median age ranging from 35 to 70 years, and 42% to 98% were male. ER and OR were utilized in 399 (44%) and 501 (56%) cases, respectively (Table 1). Median follow-up of all patients ranged from 21 to 74 months across all studies. Where reported, radiation therapy and chemotherapy were used in management in 38% to 82% and 15% to 62% of cases, respectively. When studies reported outcomes for multiple SNM histologies, SCC was the most common.

Yes

 

Meta-regression was performed to analyze potential effect modification by mean age, proportion male, median follow-up, radiation therapy use, and chemotherapy use on overall outcomes with 5 studies. These results were summarized by the slope, which identified the direction of the modification by the variable. All P values were 2-sided with significance set at P<.05.

Yes

 

According to the Newcastle Ottawa Scale criteria, all studies were identified to be of good quality.

No

 

Three studies reported the incidence of positive margins. Although not robust enough for meta-analysis due to their heterogenous values, we describe their individual findings in turn.

Yes

 

Publication and small-study biases were assessed through the generation of a funnel plot and assessedfor asymmetry. Egger’s linear regression test and Begg’s correlation test were used to investigate suspect asymmetry.

Yes

 

The author(s) declared no potential conflicts of interest with respect to the research, authorship, and/or publication of this article.

 

Observational studies

Study reference

 

(first author, year of publication)

Bias due to a non-representative or ill-defined sample of patients?1

 

(unlikely/likely/unclear)

Bias due to insufficiently long, or incomplete follow-up, or differences in follow-up between treatment groups?2

 

(unlikely/likely/unclear)

Bias due to ill-defined or inadequately measured outcome ?3

 

(unlikely/likely/unclear)

Bias due to inadequate adjustment for all important prognostic factors?4

 

 

(unlikely/likely/unclear)

Kılıç (2018)

Unlikely

 

The study applied specific eligibility criteria

Unlikely

 

Patients with unknown follow-up time were excluded.

Unlikely

 

The study investigates hard (objective) outcome measures (5 year overall survival).

Unlikely

 

Multivariate binary logistic regression was used to identify factors associated with endoscopic surgical approach. Variables with p ≤ 0.1 on univariate analysis were

included in the multivariate model. p<0.05 was considered significant for all other tests.

 

Table of excluded studies

Author and year

Reason for exclusion

Antognoni 2015

Wrong study design

Arnold 2012

Included in Lu (2019)

Arnold 2020

Does not match PICO: wrong comparison

Boghani 2013

Does not match PICO: wrong population

Cao 2017

Included in Hur (2019)

Chang 2010

Wrong study design

Dagan 2016

Wrong study design

Duval 2013

Does not match PICO: wrong population

Farber 2019

Wrong study design

Fiani 2019

Background article

Fu 2017

Included in Lu (2019)

Gao 2020

Does not match PICO: wrong population

Gore 2018

Does not match PICO: no comparison between ER en external surgery

Gu 2014

Does not match PICO: wrong population

Hagemann 2019

Included in Lu (2019)

Harvey 2017

Does not match PICO: no comparison of intervention and control

Harvey 2017

Does not match PICO: no comparison of intervention and control

Huang 2018

Included in Lu (2019)

Husain 2019

Wrong study design

Kılıç 2018

Duplicate with included study of Kılıç (2018)

Kim 2017

Does not match PICO: wrong population

Lai 2020

Wrong study design

Lisan 2016

Does not match PICO: wrong population

Lundberg 2019

Wrong study design

Mays 2018

Wrong study design

Meccariello 2016

Does not match PICO

Miglani 2017

Included in Hur (2019)

Nicolai 2016

Wrong study design

Oker 2018

Wrong study design

Papacharalampous 2013

Background article

Peng 2019

Does not match PICO: wrong population

Perkins 2017

Wrong study design

Persky 2018

Does not match PICO: wrong population

Petruzzelli 2015

Wrong study design

Povolotskiy 2019

Wrong study design

Ran 2011

Wrong study design

Saedi 2014

Included in Lu (2019)

Soler 2012

Wrong publication type: letter to the editor

Su 2014

Narrative review

Su 2014

Duplicate with Su (2014)

Swegal 2014

Included in Hur (2019)

Torabi 2020

Duplicate with Torabi (2019)

Torabi 2019

Wrong study design

Van Gerven 2011

Wrong study design

Verillaud 2012

Wrong study design

Wang 2019

Does not match PICO: wrong publication and no comparison of intervention and control

Wang 2019

Does not match PICO: wrong publication and no comparison of intervention and control

Wertz 2018

Wrong study design

Won 2015

Included in Hur (2019)

Woods 2018

Wrong study design

Xiao 2019

Wrong study design

Yin 2019

Wrong study design

Zhang 2010

Wrong study design

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  :

Laatst geautoriseerd  :

Geplande herbeoordeling  : 01-01-2027

De geldigheid van de richtlijnmodule komt te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.

NB: Informatie over de autorisatiedatum, autoriserende partij(en), herbevestiging en regiehouder(s) worden ter zijne tijd na autorisatie toegevoegd aan deze alinea.

 

Module[1]

Regiehouder(s)[2]

Jaar van autorisatie

Eerstvolgende beoordeling actualiteit richtlijn[3]

Frequentie van beoordeling op actualiteit[4]

Wie houdt er toezicht op actualiteit[5]

Relevante factoren voor wijzigingen in aanbeveling[6]

Endoscopische chirurgie maligne neus(bij)holtetumoren            

[1] Naam van de module

[2] Regiehouder van de module (deze kan verschillen per module en kan ook verdeeld zijn over meerdere regiehouders)

[3] Maximaal na vijf jaar

[4] (half)Jaarlijks, eens in twee jaar, eens in vijf jaar

[5] regievoerende vereniging, gedeelde regievoerende verenigingen, of (multidisciplinaire) werkgroep die in stand blijft

[6] Lopend onderzoek, wijzigingen in vergoeding/organisatie, beschikbaarheid nieuwe middelen

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Keel-Neus-Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd-Halsgebied
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Keel-Neus-Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd-Halsgebied

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

 

De richtlijn is ontwikkeld in samenwerking met:

  • Nederlandse Internisten Vereniging
  • Nederlandse Vereniging voor Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie
  • Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde
  • Nederlandse Vereniging voor Pathologie
  • Nederlandse Vereniging voor Plastische Chirurgie
  • Nederlandse Vereniging voor Radiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
  • Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties | Patiëntenvereniging HOOFD-HALS
  • Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland | Oncologie

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2019 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met hoofd-halstumoren.

 

Werkgroep

  • Prof. Dr. R. de Bree, KNO-arts/hoofd-halschirurg, UMC Utrecht, Utrecht, NVKNO (voorzitter)
  • Dr. M.B. Karakullukcu, KNO-arts/hoofd-halschirurg, NKI, Amsterdam, NVKNO
  • Dr. H.P. Verschuur, KNO-arts/hoofd-halschirurg, Haaglanden MC, Den Haag, NVKNO
  • Dr. M. Walenkamp, AIOS-KNO, LUMC, Leiden, NVKNO
  • Dr. A. Sewnaik, KNO-arts/hoofd-halschirurg, Erasmus MC, Rotterdam, NVKNO
  • Drs. L.H.E. Karssemakers, MKA-chirurg-oncoloog/hoofd-hals chirurg, NKI, Amsterdam, NVMKA
  • Dr. M.J.H. Witjes, MKA-chirurg-oncoloog, UMC Groningen, Groningen, NVMKA
  • Drs. L.A.A. Vaassen, MKA-chirurg-oncoloog, Maastricht UMC+, Maastricht, NVMKA
  • Drs. W.L.J. Weijs, MKA-chirurg-oncoloog, Radboud UMC, Nijmegen, NVKMA
  • Drs. E.M. Zwijnenburg, Radiotherapeut-oncoloog, Radboud UMC, Nijmegen, NVRO
  • Dr. A. Al-Mamgani, Radiotherapeut-oncoloog, NKI, Amsterdam, NVRO
  • Prof. Dr. C.H.J. Terhaard, Radiotherapeut-oncoloog, UMC Utrecht, Utrecht, NVRO
  • Drs. J.G.M. Van den Hoek, Radiotherapeut-oncoloog, UMC Groningen, Groningen, NVRO
  • Dr. E. Van Meerten, Internist-oncoloog, Erasmus MC Kanker Instituut, Rotterdam, NIV
  • Dr. M. Slingerland, Internist-oncoloog, LUMC, Leiden, NIV
  • Drs. M.A. Huijing, Plastisch Chirurg, UMC Groningen, Groningen, NVPC
  • Prof. Dr. S.M. Willems, Klinisch patholoog, UMC Groningen, Groningen, NVVP
  • Prof. Dr. E. Bloemena, Klinisch patholoog, Amsterdam UMC, locatie Vumc, Amsterdam, NVVP
  • R.A. Burdorf, Voorzitter dagelijks bestuur patiëntenvereniging, Patiëntenvereniging HOOFD-HALS, PvHH
  • P.S. Verdouw, Hoofd infocentrum patiëntenvereniging, Patiëntenvereniging HOOFD-HALS, PvHH
  • A.A.M. Goossens, Verpleegkundig specialist oncologie, Haaglanden MC, Den Haag, V&VN
  • Dr. P. de Graaf, Radioloog, Amsterdam UMC, Amsterdam, NVvR
  • Dr. W.V. Vogel, Nucleair geneeskundige/radiotherapeut-oncoloog, NKI, Amsterdam, NVNG
  • Drs. G.J.C. Zwezerijnen, Nucleair geneeskundige, Amsterdam UMC, Amsterdam, NVNG

 

Klankbordgroep

  • Dr. C.M. Speksnijder, Fysiotherapeut, UMC Utrecht, Utrecht, KNGF
  • Ir. A. Kok, Diëtist, UMC Utrecht, Utrecht, NVD
  • Dr. M.M. Hakkesteegt, Logopedist, Erasmus MC, Rotterdam, NVvLF
  • Drs. D.J.M. Buurman, Tandarts-MFP, Maastricht UMC+, Maastricht, KNMT
  • W. Van der Groot-Roggen, Mondhygiënist, UMC Groningen, Groningen, NVvM
  • Drs. D.J.S. Dona, Bedrijfsarts/Klinisch arbeidsgeneeskundige oncologie, Radboud UMC, Nijmegen, NVKA
  • Dr. M. Sloots, Ergotherapeut, UMC Utrecht, Utrecht
  • J. Poelstra, Medisch maatschappelijk werkster, op persoonlijke titel

 

Met dank aan

  • Maarten Donswijk, Nucleair geneeskundig, AVL

 

Met ondersteuning van

  • Dr. J. Boschman, Senior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Dr. C. Gaasterland, Adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Dr. A. Van der Hout, Adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Dr. L. Oostendorp, Adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Drs. M. Oerbekke, Adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • Drs. A. Hoeven, Junior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

 

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

 

Werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Bree, de

KNO-arts/hoofd-halschirurg, UMC Utrecht

* Lid Algemeen Bestuur Patiëntenvereniging Hoofd-Hals (onbetaald)

* Voorzitter Research Stuurgroep NWHHT

* Lid Richtlijnen commissie NWHHT

* Lid dagelijks bestuur NWHHT

* Lid Clinical Audit Board van de Dutch Head and Neck Audit (DHNA)

* Lid wetenschappelijk adviescommissie DORP

* Voorzitter Adviescommissie onderzoek hoofd-halskanker (IKNL/PALGA/DHNA/NWHHT)

Geen

Geen

Slingerland

Internist-oncoloog, LUMC

* 2018-present: Treasurer of the "Dutch Association of Medical Oncology"(NVMO - vacancy fees)

* 2018-present: Member of the "Dutch Working Group for Head-Neck Tumors" (NWHHT-Systemic therapy)

* 2016-present: Member of the 'Dutch Working Group for Head-Neck Tumors" (NWHHT - study group steering group (coordinating))

* 2016-present: Member of the "Dutch Working Group for Head-Neck Tumors" (NWHHT - Elderly Platform)

* 2012-present: Member "Working Group for Head-Neck Tumors" (WHHT) "University Cancer Centre"(UCK) Leiden - Den Haag

* 2019: Member CAB DHNA

Deelname Nationaal expert forum hoofd-halskanker MSD dd 2-5-2018

 

* Deelname Checkmate studie, sponsor Bristol-Myers Squibb (BMS): An open label, randomized phase 3 clinical trial of nivolumab versus therapy of investigator's choice in recurrent or metastatic platinum-refractory squamous cell carcinoma of the head and neck (SCCHN)

* Deelname Commence studie, sponsor Radboud University, in collaboration with Merck Serono International SA (among several Dutch medical centers): A phase lB-II study of the combination of cetuximab and methotrexate in recurrent of metastatic squamous cell carcinoma of the head and neck. A study of the Dutch Head and Neck Society, MOHN01/COMMENCE study.

* Deelname HESPECTA studie: Phase I study: to determine the biological activity of two HPV16E6 specific peptides coupled to Amplivant®, a Toll-like receptor ligand in non-metastatic patients treated for HPV16-positive head and neck cancer.

* Deelname PINCH studie (nog niet open): PD-L1 ImagiNg to predict durvalumab treatment response in HNSCC (PINCH) trial; patiënten met biopt bewezen locally recurrent of gemetastaseerd HNSCC

* Deelname ISA 101b-HN-01-17 studie (nog niet open): A randomized, Double-blind, Placebo-Controlled, Phase 2 Study of Cemiplimab versus the combination of Cemiplimab with ISA101b in the Treatment of Subjects.

In de werkgroep participeren 2 internist-oncologen, zodat één van beide de voortrekker is van modules over systemische therapie. Actie: werkgroeplid is uitgesloten van besluitvorming bij modules die betrekking hebben op de onderwerpen van de gemelde onderzoeken: nivolumab, cetuximab + methotrexaat, Amplivant, durvalumab, cemiplimab.

Meerten, van

Internist-oncoloog, Erasmus MC Kanker Instituut

Geen

Op dit moment Principal Investigator voor NL van gerandomiseerde fase III trial naar toegevoegde waarde van pembrolizumab aan chemoradiotherapie bij patiënten met gevorderd hoofdhalskanker. Sponsor: GlaxoSmithKline Research & Development Ltd. Studie is nog lopend, resultaten zullen pas bekend zijn na verschijning van de richtlijn.

 

In toekomst mogelijk participatie aan door industrie gesponsorde studies op gebied van behandeling van hoofdhalskanker

In de werkgroep participeren 2 internist-oncologen, zodat één van beide de voortrekker is van modules over systemische therapie. Actie: werkgroeplid is uitgesloten van besluitvorming bij modules die betrekking hebben op het onderwerp van het gemelde onderzoeken: de toegevoegde waarde van pembrolizumab bij patiënten met gevorderd hoofdhalskanker.

Huijing

Plastisch chirurg, UMC Groningen

Geen

Geen

Geen

Sewnaik

KNO-arts/hoofd Hals chirurg, Erasmus MC

Sectorhoofd Hoofd-Hals chirurgie

Geen

Geen

Vaassen

MKA-chirurg-oncoloog, Maastricht UMC+ / CBT Zuid-Limburg

*Lid Bestuur NVMKA

*Waarnemend hoofd MKA-chirurgie MUMC

Geen

Geen

Witjes

MKA-chirurg-oncoloog, UMC Groningen

Geen

PI van KWF grant: RUG 2015 -8084: Image guided surgery for margin assessment of head & neck Cancer using cetuximab-IRDye800 cONjugate (ICON)

 

geen financieel belang

Geen. Financiering door KWF werd niet als een belang ingeschat.

Bloemena

Klinisch patholoog, Amsterdam UMC (locatie Vumc) / Radboud UMC / Academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam (ACTA)

* Lid bestuur Nederlandse Vereniging voor Pathologie (NVVP) – vacatiegeld (tot 1-12-20)

* Voorzitter Commissie Bij- en Nascholing (NVVP)

* Voorzitter (tot 1-12-20) Wetenschappelijke Raad PALGA - onbezoldigd

Geen

Geen

Willems

Klinisch patholoog, UMC Groningen

Vice-vz PALGA, AB NWHHT, CAB DHNA, mede-vz en oprichter expertisegroep HH pathologie NL,

Hoofdhalspathologie UMC Groningen

PDL1 trainer NL voor MSD

Onderzoeksfinanciering van Pfizer, Roche, MSD, BMS, Lilly, Novartis, Bayer, Amge, AstraZeneca

Geen

Karakullukcu

KNO-arts/hoofd-hals chirurg, NKI/AVL

Geen

Geen

Geen

Verschuur

KNO-arts/Hoofd-hals chirurg, Haaglanden MC

* Opleider KNO-artsen
* Dagvoorzitter

Geen

Geen

Walenkamp

AIOS KNO, LUMC

Geen

Geen

Geen

Al-Mamgani

Radiotherapeut-oncoloog, NKI/AVL

Geen

Geen

Geen

Terhaard

Radiotherapeut-oncoloog, UMC Utrecht

Niet van toepassing

Geen

Geen

Hoek, van den

Radiotherapeut-oncoloog UMCG

Niet van toepassing

Geen

Geen

Zwijnenburg

Radiotherapeut, Hoofd-hals Radboud UMC

Geen

Geen

Geen

Burdorf

Patiëntvertegenwoordiger

Geen

Geen

Geen

Verdouw

Hoofd Infocentrum patiëntenvereniging HOOFD HALS

Geen

Werkzaam bij de patiëntenvereniging. De achterban heeft baat bij een herziening van de richtlijn

Geen

Karssemakers

Hoofd-hals chirurg NKI/AVL

 

MKA-chirurg-oncoloog Amsterdam UMC (locatie AMC) / vakgroep kaakchirurgie Amsterdam West

Niet van toepassing

Geen

Geen

Goossens

Verpleegkundig specialist, Haaglanden Medisch Centrum (HMC)

* Bestuurslid (penningmeester) PWHHT (onbetaald)

* Lid Commissie voorlichting PVHH (onbetaald)

Geen

Geen

Zwezerijnen

Nucleair geneeskundige, Amsterdam UMC (locatie Vumc)

 

PhD kandidaat, Amsterdam UMC (locatie Vumc)

Lid als nucleair geneeskundige in HOVON imaging werkgroep (bespreken van richtlijnen en opzetten/uitvoeren van wetenschappelijke studies met betrekking tot beeldvorming in de hematologie); onbetaald

Geen

Geen

Vogel

Nucleair geneeskundige/radiotherapeut-oncoloog, AVL

Geen

In de afgelopen jaren incidenteel advies of onderwijs, betaald door Bayer, maar niet gerelateerd aan hoofd-hals

 

KWF-grant speekselklier toxiteit na behandeling. Geen belang bij de richtlijn

Geen

Graaf, de

Radioloog, Amsterdam UMC (locatie Vumc)

Bestuurslid sectie Hoofd-Hals radiologie (onbetaald)

Geen

Geen

Weijs

MKA-chirurg-oncoloog, Radboudumc

MKA-chirurg, Weijsheidstand B.V. Werkzaam als algemeen praktiserend MKA-chirurg, betaald (0,1 fte)

Geen

Geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door het uitnodigen van de patiëntenvereniging HOOFD-HALS (PVHH) voor de Invitational conference en met afgevaardigden van de PVHH in de werkgroep. Het verslag hiervan is besproken in de werkgroep. De verkregen input is meegenomen bij het opstellen van de uitgangsvragen, de keuze voor de uitkomstmaten en bij het opstellen van de overwegingen. De conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan de patiëntenvereniging HOOFD-HALS en de eventueel aangeleverde commentaren zijn bekeken en verwerkt.

Methode ontwikkeling

Evidence based

Werkwijze

AGREE

Deze richtlijnmodule is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

 

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Tijdens de voorbereidende fase inventariseerden de werkgroep de knelpunten in de zorg voor patiënten met hoofd-halstumoren. De werkgroep beoordeelde de aanbeveling(en) uit de eerdere richtlijnmodule (NVKNO, 2014) op noodzaak tot revisie. Tevens zijn er knelpunten aangedragen door de patiëntenvereniging en genodigde partijen tijdens de Invitational conference (zie bijlagen). Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de werkgroep concept-uitgangsvragen opgesteld en definitief vastgesteld.

 

Uitkomstmaten

Na het opstellen van de zoekvraag behorende bij de uitgangsvraag inventariseerde de werkgroep welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn, waarbij zowel naar gewenste als ongewenste effecten werd gekeken. Hierbij werd een maximum van acht uitkomstmaten gehanteerd. De werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen, als cruciaal (kritiek voor de besluitvorming), belangrijk (maar niet cruciaal) en onbelangrijk. Tevens definieerde de werkgroep tenminste voor de cruciale uitkomstmaten welke verschillen zij klinisch (patiënt) relevant vonden.

 

Methode literatuursamenvatting

Een uitgebreide beschrijving van de strategie voor zoeken en selecteren van literatuur en de beoordeling van de risk-of-bias van de individuele studies is te vinden onder ‘Zoeken en selecteren’ onder Onderbouwing. De beoordeling van de kracht van het wetenschappelijke bewijs wordt hieronder toegelicht.

 

Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs

De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). De basisprincipes van de GRADE-methodiek zijn: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van de bewijskracht per uitkomstmaat op basis van de acht GRADE-domeinen (domeinen voor downgraden: risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias; domeinen voor upgraden: dosis-effect relatie, groot effect, en residuele plausibele confounding).

 

GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie, in het bijzonder de mate van zekerheid dat de literatuurconclusie de aanbeveling adequaat ondersteunt (Schünemann, 2013; Hultcrantz, 2017).

 

GRADE

Definitie

Hoog

  • er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Redelijk

  • er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Laag

  • er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Zeer laag

  • er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • de literatuurconclusie is zeer onzeker.

 

Bij het beoordelen (graderen) van de kracht van het wetenschappelijk bewijs in richtlijnen volgens de GRADE-methodiek spelen grenzen voor klinische besluitvorming een belangrijke rol (Hultcrantz, 2017). Dit zijn de grenzen die bij overschrijding aanleiding zouden geven tot een aanpassing van de aanbeveling. Om de grenzen voor klinische besluitvorming te bepalen moeten alle relevante uitkomstmaten en overwegingen worden meegewogen. De grenzen voor klinische besluitvorming zijn daarmee niet één op één vergelijkbaar met het minimaal klinisch relevant verschil (Minimal Clinically Important Difference, MCID). Met name in situaties waarin een interventie geen belangrijke nadelen heeft en de kosten relatief laag zijn, kan de grens voor klinische besluitvorming met betrekking tot de effectiviteit van de interventie bij een lagere waarde (dichter bij het nuleffect) liggen dan de MCID (Hultcrantz, 2017).

 

Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)

Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals aanvullende argumenten uit bijvoorbeeld de biomechanica of fysiologie, waarden en voorkeuren van patiënten, kosten (middelenbeslag), aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie. Deze aspecten zijn systematisch vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’ en kunnen (mede) gebaseerd zijn op expert opinion. Hierbij is gebruik gemaakt van een gestructureerd format gebaseerd op het evidence-to-decision framework van de internationale GRADE Working Group (Alonso-Coello, 2016a; Alonso-Coello, 2016b). Dit evidence-to-decision framework is een integraal onderdeel van de GRADE-methodiek.

 

Formuleren van aanbevelingen

De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk (Agoritsas, 2017; Neumann, 2016). De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen. De werkgroep heeft bij elke aanbeveling opgenomen hoe zij tot de richting en sterkte van de aanbeveling zijn gekomen.

 

In de GRADE-methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen sterke en zwakke (of conditionele) aanbevelingen. De sterkte van een aanbeveling verwijst naar de mate van zekerheid dat de voordelen van de interventie opwegen tegen de nadelen (of vice versa), gezien over het hele spectrum van patiënten waarvoor de aanbeveling is bedoeld. De sterkte van een aanbeveling heeft duidelijke implicaties voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers (zie onderstaande tabel). Een aanbeveling is geen dictaat, zelfs een sterke aanbeveling gebaseerd op bewijs van hoge kwaliteit (GRADE-gradering HOOG) zal niet altijd van toepassing zijn, onder alle mogelijke omstandigheden en voor elke individuele patiënt.

 

Implicaties van sterke en zwakke aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers

 

Sterke aanbeveling

Zwakke (conditionele) aanbeveling

Voor patiënten

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.

Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.

Voor behandelaars

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.

Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.

Voor beleidsmakers

De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.

Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen.

 

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van zorg.

 

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodule werd aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

 

Literatuur

Agoritsas T, Merglen A, Heen AF, Kristiansen A, Neumann I, Brito JP, Brignardello-Petersen R, Alexander PE, Rind DM, Vandvik PO, Guyatt GH. UpToDate adherence to GRADE criteria for strong recommendations: an analytical survey. BMJ Open. 2017 Nov 16;7(11):e018593. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018593. PubMed PMID: 29150475; PubMed Central PMCID: PMC5701989.

Alonso-Coello P, Schünemann HJ, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Rada G, Rosenbaum S, Morelli A, Guyatt GH, Oxman AD; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 1: Introduction. BMJ. 2016 Jun 28;353:i2016. doi: 10.1136/bmj.i2016. PubMed PMID: 27353417.

Alonso-Coello P, Oxman AD, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Vandvik PO, Meerpohl J, Guyatt GH, Schünemann HJ; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 2: Clinical practice guidelines. BMJ. 2016 Jun 30;353:i2089. doi: 10.1136/bmj.i2089. PubMed PMID: 27365494.

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348; PubMed Central PMCID: PMC3001530.

Hultcrantz M, Rind D, Akl EA, Treweek S, Mustafa RA, Iorio A, Alper BS, Meerpohl JJ, Murad MH, Ansari MT, Katikireddi SV, Östlund P, Tranæus S, Christensen R, Gartlehner G, Brozek J, Izcovich A, Schünemann H, Guyatt G. The GRADE Working Group clarifies the construct of certainty of evidence. J Clin Epidemiol. 2017 Jul;87:4-13. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.05.006. Epub 2017 May 18. PubMed PMID: 28529184; PubMed Central PMCID: PMC6542664.

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. https://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/richtlijnontwikkeling.html.

Neumann I, Santesso N, Akl EA, Rind DM, Vandvik PO, Alonso-Coello P, Agoritsas T, Mustafa RA, Alexander PE, Schünemann H, Guyatt GH. A guide for health professionals to interpret and use recommendations in guidelines developed with the GRADE approach. J Clin Epidemiol. 2016 Apr;72:45-55. doi: 10.1016/j.jclinepi.2015.11.017. Epub 2016 Jan 6. Review. PubMed PMID: 26772609.

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.

Schünemann HJ, Oxman AD, Brozek J, Glasziou P, Jaeschke R, Vist GE, Williams JW Jr, Kunz R, Craig J, Montori VM, Bossuyt P, Guyatt GH; GRADE Working Group. Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ. 2008 May 17;336(7653):1106-10. doi: 10.1136/bmj.39500.677199.AE. Erratum in: BMJ. 2008 May 24;336(7654). doi: 10.1136/bmj.a139.

Schünemann, A Holger J (corrected to Schünemann, Holger J). PubMed PMID: 18483053; PubMed Central PMCID: PMC2386626.

Wessels M, Hielkema L, van der Weijden T. How to identify existing literature on patients' knowledge, views, and values: the development of a validated search filter. J Med Libr Assoc. 2016 Oct;104(4):320-324. PubMed PMID: 27822157; PubMed Central PMCID: PMC5079497.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.

Volgende:
Follow-up/Nazorg