Azathioprine (AZA) is niet geregistreerd voor de behandeling van handeczeem, maar wordt voor deze indicatie regelmatig off-label voorgeschreven. Azathioprine (AZA) is een immunosuppressivum in de vorm van een purineantagonist (antimetaboliet); een prodrug van 6-mercaptopurine (6-MP). 6-MP wordt hepatisch gemetaboliseerd via drie concurrerende ‘pathways’:

• Thiopurinemethyltransferase (TPMT) welke 6-MP omzet naar 6-methylmercaptopurine (6-MMP);
• Xanthineoxidase (XO) welke 6-MP omzet naar 6-thio-urinezuur;
• Hypoxanthineguaninefosforibosyltransferase (HGPRT) en inosine-5-monofosfaat dehydrogenase (IMPDH) welke 6-MP omzetten naar 6-thioguanine nucleotiden (6-TGN).

6-TGN is het therapeutisch actieve metaboliet dat intracellulair zorgt voor cytotoxiciteit als gevolg van inbouw in het DNA, remming van de purinebiosynthese en van de endonuclease-repareeractiviteit van DNA-polymerase.

De excretie is 2%, onveranderd renaal. Het klinisch effect is na 6-12 weken te beoordelen.

Er is slechts één RCT verricht met AZA voor handeczeem. [Agarwal 2013] Agarwal et al. voerden een 24 weken durende eenzijdig geblindeerde gerandomiseerde studie uit bij 108 volwassen patiënten met een klinische diagnose van handeczeem, minstens zes maanden bestaand. Het is onbekend hoeveel patiënten er per groep werden geïncludeerd. Zeventien van de 108 (16%) patiënten vielen uit. Van de overgebleven 91 patiënten zijn de data gebruikt voor de GRADE beoordeling. De interventiegroep bestond uit 45 patiënten, waarbij behandeling bestond uit eenmaal daags oraal AZA 50 mg, gecombineerd met lokaal clobetasolpropionaat crème 0,05%. De controlegroep bestond uit 46 patiënten die enkel lokaal clobetasolpropionaat crème 0,05% kregen. De verschillen tussen de groepen zijn niet bekend. Patiënten werden geïnstrueerd om de zalf intermitterend te smeren, waarbij mocht worden gestaakt bij verdwijnen van de symptomen. Bij opvlamming diende het smeren opnieuw te worden gestart. De ziekte ernst werd door patiënten beoordeeld door middel van een jeuk score (VAS score van 0-10). Het minimale belangrijke verschil ligt hierbij tussen de 2 en 3. [Reich 2016] De ‘observers’ gebruikten de verandering in HECSI score.

De studie is alleen geblindeerd voor de ‘observer’ en de methode van toewijzing (allocation concealment) is onbekend. Daarnaast gaat het om een kleine sample size aangezien er ook niet kon worden gepoold met andere studies. De kwaliteit van bewijs is hierdoor laag.

Daarnaast is er één observationele studie gepubliceerd [Oosterhaven 2017], welke hieronder wordt beschreven. Deze studie werd niet meegenomen in de GRADE beoordeling wegens lage kwaliteit van bewijs, omdat alle patiënten de behandeling van interesse kregen. Derhalve wordt deze studie ook niet meegenomen in de conclusies en bij de formulering van aanbevelingen.

In de observationele studie van Oosterhaven et al. zijn 30 volwassen patiënten beschreven die tot een maximum van zes jaar werden behandeld met AZA in doseringen van 50-250 mg/dag. [Oosterhaven 2017] De primaire uitkomstmaat was drug survival. Zeventien van de 30 patiënten staakten behandeling binnen drie maanden, waarvan 15 door bijwerkingen. Vijf van de overige 13 patiënten staakten therapie na drie maanden vanwege onvoldoende respons. De patiënten die langer dan drie maanden AZA gebruikten toonden allen een redelijk tot goede verbetering van het handeczeem (retrospectief vastgesteld op basis van dossieronderzoek). Bijwerkingen waren zowel objectief (verhoogde leverenzymen, verlaagd hemoglobine) als subjectief (gastro-intestinale klachten, griepachtige symptomen, artralgie, hoofdpijn, moeheid).

Overige kennis aangaande de werking en veiligheid van AZA komt hoofdzakelijk uit studies die zijn verricht bij patiënten met constitutioneel eczeem, inflammatoire darmziekten en transplantaties.

Effectiviteit

De ziekte ernst werd beoordeeld door de patiënt als een verbetering in jeuk score in de interventiegroep met een gemiddeld verschil van -1,48 (95% Bl -2,43 – -0,53) ten opzichte van de controlegroep bestaande uit patiënten die werden behandeld met clobetasolpropionaat 0,05% crème tweemaal daags.

De ziekte ernst beoordeeld door het studiepersoneel werd beoordeeld op basis van de HECSI score, waarbij de HECSI score verbeterde in de interventiegroep met een gemiddeld verschil van -10,79 (95% BI -16,81 – -4,77) ten opzichte van gebruik van alleen clobetasolpropionaat 0,05% crème. [Agarwal 2013]

De kwaliteit van leven voor patiënten en terugval werden niet gerapporteerd.

Veiligheid

Er werden geen bijwerkingen gemeld die leidden tot dosisreductie of staken van behandeling in beide groepen.

Bewijskracht van de literatuur

In de GRADE evidence tabellen is te vinden op welke manier de bewijskracht per uitkomstmaat is beoordeeld. De bewijskracht voor de uitkomstmaten is laag gezien beperkingen in de onderzoeksopzet (detectiebias en attrition bias) en imprecisie door het geringe aantal patiënten.

Instructies voor gebruik

Bijwerkingen/veiligheid

Tabel 1. Overzicht bijwerkingen azathioprine

Bron: SmPC tekst 2017

Thiopurine methyltransferase (TPMT)

Als bijwerking bij het gebruik van AZA kan beenmergsuppressie optreden. Myelosuppressie kan grotendeels voorspeld worden door tevoren een fenotypering of genotypering van het thiopurine methyltransferase (TPMT) te bepalen. De TPMT-activiteit is genetisch bepaald. Homozygotie voor het lage-activiteit allel komt bij 0,3% van de bevolking voor (TPMT <2 nmol/g.Hb/uur (Nederlandse referentiewaarde, Universitair Medisch Centrum Groningen) [Kroplin 1998]. Dit gaat vaak gepaard met acute beenmergsuppressie direct na inname van AZA vanwege accumulatie van 6-thioguanine nucleotiden (6-TGN). [Murphy 2002] Bij deze patiënten wordt het gebruik van AZA afgeraden. Bij 11% van de bevolking is er heterozygote voor het lage-activiteit allel. Bij deze groep patiënten wordt een verlaagde dosering van AZA geadviseerd. Ook op basis van de RCT van Meggit et al. lijkt het aangewezen de dosis AZA op de TPMT activiteit af te stemmen om myelosuppressie te beperken. [Meggitt 2006]

Het AZA metabolisme is erg complex en uitgebreid. [Al Hadity 2005] De laatste jaren is hier steeds meer onderzoek naar gedaan en steeds meer over bekend. Naast TPMT zijn meerdere enzymen betrokken bij de omzetting van AZA in de verschillende werkzame metabolieten. Dat betekent dat het meten van TPMT niet alle myelotoxiciteit en niet het risico op overige bijwerkingen zal voorspellen. Ook kan de TPMT activiteit licht veranderen gedurende de behandeling. Voorts kan toxiciteit bepaald worden door interactie met andere medicatie. De voorschrijver dient zich hiervan bewust te zijn. Het op regelmatige basis controleren van het bloedbeeld blijft van essentieel belang.

De laatste jaren is er, vooral bij patiënten met chronische darmziekten maar ook bij andere (huid)aandoeningen, steeds meer ervaring met het meten van de twee belangrijkste metabolieten van AZA: 6-thioguanine nucleotide (6-TGN) en methylated-6-methyl-mercaptopurine (6-MMP). 6-TGN zorgt voor het immunosuppressieve effect, maar te hoge waarden (boven 350) zijn een risico voor myelotoxiciteit. Hoge waarden van 6-MMP (boven 5700) vormen een risico voor het ontwikkelen van leverfunctiestoornissen en subjectieve bijwerkingen. Het meten van deze metabolieten kan inzicht geven in het AZA metabolisme van de individuele patiënt. Omdat deze metingen kostbaar zijn en niet in alle ziekenhuizen kunnen worden uitgevoerd, adviseert de werkgroep niet om dit standaard te meten. Maar in het geval van onverklaarbare bijwerkingen of het uitblijven van effectiviteit bij een adequate AZA dosering, kan het meten van de metaboliet spiegels van toegevoegde waarde zijn.

Wanneer er voor wordt gekozen om voorafgaand aan de AZA behandeling geen TPMT activiteit of genotypering te bepalen, is het essentieel om op regelmatige basis het bloedbeeld te controleren alvorens de dosering AZA wordt opgehoogd (bij voorkeur elke week gedurende de eerste maand).

Tabel 2. TPMT activiteit en gerelateerde AZA dosis

*Bij (nog) onbekende TPMT activiteit kan de dosis, na proefdosering, worden opgehoogd naar maximaal 2-2,5 mg/kg per dag, op voorwaarde dat er tijdens de proefperiode 1x per week controle van bloedbeeld plaatsvindt, en ook wekelijks gedurende de eerste 2 weken na dosisverhoging.

NB. Het bepalen van TPMT is niet altijd mogelijk en de bepaling duurt lang. TPMT genotypering kan worden aangevraagd bij het Erasmus MC. Indien er gestart wordt met de behandeling met AZA, zonder dat de TPMT waarde bekend is, begin dan met een proefdosering (zie kopje ‘Doseringen’) en controleer het bloedbeeld op regelmatige basis. Ook bij patiënten met een lage TPMT enzym activiteit wordt AZA in lage doses gegeven. Daarbij zijn ook frequente laboratorium controles nodig om bijwerkingen op het beenmerg tijdig op te kunnen werken en dosis aanpassingen te kunnen doen (zie tabel 2). Let op dat andere laboratoria hun eigen referentiewaarden kunnen hebben die afwijken van de in tabel 2 genoemde.

Dosering

Vanwege de valkuilen met betrekking tot beenmergsuppressie alsmede wegens frequent voorkomende intestinale intolerantie wordt aangeraden om eerst gedurende twee weken op proef een lage dosis (50 mg/dag) te geven, met na één en twee weken controle van het bloedbeeld. [Siegel 2005] Als het geneesmiddel wordt verdragen kan vervolgens bij een TPMT-waarde in het normale bereik de dosis worden opgehoogd naar 2-2,5 mg/kg/dag en bij intermediaire waarden naar 1–1,5 mg/kg/dag. [Al Hadithy 2005, Siegel 2005] Vervolgens dient gecontroleerd te worden op eventuele myelosuppressie twee, vier en acht weken na overgang op de therapeutische dosis. Daarna kan iedere drie maanden worden gecontroleerd. Ook als TPMP-waarde niet bekend is kan de dosis worden opgehoogd naar 2-2,5 mg/kg per dag op voorwaarde dat het bloedbeeld gedurende twee weken na dosisverhoging eenmaal per week gecontroleerd wordt (zie tabel 3).

De dosis AZA kan worden uitgeslopen, maar mag ook abrupt gestopt worden.

Dosisaanpassing

Bij pre-existente nier- en/of leverfunctiestoornissen dient azathioprine aan de lage kant van het spectrum gedoseerd te worden. Bij het voorschrijven van azathioprine aan ouderen dient hier eveneens rekening mee te worden gehouden. Bij het ontwikkelen van nier- en/of leverfunctiestoornissen dient de dosis verlaagd te worden.

Bij misselijkheid kan de dosis eventueel (tijdelijk) worden verlaagd.

Bij leukocyten <4,0 x 10⁹/l of trombocyten <100 x 10⁹/l dient de dosis te worden verlaagd.

Bij overgevoeligheidssyndromen (eosinofilie) en leukocyten <2,5 x 10⁹/l dient azathioprine te worden gestaakt.

Contra-indicaties

Absolute contra-indicaties

Absolute contra-indicaties voor het gebruik van AZA zijn overgevoeligheid voor het werkzame bestanddeel of één van de hulpstoffen (zie SmPC tekst), ernstige infecties, vaccinatie met levende vaccins, zwangerschap, het geven van borstvoeding en een actieve kinderwens (zowel man als vrouw, tot drie maanden na de behandeling met AZA). [SmPC tekst, Sidbury 2014]

Relatieve contra-indicaties

Ook gelden de standaard relatieve contra-indicaties bij behandeling met immunosuppressiva zoals voorafgaande potentieel carcinogene behandelingen (bijvoorbeeld arseen, PUVA > 1000 J/cm² of 150-200 behandelingen). Carcinoma in situ in de voorgeschiedenis. Leverfunctiestoornissen, hyperurikemie, hyperkaliëmie, convulsies/epilepsie en onvoldoende effectiviteit in het verleden. Houdt rekening met risico’s bij gelijktijdige behandeling met nefro- en/of hepatotoxische geneesmiddelen en/of andere immunosuppressiva (zie geneesmiddeleninteracties).

Patiënten die immunosuppressieve therapie krijgen, waaronder azathioprine, lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van lymfoproliferatieve aandoeningen en andere maligniteiten, met name huidkankers (melanoom en non-melanoom), sarcomen (Kaposi- en non-Kaposi-sarcomen) en ‘in situ’-baarmoederhalskanker. Het verhoogde risico lijkt verband te houden met de mate en de duur van de immunosuppressie. Er is gemeld dat het staken van de immunosuppressie partiële regressie van de lymfoproliferatieve aandoening kan opleveren. Beperkte blootstelling aan zonlicht en UV-licht door het dragen van beschermende kleding en het gebruik van een zonnebrandmiddel met een hoge beschermingsfactor, dient als algemeen advies gegeven te worden om het risico van huidkanker te minimaliseren. [SmPC tekst]

Interacties

Gelijktijdige toediening van ribavirine en AZA wordt niet aangeraden, omdat ribavirine de werkzaamheid van azathioprine kan verlagen en de toxiciteit ervan kan verhogen. Ook rifampicine kan de werkzaamheid van AZA verlagen (hepatotoxisch). Zo mogelijk dient de gelijktijdige toediening van cytostatica of van middelen met een mogelijke remmende werking op het beenmerg te worden vermeden. Bij de toediening van levende vaccins bestaat het risico op ernstige, mogelijk fatale infecties. Allopurinol versterkt de werking en de toxische effecten van AZA, wat kan leiden tot een beenmergdepressie en pancytopenie. De kans op myelosuppressie neemt toe bij de combinatie met ACE remmers, trimetroprim/sulfamethoxazol, cimetidine, indometacine en aminosalicylzuurderivaten (zoals mesalazine en sulfasalazine) (de laatste vooral bij patiënten met een deficiëntie van het enzym TPMT). Bij gelijktijdig gebruik van andere immunosuppressiva of infliximab dient rekening te worden gehouden met overmatige immunosuppressie. Bij een combinatie met clozapine is een verhoogd risico op agranulocytose. Bij een combinatie met antistollingsmiddelen dient de stolling nauwlettend gevolgd te worden, omdat AZA het anticoagulerend effect kan remmen, waardoor hogere doses anticoagulantia nodig kunnen zijn. [SmPC tekst, Sidbury 2014]

Gelijktijdige behandeling met fototherapie wordt niet geadviseerd vanwege een verhoogd risico op DNA-schade en mogelijke fotocarcinogeniteit, met name bij UVA blootstelling. [Sidbury 2014]

Kinderwens, zwangerschap en lactatie

Gevallen van vroeggeboorte, laag geboortegewicht en spontane abortus zijn gemeld bij AZA gebruik door moeder of vader. AZA heeft geen invloed op de mannelijke fertiliteit. De invloed op de vrouwelijke fertiliteit is niet bekend. AZA en 6-MP passeren de placenta. Het advies is om het gebruik van AZA in de zwangerschap te beperken tot patiënten met ernstige ziekte, met name als er geen veiliger alternatief beschikbaar is. Het gebruik van AZA wordt tijdens het geven van borstvoeding ontraden. Voor verdere informatie, zie ‘Risico’s bij een kinderwens en zwangerschap’ in paragraaf ‘Risico’s bij het gebruik van systemische immunosuppressiva bij CE’ in de Nederlandse richtlijn Constitutioneel Eczeem. [NVDV Richtlijn Constitutioneel Eczeem 2019]

Monitoring

Bij voorschrijven van azathioprine is intensieve controle door middel van laboratoriumonderzoek en monitoring van de huid noodzakelijk. De monitoring staat beschreven in onderstaande tabel. De ernst van het handeczeem dient te worden bepaald middels de Photographic guide for severity of hand eczema [Coenraads 2005]. Zie appendix 1 voor dit instrument.

Tabel 3. Monitoringsschema behandeling met AZA bij handeczeem, bij normale TPMT waarden

* Ernst handeczeem bepalen middels Photographic guide for severity of hand eczema [Coenraads 2005]. Zie appendix 1 voor dit instrument.

** Bij lage TPMT activiteit: na 1 en 2 weken proefdosis, daarna na 2, 4 en 8 weken, en vervolgens elke 3 maanden. Bij onbekende TPMT geldt hetzelfde schema, maar ook wekelijks gedurende de eerste 2 weken na verhoging van de dosering.

^§ Uitsluiten (anamnestisch of testen).

Op indicatie: urinezuur.

NB. Bovenstaand monitoringsschema werd opgesteld op initiatief van de NVDV.

Om de uitgangsvraag te beantwoorden is de volgende PICO opgesteld:

P: patiënten met matig tot chronisch handeczeem niet of onvoldoende reagerend op lokale corticosteroïden van een hoge klasse

I: systemische middelen (alitretinoïne, acitretine, azathioprine, ciclosporine-A, methotrexaat)

C: placebo, geen behandeling, ander middel

O: zie hieronder

Uitkomstmaten

De werkgroep definieerde de uitkomstmaten als volgt en hanteerde de in de studies gebruikte definities, waarbij de indeling van effectiviteit en veiligheid wordt aangehouden in de tekst:

• Ziekte ernst beoordeeld door patiënt:
  Verbetering vanaf baseline tijdens behandeling na minimaal 12 weken. Bijvoorbeeld proportie patiënten waarbij verbetering optreedt op basis van de uitkomst van de studie in PaGA.
• Ziekte ernst beoordeeld door studiepersoneel:
  Verandering vanaf baseline tijdens behandeling na minimaal 12 weken. Bijvoorbeeld proportie patiënten waarbij verbetering optreedt op basis van uitkomst studie in PGA.
• Kwaliteit van leven:
  Verandering vanaf baseline na minimaal 12 weken. Bijvoorbeeld door middel van de uitkomstmaat DLQI.
• Bijwerkingen:
  Proportie patiënten dat voortijdig (voor het einde van de studie) stopt met de studie/het middel vanwege bijwerkingen of proportie patiënten (%) met bijwerking dat zorgt voor actie zoals dosisreductie of extra medicatie.
• Terugval na staken van de behandeling:
  Proportie patiënten met terugval op enig tijdstip.

Zoekstrategie

Gerandomiseerde gecontroleerde studies (RCT’s), observationele, niet-gerandomiseerde studies en retrospectieve evaluatiestudies werden geselecteerd op toepasbaarheid na een uitvoerige zoekopdracht in EMBASE, MEDLINE en de Cochrane library. Daarbij werd de zoekstrategie van de Cochrane review van Christoffers et al. gebruikt voor RCT’s over handeczeem en therapie (zoekstrategie t/m 2016). [Christoffers 2019] Deze zoekstrategie is opnieuw verricht op 07-06-2017. De zoekopdracht naar observationele studies is verricht op 9 oktober 2017 met een zoekdatum van 2007 t/m 2017. Voor deze uitgangsvraag werd geselecteerd op studies over systemische behandelmethodes. Beide zoekstrategieën zijn toegevoegd als zoekverantwoording.

Resultaten

Er werden in totaal 893 studies gevonden op basis van de zoekstrategie naar RCT’s voor handeczeem en 1222 studies binnen de zoekstrategie naar observationele studies. Er zijn uiteindelijk 20 studies geïncludeerd op basis van bovenstaande inclusie en exclusie criteria. Voor de GRADE beoordeling werden geen observationele studies meegenomen. Specifieke redenen voor exclusie per studie zijn benoemd in de tabel in de evidence tabellen. In totaal werden zeven RCT’s geïncludeerd voor alle middelen tezamen, waarbij er alleen voor ciclosporine en alitretinoïne resultaten van studies konden worden gepoold. Voor methotrexaat zijn er geen RCT’s geïncludeerd. Vooral voor alitretinoïne is er voldoende bewijs beschikbaar en praktisch alle uitkomstmaten worden behandeld in de studies naar dit middel. Zie de evidence tabellen voor een overzicht van de GRADE beoordelingen. Een overzicht van de observationele studies is tevens te vinden in de evidence tabellen.