Terug naar zoekresultaten

Cardiovasculaire schade na Hodgkinlymfoom

Volgen
Initiatief: NVRO Aantal modules: 4
Bijlagen
Download richtlijn

Therapie na hodgkinlymfoom

Beoordeeld: 23-03-2016

Uitgangsvraag

Zijn er specifieke methoden om hart- en vaatschade bij 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom te behandelen?

Aanbeveling

Bij wie?

Overlevers van hodgkinlymfoom en bepaalde typen van non-hodgkinlymfoom, behandeld met o.a.:

  • Cardiotoxische chemotherapie (doxorubicine, epirubicine, rubidomycine, daunorubicine, mitoxantrone): cumulatieve dosis equivalent aan doxorubicine ≥ 300 mg/m2   (≈ epirubicine ≥ 540 mg/m2  of mitoxantrone ≥ 90 mg/m2  of idarubicine ≥ 112,5 mg/m2).a
  • Radiotherapie op (een deel van) het mediastinum in combinatie met anthracyclines (doxorubicine, epirubicine, rubidomycine, daunorubicine, mitoxantrone) onafhankelijk van de cumulatieve dosis anthracyclines 
  • Radiotherapie op (een deel van) het mediastinum
  • Vanaf 5 jaar na diagnose tot 70-jarige leeftijd

 

Algemene adviezen

  • Leefstijladviezen: niet roken, voldoende bewegen, goed voedingspatroon (o.a. weinig verzadigde vetten), overgewicht voorkomen
  • Voor behandelend arts: schat het 10-jaarsrisico op sterfte aan hart- en vaatziekten bijvoorbeeld met behulp van: http://www.scoremeter.nl/
  • Therapie-advies: conform de algemene bevolking - zie NHG-standaard cardiovasculair risicomanagement3 : 

Overwegingen

De werkgroep BETER-richtlijn Cardiovasculaire schade na hodgkinlymfoom is voor het formuleren van haar aanbevelingen uitgegaan van zowel gegevens bij volwassen overlevers van maligne lymfoom als van gegevens die betrekking hebben op de behandeling van kinderkankeroverlevers en op gegevens, die  betrekking hebben op screening en behandeling van hartziekten onder de algemene bevolking. Hierbij heeft de werkgroep ernaar gestreefd deze richtlijn op te stellen in lijn met de reeds bestaande richtlijn voor screening op hartziekten voor kinderkankeroverlevers (LATER-richtlijn voor hart- en vaatziekten).1,2 Een belangrijk verschil tussen de LATER-richtlijn en de nu voorliggende BETER-richtlijn is dat in de huidige doelgroep  naast de chemotherapie-geïnduceerde cardiotoxiciteit, de radiatie-gerelateerde ischemische hartziekten een belangrijke rol spelen, belangrijker dan bij kinderkankeroverlevers bij wie met name het risico op hartfalen na cardiotoxische chemotherapie van belang is.

Uit de literatuur is gebleken dat voor het voorkomen van bestralingsgerelateerde ischemische hartziekten, behandeling van de traditionele risicofactoren voor hart- en vaatziekten van groot belang is.

Ook voor mensen behandeld voor hodgkinlymfoom met chemotherapie is er een verhoogd risico op (asymptomatische) linkerventrikeldysfunctie. Er zijn geen redenen gevonden om aan te nemen dat er voor deze mensen andere uitgangspunten gelden dan voor mensen in de algemene bevolking of kinderkankeroverlevers. Aangezien tijdig opsporen en behandelen van (asymptomatische) linkerventrikeldysfunctie kan leiden tot verlaging van morbiditeit en mortaliteit aan hartfalen is screening van (non-)hodgkinlymfoom-overlevers ook gericht op detectie van (asymptomatische) linkerventrikeldysfunctie.

De in dit document geformuleerde richtlijnen zijn bedoeld voor mensen behandeld voor hodgkinlymfoom en voor patiënten behandeld voor een diffuus grootcellig B-cel non-hodgkinlymfoom middels vergelijkbare (cardiotoxische) behandelingen.

Onderbouwing

Radiotherapie op het mediastinum of de (hals-)vaten, anthracyclinehoudende chemotherapie of de combinatie van deze behandelingen, gegeven in het kader van behandeling voor

(non-)hodgkinlymfoom, kunnen op termijn leiden tot verhoogde risico’s op morbiditeit en mortaliteit aan hart- en vaatziekten (zie literatuuronderbouwing). De mate van risicoverhoging hangt af van zowel patiënt- als behandelings-gerelateerde factoren (geslacht, leeftijd ten tijde van behandeling, algemene risicofactoren voor hart- en vaatziekten, gebruikte chemotherapeutica en de dosis hiervan, mate van blootstelling van hart en bloedvaten aan bestraling).

-       Niveau 2: Het is aannemelijk dat behandeling met ACE-remmers een daling in de linkerventrikel-eindsystolische wandspanning geeft bij overlevers van kinderkanker die zijn behandeld met anthracyclines en die asymptomatisch hartfalen hebben ontwikkeld.[A2 Silber 2004107]

-       Gebrek aan bewijs: Er is gebrek aan bewijs dat behandeling met ACE-remmers of bètablokkers bij overlevers van hodgkinlymfoom met asymptomatische linkerventrikeldysfunctie het risico op het ontwikkelen van klinisch hartfalen en sterfte verlaagt.

-       Gebrek aan bewijs: Er is gebrek aan bewijs dat ACE-remmers of bètablokkers het risico op verslechtering van de linkerventrikelfunctie bij overlevers van hodgkinlymfoom behandeld met anthracyclines verlagen.

-       Gebrek aan bewijs: Er is gebrek aan bewijs dat interventie bij patiënten met asymptomatische radiatie-gerelateerde schade aan hart of bloedvaten leidt tot geringere morbiditeit en mortaliteit ten gevolge van deze aandoeningen.

Zijn er specifieke methoden om hart- en vaatschade bij 5-jaarsoverlevers van Hodgkinlymfoom te behandelen?

Bij het vinden van cardiale afwijkingen met bovengenoemde technieken is veelal interventie mogelijk (medicamenteus, chirurgisch). Deze interventies zijn niet specifiek voor overlevers van hodgkinlymfoom. Voor behandelingsindicaties en behandelmethoden wordt daarom verwezen naar de algemene behandelingsrichtlijnen zoals bijvoorbeeld de CBO-Richtlijn Hartfalen 201053 en de ESC guideline acute and chronic heart failure 2012.75

 

Wat is de effectiviteit van behandeling van patiënten met asymptomatische linkerventrikeldysfunctie (algemeen)?

Een gedetailleerde beschrijving van dit onderwerp valt buiten deze richtlijn. Aangetoond is echter dat volwassenen met een lage ejectiefractie (EF) of fractional shortening (FS) en met een verwijde diastolische diameter van de linkerventrikel door andere oorzaken dan kinderkanker of hodgkinlymfoom een hoger risico hebben op het ontwikkelen van later klinisch hartfalen of overlijden aan hartfalen.83-85,100 In studies bij volwassenen met een asymptomatische linkerventrikeldysfunctie vanaf EF<45% (FS<25%) met een andere onderliggende ziekte dan kanker en in studies in de algemene populatie is aangetoond dat behandeling met ACE-remmers het risico op het ontwikkelen van klinisch hartfalen en sterfte aan hartfalen verlaagt.101-105 Subgroepanalyses laten zien dat de groep patiënten met een gering verlaagde ejectiefractie slechts marginaal baat hebben bij ACE-remmers.106 De ESC-richtlijn voor hartfalen vermeldt echter een duidelijke indicatie voor ACE-remmers en angiotensine-2-antagonisten vanaf een asymptomatische EF<40%.75 Ook is aangetoond dat behandeling met bètablokkers het risico op sterfte aan hartziekten in het algemeen en aan myocardinfarcten verlaagt bij volwassenen met een myocardinfarct in de voorgeschiedenis en een ejectiefractie onder de 40%.104 Voor gedetailleerde informatie verwijzen wij naar de multidisciplinaire richtlijnen hartfalen en LATER-richtlijn.1,53,75

 

Wat is het effect van interventies (ACE-remmers en bètablokkers) op hartfalen en mortaliteit bij overlevers van hodgkinlymfoom met asymptomatische linkerventrikeldysfunctie na chemotherapie?

Er zijn bij overlevers van hodgkinlymfoom geen gerandomiseerde interventiestudies verricht naar het effect van behandeling met ACE-remmers, bètablokkers of andere medicamenten met een klinische uitkomst. Wel is er een gerandomiseerde studie verricht naar het effect van ACE-remmers op subklinische eindpunten bij overlevers van kinderkanker met asymptomatische linkerventrikeldysfunctie na anthracyclinetherapie.107 Bij 135 overlevers bleek er geen verschil tussen de groep met ACE-remmers versus de groep met placebo behandeld voor wat betreft de uitkomstmaten (maximale cardiale index tijdens inspanningstest en linkerventrikel-eindsystolische wandspanning) gedurende een periode van gemiddeld 2,8 jaar.

 

Effect van behandeling bij hodgkinlymfoom-overlevers

De pathogenese van hartziekten na behandeling voor hodgkinlymfoom zou anders kunnen zijn dan in de algemene bevolking, maar hiernaar is nog weinig onderzoek gedaan. Vooralsnog zijn er volgens de werkgroep onvoldoende redenen om aan te nemen dat het effect van behandeling van hartziekten bij hodgkinlymfoom-overlevers anders zou zijn dan bij de algemene bevolking.

Er zijn geen gegevens over het effect van behandeling bij asymptomatische hoog-risico hodgkinlymfoom-overlevers.

 

Kosteneffectiviteit

Er zijn geen kosteneffectiviteitsstudies betreffende de screening op hart- en vaatziekten bij  hodgkinlymfoom-overlevers met uitzondering van een studie naar behandeling van hyperlipidemie (zie ook hierboven).54

 

Hartfalen tijdens zwangerschap na behandeling voor hodgkinlymfoom

Tijdens zwangerschap na een behandeling voor hodgkinlymfoom dient men er op bedacht te zijn dat tekenen van hartfalen kunnen ontstaan (waar men dit op grond van leeftijd niet zou verwachten). Bij vermoeden op hartfalen wordt geadviseerd naar een cardioloog te verwijzen.

Na analyse van de knelpunten door de werkgroepen zijn de uitgangsvragen voor de wetenschappelijke onderbouwing opgesteld. Hierbij werd gebruik gemaakt van de PICO-systematiek (PICO = patient problem or population, intervention, comparison (C), outcome(s)).1 Om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden is er een systematische literatuuranalyse verricht naar de wetenschappelijke vraagstelling met PICO:

P: 5-jaarsoverlevers van hodgkinlymfoom.
I: bekende behandelmethoden
C: geen behandeling, onderlinge vergelijking van verschillende behandelmethoden
O1: kans op genezing
O2: kans op recidief
Studiedesign: gerandomiseerde studies, cross-sectionele studies, case-control studies

 

 

  1. 1 - SKION-LATER. Richtlijn follow-up na kinderkanker meer dan 5 jaar na diagnose. Deel 2. Diagnostiek en therapeutische consequenties. Documenten en bijlagen. 2009.
  2. 2 - Sieswerda E, Postma A, van Dalen EC, et al. The Dutch Childhood Oncology Group guideline for follow-up of asymptomatic cardiac dysfunction in childhood cancer survivors. Ann Oncol 23:2191-2198, 2012.
  3. 3 - Kwaliteitsorgaan voor de gezondheidszorg (CBO).Multidisciplinaire richtlijn cardiovasculair risicomanagement, 2011.
  4. 4 - Boivin JF, Hutchison GB, Lubin JH, et al. Coronary artery disease mortality in patients treated for Hodgkin's disease. Cancer 69:1241-1247, 1992.
  5. 5 - Hancock SL, Tucker MA, Hoppe RT. Factors affecting late mortality from heart disease after treatment of Hodgkin's disease. JAMA 270:1949-1955, 1993.
  6. 6 - Glanzmann C, Huguenin P, Lutolf UM, et al. Cardiac lesions after mediastinal irradiation for Hodgkin's disease. Radiother Oncol 30:43-54, 1994.
  7. 7 - Hoppe RT. Hodgkin's disease: complications of therapy and excess mortality. Ann Oncol 8 Suppl 1:115-118, 1997.
  8. 8 - Adams MJ, Lipshultz SE, Schwartz C, et al. Radiation-associated cardiovascular disease: manifestations and management. Semin Radiat Oncol 13:346-356, 2003.
  9. 9 - Hull MC, Morris CG, Pepine CJ, et al. Valvular dysfunction and carotid, subclavian, and coronary artery disease in survivors of hodgkin lymphoma treated with radiation therapy. JAMA 290:2831-2837, 2003.
  10. 10 - Aleman BM, van den Belt-Dusebout AW, Klokman WJ, et al. Long-Term Cause-Specific Mortality of Patients Treated for Hodgkin's Disease. J Clin Oncol 21:3431-3439, 2003.
  11. 11 - Aleman BM, van den Belt-Dusebout AW, De Bruin ML, et al. Late cardiotoxicity after treatment for Hodgkin lymphoma. Blood 109:1878-1886, 2007.
  12. 12 - Myrehaug S, Pintilie M, Tsang R, et al. Cardiac morbidity following modern treatment for Hodgkin lymphoma: supra-additive cardiotoxicity of doxorubicin and radiation therapy. Leuk Lymphoma 49:1486-1493, 2008.
  13. 13 - Myrehaug S, Pintilie M, Yun L, et al. A population-based study of cardiac morbidity among Hodgkin lymphoma patients with pre-existing heart disease. Blood 2010.
  14. 14 - Ng AK. Review of the cardiac long-term effects of therapy for Hodgkin lymphoma. Br J Haematol 154:23-31, 2011.
  15. 15 - Swerdlow AJ, Higgins CD, Smith P, et al. Myocardial infarction mortality risk after treatment for Hodgkin disease: a collaborative British cohort study. J Natl Cancer Inst 99:206-214, 2007.
  16. 16 - Castellino SM, Geiger AM, Mertens AC, et al. Morbidity and mortality in long-term survivors of Hodgkin lymphoma: a report from the Childhood Cancer Survivor Study. Blood 117:1806-1816, 2011.
  17. 17 - Ng AK, Bernardo MP, Weller E, et al. Long-term survival and competing causes of death in patients with early- stage Hodgkin's disease treated at age 50 or younger. J Clin Oncol 20:2101-2108, 2002.
  18. 18 - Ng AK, Lacasce A, Travis LB. Long-term complications of lymphoma and its treatment. J Clin Oncol 29:1885-1892, 2011.
  19. 19 - Galper SL, Yu JB, Mauch PM, et al. Clinically significant cardiac disease in patients with Hodgkin lymphoma treated with mediastinal irradiation. Blood 117:412-418, 2011.
  20. 20 - Schultz-Hector S, Trott KR. Radiation-induced cardiovascular diseases: is the epidemiologic evidence compatible with the radiobiologic data? Int J Radiat Oncol Biol Phys 67:10-18, 2007.
  21. 21 - Gagliardi G, Constine LS, Moiseenko V, et al. Radiation dose-volume effects in the heart. Int J Radiat Oncol Biol Phys 76:S77-S85, 2010.
  22. 22 - Adams MJ, Lipsitz SR, Colan SD, et al. Cardiovascular status in long-term survivors of Hodgkin's disease treated with chest radiotherapy. J Clin Oncol 22:3139-3148, 2004.
  23. 23 - Schomig K, Ndrepepa G, Mehilli J, et al. Thoracic radiotherapy in patients with lymphoma and restenosis after coronary stent placement. Catheter Cardiovasc Interv 70:359-365, 2007.
  24. 24 - Lund MB, Ihlen H, Voss BM, et al. Increased risk of heart valve regurgitation after mediastinal radiation for Hodgkin's disease: an echocardiographic study. Heart 75:591-595, 1996.
  25. 25 - Moser EC, Noordijk EM, van Leeuwen FE, et al. Long-term risk of cardiovascular disease after treatment for aggressive non-Hodgkin lymphoma. Blood 107:2912-2919, 2006.
  26. 26 - Hooning MJ, Botma A, Aleman BM, et al. Long-term risk of cardiovascular disease in 10-year survivors of breast cancer. J Natl Cancer Inst 99:365-375, 2007.
  27. 27 - Mulrooney DA, Yeazel MW, Kawashima T, et al. Cardiac outcomes in a cohort of adult survivors of childhood and adolescent cancer: retrospective analysis of the Childhood Cancer Survivor Study cohort. BMJ 339:b4606, 2009.
  28. 28 - Darby SC, Ewertz M, McGale P, et al. Risk of ischemic heart disease in women after radiotherapy for breast cancer. N Engl J Med 368:987-998, 2013.
  29. 29 - Preston DL, Shimizu Y, Pierce DA, et al. Studies of mortality of atomic bomb survivors. Report 13: Solid cancer and noncancer disease mortality: 1950-1997. Radiat Res 160:381-407, 2003.
  30. 30 - Shimizu Y, Pierce DA, Preston DL, et al. Studies of the mortality of atomic bomb survivors. Report 12, part II. Noncancer mortality: 1950-1990. Radiat Res 152:374-389, 1999.
  31. 31 - Little MP. Cancer and non-cancer effects in Japanese atomic bomb survivors. J Radiol Prot 29:A43-A59, 2009.
  32. 32 - Hodgson DC. Late effects in the era of modern therapy for Hodgkin lymphoma. Hematology Am Soc Hematol Educ Program 2011:323-329, 2011.
  33. 33 - Verheij M, Dewit LG, Valdes Olmos RA, et al. Evidence for a renovascular component in hypertensive patients with late radiation nephropathy. Int J Radiat Oncol Biol Phys 30:677-683, 1994.
  34. 34 - Kremer LC, van Dalen EC, Offringa M, et al. Anthracycline-induced clinical heart failure in a cohort of 607 children: long-term follow-up study. J Clin Oncol 19:191-196, 2001.
  35. 35 - Lipshultz SE, Lipsitz SR, Sallan SE, et al. Chronic progressive cardiac dysfunction years after doxorubicin therapy for childhood acute lymphoblastic leukemia. J Clin Oncol 23:2629-2636, 2005.
  36. 36 - Swain SM, Whaley FS, Ewer MS. Congestive heart failure in patients treated with doxorubicin: a retrospective analysis of three trials. Cancer 97:2869-2879, 2003.
  37. 37 - Von Hoff DD, Layard MW, Basa P, et al. Risk factors for doxorubicin-induced congestive heart failure. Ann Intern Med 91:710-717, 1979.
  38. 38 - Aviles A, Neri N, Nambo JM, et al. Late cardiac toxicity secondary to treatment in Hodgkin's disease. A study comparing doxorubicin, epirubicin and mitoxantrone in combined therapy. Leuk Lymphoma 46:1023-1028, 2005.
  39. 39 - Hequet O, Le QH, Moullet I, et al. Subclinical late cardiomyopathy after doxorubicin therapy for lymphoma in adults. J Clin Oncol 22:1864-1871, 2004.
  40. 40 - Hudson MM, Rai SN, Nunez C, et al. Noninvasive evaluation of late anthracycline cardiac toxicity in childhood cancer survivors. J Clin Oncol 25:3635-3643, 2007.
  41. 41 - van Dalen EC, van der Pal HJ, Kok WE, et al. Clinical heart failure in a cohort of children treated with anthracyclines: a long-term follow-up study. Eur J Cancer 42:3191-3198, 2006.
  42. 42 - Limat S, Demesmay K, Voillat L, et al. Early cardiotoxicity of the CHOP regimen in aggressive non-Hodgkin's lymphoma. Ann Oncol 14:277-281, 2003.
  43. 43 - Pugh TJ, Ballonoff A, Rusthoven KE, et al. Cardiac mortality in patients with stage I and II diffuse large B-cell lymphoma treated with and without radiation: a surveillance, epidemiology, and end-results analysis. Int J Radiat Oncol Biol Phys 76:845-849, 2010.
  44. 44 - Pinder MC, Duan Z, Goodwin JS, et al. Congestive heart failure in older women treated with adjuvant anthracycline chemotherapy for breast cancer. J Clin Oncol 25:3808-3815, 2007.
  45. 45 - Doyle JJ, Neugut AI, Jacobson JS, et al. Chemotherapy and cardiotoxicity in older breast cancer patients: a population-based study. J Clin Oncol 23:8597-8605, 2005.
  46. 46 - Bowers DC, McNeil DE, Liu Y, et al. Stroke as a late treatment effect of Hodgkin's Disease: a report from the Childhood Cancer Survivor Study. J Clin Oncol 23:6508-6515, 2005.
  47. 47 - Berry JD, Dyer A, Cai X, et al. Lifetime risks of cardiovascular disease. N Engl J Med 366:321-329, 2012.
  48. 48 - D'Agostino RB, Sr., Vasan RS, Pencina MJ, et al. General cardiovascular risk profile for use in primary care: the Framingham Heart Study. Circulation 117:743-753, 2008.
  49. 49 - Poirier P, Giles TD, Bray GA, et al. Obesity and cardiovascular disease: pathophysiology, evaluation, and effect of weight loss: an update of the 1997 American Heart Association Scientific Statement on Obesity and Heart Disease from the Obesity Committee of the Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism. Circulation 113:898-918, 2006.
  50. 50 - Tomlinson JW, Holden N, Hills RK, et al. Association between premature mortality and hypopituitarism. West Midlands Prospective Hypopituitary Study Group. Lancet 357:425-431, 2001.
  51. 51 - Glanzmann C, Kaufmann P, Jenni R, et al. Cardiac risk after mediastinal irradiation for Hodgkin's disease. Radiother Oncol 46:51-62, 1998.
  52. 52 - King V, Constine LS, Clark D, et al. Symptomatic coronary artery disease after mantle irradiation for Hodgkin's disease. Int J Radiat Oncol Biol Phys 36:881-889, 1996.
  53. 53 - Kwaliteitsorgaan voor de gezondheidszorg (CBO).Multidisciplinaire richtlijn cardiovasculair risicomanagement, 2011.
  54. 54 - Chen AB, Punglia RS, Kuntz KM, et al. Cost effectiveness and screening interval of lipid screening in Hodgkin's lymphoma survivors. J Clin Oncol 27:5383-5389, 2009.
  55. 55 - Ridker PM, Hennekens CH, Buring JE, et al. C-reactive protein and other markers of inflammation in the prediction of cardiovascular disease in women. N Engl J Med 342:836-843, 2000.
  56. 56 - Hemingway H, Philipson P, Chen R, et al. Evaluating the quality of research into a single prognostic biomarker: a systematic review and meta-analysis of 83 studies of C-reactive protein in stable coronary artery disease. PLoS Med 7:e1000286, 2010.
  57. 57 - Lipshultz SE, Rifai N, Sallan SE, et al. Predictive value of cardiac troponin T in pediatric patients at risk for myocardial injury. Circulation 96:2641-2648, 1997.
  58. 58 - Cardinale D, Sandri MT, Colombo A, et al. Prognostic value of troponin I in cardiac risk stratification of cancer patients undergoing high-dose chemotherapy. Circulation 109:2749-2754, 2004.
  59. 59 - Cardinale D, Sandri MT. Role of biomarkers in chemotherapy-induced cardiotoxicity. Prog Cardiovasc Dis 53:121-129, 2010.
  60. 60 - Mavinkurve-Groothuis AM, Kapusta L, Nir A, et al. The role of biomarkers in the early detection of anthracycline-induced cardiotoxicity in children: a review of the literature. Pediatr Hematol Oncol 25:655-664, 2008.
  61. 61 - Bhalla V, Willis S, Maisel AS. B-type natriuretic peptide: the level and the drug--partners in the diagnosis of congestive heart failure. Congest Heart Fail 10:3-27, 2004.
  62. 62 - Latour-Perez J, Coves-Orts FJ, bad-Terrado C, et al. Accuracy of B-type natriuretic peptide levels in the diagnosis of left ventricular dysfunction and heart failure: a systematic review. Eur J Heart Fail 8:390-399, 2006.
  63. 63 - Doust JA, Glasziou PP, Pietrzak E, et al. A systematic review of the diagnostic accuracy of natriuretic peptides for heart failure. Arch Intern Med 164:1978-1984, 2004.
  64. 64 - Romano S, Necozione S, Guarracini L, et al. Accuracy of N-terminal pro-brain natriuretic peptide in the identification of left ventricular dysfunction in high-risk asymptomatic patients. J Cardiovasc Med (Hagerstown ) 10:238-244, 2009.
  65. 65 - Rutten JH, Mattace-Raso FU, Steyerberg EW, et al. Amino-terminal pro-B-type natriuretic peptide improves cardiovascular and cerebrovascular risk prediction in the population: the Rotterdam study. Hypertension 55:785-791, 2010.
  66. 66 - Di AE, Chowdhury R, Sarwar N, et al. B-type natriuretic peptides and cardiovascular risk: systematic review and meta-analysis of 40 prospective studies. Circulation 120:2177-2187, 2009.
  67. 67 - Bryant J, Picot J, Baxter L, et al. Use of cardiac markers to assess the toxic effects of anthracyclines given to children with cancer: a systematic review. Eur J Cancer 43:1959-1966, 2007.
  68. 68 - Aggarwal S, Pettersen MD, Bhambhani K, et al. B-type natriuretic peptide as a marker for cardiac dysfunction in anthracycline-treated children. Pediatr Blood Cancer 49:812-816, 2007.
  69. 69 - Krawczuk-Rybak M, Dakowicz L, Hryniewicz A, et al. Cardiac function in survivors of acute lymphoblastic leukaemia and Hodgkin's lymphoma. J Paediatr Child Health 47:455-459, 2011.
  70. 70 - Schunkert H, Konig IR, Kathiresan S, et al. Large-scale association analysis identifies 13 new susceptibility loci for coronary artery disease. Nat Genet 43:333-338, 2011.
  71. 71 - Blanco JG, Sun CL, Landier W, et al. Anthracycline-Related Cardiomyopathy After Childhood Cancer: Role of Polymorphisms in Carbonyl Reductase Genes--A Report From the Children's Oncology Group. J Clin Oncol 30:1415-1421, 2012.
  72. 72 - Visscher H, Ross CJ, Rassekh SR, et al. Pharmacogenomic prediction of anthracycline-induced cardiotoxicity in children. J Clin Oncol 30:1422-1428, 2012.
  73. 73 - Ashley EA, Raxwal V, Froelicher V. An evidence-based review of the resting electrocardiogram as a screening technique for heart disease. Prog Cardiovasc Dis 44:55-67, 2001.
  74. 74 - van Royen N., Jaffe CC, Krumholz HM, et al. Comparison and reproducibility of visual echocardiographic and quantitative radionuclide left ventricular ejection fractions. Am J Cardiol 77:843-850, 1996.
  75. 75 - McMurray JJ, Adamopoulos S, Anker SD, et al. ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure 2012: The Task Force for the Diagnosis and Treatment of Acute and Chronic Heart Failure 2012 of the European Society of Cardiology. Developed in collaboration with the Heart Failure Association (HFA) of the ESC. Eur Heart J 33:1787-1847, 2012.
  76. 76 - Perrault DJ, Levy M, Herman JD, et al. Echocardiographic abnormalities following cardiac radiation. J Clin Oncol 3:546-551, 1985.
  77. 77 - Kreuser ED, Voller H, Behles C, et al. Evaluation of late cardiotoxicity with pulsed Doppler echocardiography in patients treated for Hodgkin's disease. Br J Haematol 84:615-622, 1993.
  78. 78 - Gustavsson A, Eskilsson J, Landberg T, et al. Late cardiac effects after mantle radiotherapy in patients with Hodgkin's disease. Ann Oncol 1:355-363, 1990.
  79. 79 - Maunoury C, Pierga JY, Valette H, et al. Myocardial perfusion damage after mediastinal irradiation for Hodgkin's disease: a thallium-201 single photon emission tomography study. Eur J Nucl Med 19:871-873, 1992.
  80. 80 - Heidenreich PA, Hancock SL, Lee BK, et al. Asymptomatic cardiac disease following mediastinal irradiation. J Am Coll Cardiol 42:743-749, 2003.
  81. 81 - Wethal T, Lund MB, Edvardsen T, et al. Valvular dysfunction and left ventricular changes in Hodgkin's lymphoma survivors. A longitudinal study. Br J Cancer 101:575-581, 2009.
  82. 82 - Meinardi MT, van der Graaf WT, van Veldhuisen DJ, et al. Detection of anthracycline-induced cardiotoxicity. Cancer Treat Rev 25:237-247, 1999.
  83. 83 - Vasan RS, Larson MG, Benjamin EJ, et al. Left ventricular dilatation and the risk of congestive heart failure in people without myocardial infarction. N Engl J Med 336:1350-1355, 1997.
  84. 84 - Lauer MS, Evans JC, Levy D. Prognostic implications of subclinical left ventricular dilatation and systolic dysfunction in men free of overt cardiovascular disease (the Framingham Heart Study). Am J Cardiol 70:1180-1184, 1992.
  85. 85 - Effect of enalapril on mortality and the development of heart failure in asymptomatic patients with reduced left ventricular ejection fractions. The SOLVD Investigattors. N Engl J Med 327:685-691, 1992.
  86. 86 - Kremer LC, Mulder RL, Oeffinger KC, et al. A worldwide collaboration to harmonize guidelines for the long-term follow-up of childhood and young adult cancer survivors: a report from the International Late Effects of Childhood Cancer Guideline Harmonization Group. Pediatr Blood Cancer 60:543-549, 2013.
  87. 87 - Mavinkurve-Groothuis AM, Marcus KA, Pourier M, et al. Myocardial 2D strain echocardiography and cardiac biomarkers in children during and shortly after anthracycline therapy for acute lymphoblastic leukaemia (ALL): a prospective study. Eur Heart J Cardiovasc Imaging 14:562-569, 2013.
  88. 88 - Heidenreich PA, Schnittger I, Strauss HW, et al. Screening for coronary artery disease after mediastinal irradiation for Hodgkin's disease. J Clin Oncol 25:43-49, 2007.
  89. 89 - Constine LS, Schwartz RG, Savage DE, et al. Cardiac function, perfusion, and morbidity in irradiated long-term survivors of Hodgkin's disease. Int J Radiat Oncol Biol Phys 39:897-906, 1997.
  90. 90 - Fleischmann KE, Hunink MG, Kuntz KM, et al. Exercise echocardiography or exercise SPECT imaging? A meta-analysis of diagnostic test performance. JAMA 280:913-920, 1998.
  91. 91 - Schwartz RS, Jackson WG, Celio PV, et al. Accuracy of exercise 201Tl myocardial scintigraphy in asymptomatic young men. Circulation 87:165-172, 1993.
  92. 92 - Waugh N, Black C, Walker S, et al. The effectiveness and cost-effectiveness of computed tomography screening for coronary artery disease: systematic review. Health Technol Assess 10:iii-x, 1, 2006.
  93. 93 - Apter S, Shemesh J, Raanani P, et al. Cardiovascular calcifications after radiation therapy for Hodgkin lymphoma: computed tomography detection and clinical correlation. Coron Artery Dis 17:145-151, 2006.
  94. 94 - Andersen R, Wethal T, Gunther A, et al. Relation of coronary artery calcium score to premature coronary artery disease in survivors >15 years of Hodgkin's lymphoma. Am J Cardiol 105:149-152, 2010.
  95. 95 - Machann W, Beer M, Breunig M, et al. Cardiac magnetic resonance imaging findings in 20-year survivors of mediastinal radiotherapy for Hodgkin's disease. Int J Radiat Oncol Biol Phys 79:1117-1123, 2011.
  96. 96 - McEniery PT, Dorosti K, Schiavone WA, et al. Clinical and angiographic features of coronary artery disease after chest irradiation. Am J Cardiol 60:1020-1024, 1987.
  97. 97 - Kupeli S, Hazirolan T, Varan A, et al. Evaluation of coronary artery disease by computed tomography angiography in patients treated for childhood Hodgkin's lymphoma. J Clin Oncol 28:1025-1030, 2010.
  98. 98 - Hoffmann MH, Shi H, Schmitz BL, et al. Noninvasive coronary angiography with multislice computed tomography. JAMA 293:2471-2478, 2005.
  99. 99 - Scheffel H, Stolzmann P, Alkadhi H, et al. Low-dose CT and cardiac MR for the diagnosis of coronary artery disease: accuracy of single and combined approaches. Int J Cardiovasc Imaging 2010.
  100. 100 - Sieswerda E, van Dalen EC, Postma A, et al. Medical interventions for treating anthracycline-induced symptomatic and asymptomatic cardiotoxicity during and after treatment for childhood cancer. Cochrane Database Syst Rev:CD008011, 2011.
  101. 101 - Pfeffer MA, Braunwald E, Moye LA, et al. Effect of captopril on mortality and morbidity in patients with left ventricular dysfunction after myocardial infarction. Results of the survival and ventricular enlargement trial. The SAVE Investigators. N Engl J Med 327:669-677, 1992.
  102. 102 - Effect of enalapril on mortality and the development of heart failure in asymptomatic patients with reduced left ventricular ejection fractions. The SOLVD Investigattors. N Engl J Med 327:685-691, 1992.
  103. 103 - Kober L, Torp-Pedersen C, Carlsen JE, et al. A clinical trial of the angiotensin-converting-enzyme inhibitor trandolapril in patients with left ventricular dysfunction after myocardial infarction. Trandolapril Cardiac Evaluation (TRACE) Study Group. N Engl J Med 333:1670-1676, 1995.
  104. 104 - Dargie HJ. Effect of carvedilol on outcome after myocardial infarction in patients with left-ventricular dysfunction: the CAPRICORN randomised trial. Lancet 357:1385-1390, 2001.
  105. 105 - Jong P, Yusuf S, Rousseau MF, et al. Effect of enalapril on 12-year survival and life expectancy in patients with left ventricular systolic dysfunction: a follow-up study. Lancet 361:1843-1848, 2003.
  106. 106 - Flather MD, Yusuf S, Kober L, et al. Long-term ACE-inhibitor therapy in patients with heart failure or left-ventricular dysfunction: a systematic overview of data from individual patients. ACE-Inhibitor Myocardial Infarction Collaborative Group. Lancet 355:1575-1581, 2000.
  107. 107 - Silber JH, Cnaan A, Clark BJ, et al. Enalapril to prevent cardiac function decline in long-term survivors of pediatric cancer exposed to anthracyclines. J Clin Oncol 22:820-828, 2004.
  108. 108 - Plummer C, Henderson RD, O'Sullivan JD, et al. Ischemic stroke and transient ischemic attack after head and neck radiotherapy: a review. Stroke 42:2410-2418, 2011.
  109. 109 - De Bruin ML, Dorresteijn LD, van't Veer MB, et al. Increased risk of stroke and transient ischemic attack in 5-year survivors of Hodgkin lymphoma. J Natl Cancer Inst 101:928-937, 2009.
  110. 110 - Dorresteijn LD, Kappelle AC, Boogerd W, et al. Increased risk of ischemic stroke after radiotherapy on the neck in patients younger than 60 years. J Clin Oncol 20:282-288, 2002.
  111. 111 - Haynes JC, Machtay M, Weber RS, et al. Relative risk of stroke in head and neck carcinoma patients treated with external cervical irradiation. Laryngoscope 112:1883-1887, 2002.
  112. 112 - Scott AS, Parr LA, Johnstone PA. Risk of cerebrovascular events after neck and supraclavicular radiotherapy: a systematic review. Radiother Oncol 90:163-165, 2009.
  113. 113 - King LJ, Hasnain SN, Webb JA, et al. Asymptomatic carotid arterial disease in young patients following neck radiation therapy for Hodgkin lymphoma. Radiology 213:167-172, 1999.
  114. 114 - Patel DA, Kochanski J, Suen AW, et al. Clinical manifestations of noncoronary atherosclerotic vascular disease after moderate dose irradiation. Cancer 106:718-725, 2006.
  115. 115 - Bowers DC, Liu Y, Leisenring W, et al. Late-occurring stroke among long-term survivors of childhood leukemia and brain tumors: a report from the Childhood Cancer Survivor Study. J Clin Oncol 24:5277-5282, 2006.
  116. 116 - Betti I, Castelli G, Barchielli A, et al. The role of N-terminal PRO-brain natriuretic peptide and echocardiography for screening asymptomatic left ventricular dysfunction in a population at high risk for heart failure. The PROBE-HF study. J Card Fail 15:377-384, 2009.
  117. 117 - Costello-Boerrigter LC, Boerrigter G, Redfield MM, et al. Amino-terminal pro-B-type natriuretic peptide and B-type natriuretic peptide in the general community: determinants and detection of left ventricular dysfunction. J Am Coll Cardiol 47:345-353, 2006.
  118. 118 - Macheret F, Boerrigter G, McKie P, et al. Pro-B-type natriuretic peptide(1-108) circulates in the general community: plasma determinants and detection of left ventricular dysfunction. J Am Coll Cardiol 57:1386-1395, 2011.
  119. 119 - Luers C, Wachter R, Kleta S, et al. Natriuretic peptides in the detection of preclinical diastolic or systolic dysfunction. Clin Res Cardiol 99:217-226, 2010.
  120. 120 - Sawaya H, Sebag IA, Plana JC, et al. Early detection and prediction of cardiotoxicity in chemotherapy-treated patients. Am J Cardiol 107:1375-1380, 2011.

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 23-03-2016

Laatst geautoriseerd  : 01-12-2016

Geplande herbeoordeling  : 01-01-2018

Uiterlijk in 2017 bepaalt het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (NVRO) of deze richtlijn of module nog actueel is. Zo nodig wordt een nieuwe werkgroep geïnstalleerd om de richtlijn te herzien. De geldigheid van de richtlijn komt eerder te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.

De NVRO is als houder van deze richtlijn(module) de eerstverantwoordelijke voor de actualiteit van deze richtlijn. De andere aan deze richtlijn deelnemende wetenschappelijk verenigingen of gebruikers van de richtlijn delen de verantwoordelijkheid en informeren de eerstverantwoordelijke over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
Geautoriseerd door:
  • Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Nederlandse Internisten Vereniging
  • Nederlandse Vereniging voor Cardiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
  • Nederlandse Vereniging voor Radiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie

Algemene gegevens

Deze richtlijn werd ontwikkeld in het kader van het BETER-project (Beter na Hodgkin: Evaluatie van de langeTermijnEffecten van chemo- en Radiotherapie). De richtlijnontwikkeling werd gefinancierd met een subsidie van KWF-Alpe d’HuZes (projectnummer NKI 2011-5270).

Doel en doelgroep

Het doel van de BETER-richtlijnen is het ondersteunen van hoogkwalitatieve en uniforme langetermijn-nazorg voor overlevers van hodgkinlymfoom. De richtlijnen gaan over relevante late effecten waarvan bekend is dat zij relatief vaak optreden na behandeling voor hodgkinlymfoom.

Samenstelling werkgroep

Voor elk van de BETER-richtlijnen is in 2011 een multidisciplinaire werkgroep opgericht, bestaande uit leden van het BETER-consortium en waar nodig aangevuld met externe experts. Elke werkgroep had twee voorzitters en werd ondersteund door één van de BETER-projectcoördinatoren voor het uitwerken van de richtlijnen en de wetenschappelijke onderbouwing. Voor de BETER-richtlijn Cardiovasculaire schade na hodgkinlymfoom bestond de werkgroep uit:

  • Dr. B.M.P. Aleman, radiotherapeut-oncoloog, Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam
  • Dr. J. Borger, radiotherapeut-oncoloog, MAASTRO clinic, Maastricht
  • Dr. J.C. Kluin-Nelemans, internist-hematoloog, UMCG, Groningen
  • Dr. A.D.G. Krol, radiotherapeut-oncoloog, LUMC, Leiden
  • Dr. H.C.M. Schouten, internist-hematoloog, AZM, Maastricht
  • Dr. L.C. Kremer, kinderarts, AMC – Emma Kinderziekenhuis, Amsterdam
  • Dr. W. Kok, cardioloog, AMC, Amsterdam
  • Prof. dr. ir. F.E. van Leeuwen, epidemioloog, Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam
  • Dr. E. Sieswerda, arts-epidemioloog,  AMC – Emma Kinderziekenhuis, Amsterdam
  • Dr. J.M. Zijlstra, internist-hematoloog, VUmc, Amsterdam
  • Dr. M.B. van ’t Veer, internist-hematoloog en coordinator BETER-project, Antoni van  Leeuwenhoek, Amsterdam

Belangenverklaringen

De werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of ze in de laatste vijf jaar een (financieel ondersteunde) betrekking onderhielden met commerciële bedrijven, organisaties of instellingen die in verband staan met het onderwerp van de richtlijn. Tevens is navraag gedaan naar persoonlijke financiële belangen, belangen door persoonlijke relaties, belangen d.m.v. reputatiemanagement, belangen vanwege extern gefinancierd onderzoek, en belangen door kennisvalorisatie. De belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten (KiMS), een overzicht vindt u hieronder:

 

Naam werkgroeplid

Belangen

Toelichting

Dr. B.M.P. Aleman

1) Projectleider BETER

2) Lid executive committee EORTC lymphoma group

3) Voorzitter Radiotherapy subcommittee EORTC lymphoma group

1-3: Onbetaald

 

Dr. J. Borger

Geen

 

Dr. J.C. Kluin-Nelemans

Geen

 

Dr. A.D.G. Krol

Geen

 

Dr. H.C.M. Schouten

Geen

 

Dr. L.C. Kremer

Geen

 

Dr. W. Kok

1) Voorzitter Amsterdams Hartfalen Overleg

2) Deelname commissie Dutch Childhood Oncology Group

3) PRIMA2-studie Nederlandse Hartstichting

1-2: Onbetaald

3) Niet aan deze richtlijn gerelateerd

 

Prof. dr. ir. F.E. van Leeuwen

1) Projectleider BETER

2) Lid stuurgroep HEBON

3) Lid Wetenschappelijke adviesraad Nederlands DES centrum

4) Lid Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer

5) Lid Permanent Health Council Committee on Health effects of Electromagnetic Fields and Radiofrequency radiation

6) Lid adviesraad patientenvereniging Hematon

7) Lid Wetenschappelijke Raad Pink Ribbon

8) Lid CBS-commissie provisie doodsoorzaken voor wetenschappelijk onderzoek

9) Lid Wetenschappelijke raad KWF en twee subcommissies

10) Lid stuurgroep LATER

11) Lid stuurgroep BBMRI

12) Lid externe adviesraad US Childhood Cancer Survivor Study

13) Lid Presidium wetenschappelijke raad KWF

14) Lid Scientific committee of the European Code Against Cancer Project, International Agency for Research in Cancer

15) Lid Cancer Survivorship Committee, American Society of Clinical Oncology

16) Voorzitter Commissie Preventie KWF

1-16: Onbetaald

Dr. E. Sieswerda

1) Als arts-epidemioloog betrokken bij wetenschappelijk onderzoek naar de gevolgen van behandeling van kanker

2) Promotieonderzoek naar gevolgen van kankerbehandeling bij kinderen

1) Onbetaald

2) Deels gefinancierd door KiKa fonds, de sponsor had geen inspraak in de opzet en resultaten van het onderzoek.

Dr. J.M. Zijlstra

Geen

 

Dr. M.B. van ’t Veer

1) Coördinator BETER-project

1) Betaald door KWF-Alped’HuZes

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door de inbreng van afgevaardigden van patiëntenorganisatie Stichting Hematon tijdens de commentaar- en autorisatiefase van de BETER-richtlijnen.

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

De BETER-richtlijnen worden gratis beschikbaar gesteld via de landelijke richtlijnendatabase van KiMS en IKNL. De huidige versie van de richtlijnen is bedoeld voor zorgverleners. Een versie voor de overlevers van hodgkinlymfoom zelf en een Engelstalige versie voor zorgverleners worden in 2015 ontwikkeld. De implementatie van de richtlijnen zal verder bevorderd worden door het gebruik van een persoonlijk nazorgplan op de BETER-poliklinieken en het aanbieden van een applicatie waarmee zorgverleners kunnen bepalen voor welke nazorg de hodgkinlymfoom-overlevers in aanmerking komen. Daarnaast zullen er publicaties aangeboden worden in Nederlandse en internationale medische tijdschriften, om de kennis van zorgverleners over het BETER-project en deze richtlijnen te vergroten. Ook zullen de richtlijnen worden besproken tijdens vergaderingen en congressen. Het vergroten van deze kennis leidt niet alleen tot een betere toepassing van de richtlijnen op de BETER-poliklinieken, maar ook tot een beter bewustzijn bij zorgverleners over het verwijzen van hun patiënten naar deze nazorgpoliklinieken.

Werkwijze

Voor het ontwikkelen van alle BETER-richtlijnen is gebruik gemaakt van de Richtlijn voor Richtlijnen van de Regieraad Kwaliteit van Zorg 2012 (www.oncoline.nl/uploaded/docs/AlgemeenOncolineEnPallialine/Richtlijn_voor_richtlijnen__derde_herziene_editie.pdf).

In 2010-2011 is door de richtlijnwerkgroepen binnen het BETER-consortium een samenvatting gemaakt met de belangrijkste aanbevelingen voor alle BETER-richtlijnen. In 2012-2014 is de wetenschappelijke onderbouwing uitgewerkt door de projectcoördinatoren en voorzitters van de werkgroepen. De verschillende versies van deze richtlijnen zijn per e-mail rondgestuurd en in landelijke vergaderingen van het BETER-consortium besproken. De richtlijnen zijn in 2013-2014 geaccordeerd door het BETER-consortium. De richtlijnen zijn in 2014 overgenomen door de Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie en in 2014-2015 ter accordering naar de betreffende wetenschappelijke en beroepsverenigingen gestuurd.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.