Overige gevolgen van borstkanker

Beoordeeld: 09-12-2024

Uitgangsvraag

Wat is de optimale nazorg voor patiënten met overige gevolgen vanaf de diagnose van borstkanker?

Aanbeveling

Gezins- en sociale problemen

Bespreek de volgende punten met de patiënt:

Eventuele gezins- en sociale problemen.
Praktische problemen.
Spirituele en religieuze problemen.
Verwijs patiënten, indien nodig, naar gespecialiseerde behandelaars.

Overwegingen

De gevolgen van de diagnose en/of de medische behandeling van borstkanker vormen een veelzijdige problematiek. De behandeling van borstkanker is multidisciplinair, en de gevolgen kunnen voortvloeien uit chirurgische, radiotherapeutische of medicamenteuze ingrepen. Daarnaast zijn er specifieke doelgroepen te identificeren die behoefte hebben aan aangepaste zorg, bijvoorbeeld vanwege genetische of familiale belasting, leeftijd of culturele achtergrond.

Het is dan ook belangrijk dat het signaleren en triëren van problemen, bijvoorbeeld door middel van patiëntgerapporteerde uitkomstmaten (PROMs) of lastmeter, tijdig en zorgvuldig plaatsvindt. Dit stelt zorgverleners in staat om patiënten op de juiste wijze door te verwijzen naar passende nazorg.

Sociale problematiek en gevolgen voor de omgeving

Sociale problemen kunnen zich uiten in beperkingen van sociale activiteiten, zoals het bezoeken van vrienden en familie. Patiënten ervaren de steun van hun partner als het meest belangrijk (Kayser, 2010).

De diagnose en/of behandeling van borstkanker beïnvloedt de relatie met zowel de partner als andere gezinsleden. Daarom is het belangrijk om aandacht en begeleiding te bieden aan de partner en eventuele kinderen. De levensfase van de kinderen speelt hierbij een belangrijke rol; jonge kinderen vereisen namelijk andere ondersteuning dan volwassen kinderen. De huisarts kan hier een belangrijke rol spelen.

Praktische problemen met school, studie, werk, financiën

Het bespreken van de bovenstaande onderwerpen, bijvoorbeeld met behulp van een gevalideerd meetinstrument zoals de Lastmeter, kan helpen bij het tijdig signaleren van praktische problemen. Hierdoor kunnen kwesties op het gebied van zorg voor kinderen, huisvesting, huishouden, vervoer, werk/school/studie, financiën en verzekering worden opgespoord en besproken. Het kan waardevol zijn om door te verwijzen naar maatschappelijk werk, een verpleegkundige of de huisarts.

Daarnaast kan begeleiding bij het herstarten of voortzetten van werk, of het begeleiden naar ander werk, extra aandacht vereisen. Een verwijzing naar maatschappelijk werk, een arbeidsdeskundige of de huisarts kan hierbij nuttig zijn. Specifieke informatie over arbeidsreïntegratie is beschikbaar op websites zoals Werk en kanker | Kanker.nl.

Spirituele en/of religieuze problemen

De diagnose en behandeling van borstkanker kan leiden tot veranderingen in de spirituele of religieuze situatie van patiënten, wat een aanzienlijke impact kan hebben op hen en hun omgeving.

Het kan nuttig zijn om patiënten door te verwijzen naar maatschappelijk werk, een psycholoog, een geestelijk verzorger, een verpleegkundige of de huisartsen of hen te wijzen op mogelijkheden voor lotgenotencontact, bijvoorbeeld via inloophuizen.

Gezins- en sociale problemen

Rationale van de aanbeveling: weging van argumenten voor en tegen de interventies

Gezins- en sociale problemen kunnen zich voordoen tijdens en na de behandeling van borstkanker, en het is essentieel om hier aandacht aan te besteden in het belang van de kwaliteit van leven van de patiënt. De Lastmeter kan hierbij een waardevol hulpmiddel zijn.

De problematiek betreft vaak praktische uitdagingen zoals zorg voor kinderen, huisvesting, huishouden, vervoer, werk of studie, en financiën en verzekeringen. Ook de aandacht voor re-integratie en arbeidsparticipatie op de lange termijn na de borstkankerbehandeling is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de patiënt en zijn of haar sociale omgeving.

Daarnaast kunnen spirituele en religieuze problemen naar voren komen tijdens en na de borstkankerbehandeling, wat eveneens aandacht vereist voor het welzijn van de patiënt.

Onderbouwing

Achtergrond

Het opsporen en behandelen van de gevolgen van de diagnose en/of behandeling van borstkanker zijn cruciale elementen van de individuele patiëntenzorg. Nazorg omvat het proces van het omgaan met de gevolgen van borstkanker die voortkomen uit de diagnose en/of de behandeling.

Het doel van nazorg is om de ziektelast te verminderen door de lichamelijke conditie en het psychisch welzijn te optimaliseren, met speciale aandacht voor problemen die zijn ontstaan door de diagnose en/of behandeling. Hierdoor kan de kwaliteit van leven verbeteren. Het is van groot belang om zo vroeg mogelijk in het behandeltraject duidelijk te maken hoe de individuele begeleiding van patiënten met gevolgen van borstkanker eruit zal zien.

Patiënten moeten niet alleen mondeling geïnformeerd worden door het borstkankerteam over veelvoorkomende gevolgen van de diagnose en/of behandeling (zowel op korte als lange termijn), maar het is ook wenselijk om deze informatie schriftelijk, digitaal en/of visueel aan te bieden.

Zoeken en selecteren

Er is voor deze vraag geen systematische literatuuranalyse uitgevoerd. De aanbevelingen zijn gebaseerd op expert opinion van de expertisegroep, waar mogelijk onderbouwd met literatuur die door de expertisegroep leden is aangedragen. Waar van toepassing wordt naar andere richtlijnen verwezen, waarbij de literatuur die daar te vinden is hier niet opnieuw beoordeeld wordt.

Referenties

1 - Ahmed, A., et al. (2014). "Prevalence of phantom breast pain and sensation among postmastectomy patients suffering from breast cancer: a prospective study." Pain Pract 14(2): E17-28.
2 - Agrawal, A., Hannon, R. A., Cheung, K. L., Eastell, R., & Robertson, J. F. (2006). Bone turnover markers in postmenopausal breast cancer patients treated with fulvestrant. Journal of Clinical Oncology, 24(18_suppl), 680-680.
3 - van Barele M, Heemskerk-Gerritsen BAM, Louwers YV, Vastbinder MB, Martens JWM, Hooning MJ, Jager A. Estrogens and Progestogens in Triple Negative Breast Cancer: Do They Harm? Cancers (Basel). 2021 May 21;13(11):2506. doi: 10.3390/cancers13112506. PMID: 34063736; PMCID: PMC8196589.
4 - Bartels SAL, Donker M, Poncet C, Sauvé N, Straver ME, van de Velde CJH, Mansel RE, Blanken C, Orzalesi L, Klinkenbijl JHG, van der Mijle HCJ, Nieuwenhuijzen GAP, Veltkamp SC, van Dalen T, Marinelli A, Rijna H, Snoj M, Bundred NJ, Merkus JWS, Belkacemi Y, Petignat P, Schinagl DAX, Coens C, van Tienhoven G, van Duijnhoven F, Rutgers EJT. Radiotherapy or Surgery of the Axilla After a Positive Sentinel Node in Breast Cancer: 10-Year Results of the Randomized Controlled EORTC 10981-22023 AMAROS Trial. J Clin Oncol. 2022 Nov 16:JCO2201565. doi: 10.1200/JCO.22.01565. Epub ahead of print. PMID: 36383926.
5 - Belmonte R, Messaggi-Sartor M, Ferrer M, Pont A, Escalada F. Prospective study of shoulder strength, shoulder range of motion, and lymphedema in breast cancer patients from pre-surgery to 5 years after ALND or SLNB Supportive Care in Cancer (2018) 26:3277–3287
6 - Bruce J, Williamson E, Lait C, Richmond H, Betteley L, Lall R, Petrou S, Rees S, Withers EJ, Lamb SE, Thompson AM on behalf of the PROSPER Study Group. Randomised controlled trial of exercise to prevent shoulder problems in women undergoing breast cancer treatment: study protocol for the prevention of shoulder problems trial (UK PROSPER). BMJ Open 2018;8:e019078. doi: 10.1136/bmjopen-2017-019078.
7 - Bruning PF, Pit MJ, de Jong-Bakker M, van den Ende A, Hart A, van Enk A. Bone mineral density after adjuvant chemotherapy for premenopausal breast cancer. Br J Cancer. 1990 Feb;61(2):308-10. doi: 10.1038/bjc.1990.58. PMID: 2310683; PMCID: PMC1971401.
8 - Campbell KL, Winters-Stone KM, Wiskemann J, May AM, Schwartz AL, Courneya KS, Zucker DS, Matthews CE, Ligibel JA, Gerber LH, Morris GS, Patel AV, Hue TF, Perna FM, Schmitz KH. Exercise guidelines for cancer survivors: consensus statement from international multidisciplinary roundtable. Med Sci Sports Exerc. 2019;51(11):2375-90 National Comprehensive Cancer Network (NCCN). Survivorship, Version 2.2018, NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology. J Natl Compr Canc Netw. 2018 Oct;16(10):1216-47.
9 - Caraceni A, Cherny N, Fainsinger R, Kaasa S, Poulain P, Radbruch L, De Conno F. Pain measurement tools and methods in clinical research in palliative care: recommendations of an Expert Working Group of the European Association of Palliative Care. J Pain Symptom Manage. 2002 Mar;23(3):239-55. doi: 10.1016/s0885-3924(01)00409-2. PMID: 11888722.
10 - Carson JW, Carson KM, Porter LS, Keefe FJ, Seewaldt VL. Yoga of Awareness program for menopausal symptoms in breast cancer survivors: results from a randomized trial. Support Care Cancer. 2009 Oct;17(10):1301-9. doi: 10.1007/s00520-009-0587-5. Epub 2009 Feb 12. PMID: 19214594.
11 - Chang, PJ, et al. (2021). "A Targeted Approach to Post-Mastectomy Pain and Persistent Pain following Breast Cancer Treatment." Cancers (Basel) 13(20).
12 - Chen VE, Greenberger BA, Shi Z, Gajjar S, Shi W, Mourad WF, Yan W. Post-mastectomy and post-breast conservation surgery pain syndrome: a review of etiologies, risk prediction, and trends in management. Transl Cancer Res. 2020 Jan;9(Suppl 1):S77–S85. doi: 10.21037/tcr.2019.06.46.
13 - Chiesa A, Serretti A. Mindfulness-based interventions for chronic pain: a systematic review of the evidence. J Altern Complement Med. 2011 Jan;17(1):83-93. doi: 10.1089/acm.2009.0546. PMID: 21265650.
14 - Cho Y, Do J, Jung S, Kwon O, Jeon JY. Effects of a physical therapy program combined with manual lymphatic drainage on shoulder function, quality of life, lymphedema incidence, and pain in breast cancer patients with axillary web syndrome following axillary dissection. Support Care Cancer. 2016 May;24(5):2047-2057. doi: 10.1007/s00520-015-3005-1. Epub 2015 Nov 5. PMID: 26542271.
15 - Coleman RE, Banks LM, Girgis SI, Kilburn LS, Vrdoljak E, Fox J, Cawthorn SJ, Patel A, Snowdon CF, Hall E, Bliss JM, Coombes RC; Intergroup Exemestane Study group. Skeletal effects of exemestane on bone-mineral density, bone biomarkers, and fracture incidence in postmenopausal women with early breast cancer participating in the Intergroup Exemestane Study (IES): a randomised controlled study. Lancet Oncol. 2007 Feb;8(2):119-27. doi: 10.1016/S1470-2045(07)70003-7. PMID: 17267326.
16 - Collette S, Collette L, Budiharto T, Horiot JC, Poortmans PM, Struikmans H, Van den Bogaert W, Fourquet A, Jager JJ, Hoogenraad W, Mueller RP, Kurtz J, Morgan DA, Dubois JB, Salamon E, Mirimanoff R, Bolla M, Van der Hulst M, Wárlám-Rodenhuis CC, Bartelink H; EORTC Radiation Oncology Group. Predictors of the risk of fibrosis at 10 years after breast conserving therapy for early breast cancer: a study based on the EORTC Trial 22881-10882 'boost versus no boost'. Eur J Cancer. 2008 Nov;44(17):2587-99. doi: 10.1016/j.ejca.2008.07.032. Epub 2008 Aug 29. Erratum in: Eur J Cancer. 2009 Jul;45(11):2061. PMID: 18757193.
17 - Confavreux CB, Fontana A, Guastalla JP, Munoz F, Brun J, Delmas PD. Estrogen-dependent increase in bone turnover and bone loss in postmenopausal women with breast cancer treated with anastrozole. Prevention with bisphosphonates. Bone. 2007 Sep;41(3):346-52. doi: 10.1016/j.bone.2007.06.004. Epub 2007 Jun 16. PMID: 17618847.
18 - Cooke AL, Metge C, Lix L, Prior HJ, Leslie WD. Tamoxifen use and osteoporotic fracture risk: a population-based analysis. J Clin Oncol. 2008 Nov 10;26(32):5227-32. doi: 10.1200/JCO.2007.15.7123. Epub 2008 Oct 6. PMID: 18838712.
19 - Darby SC, Ewertz M, McGale P, Bennet AM, Blom-Goldman U, Brønnum D, Correa C, Cutter D, Gagliardi G, Gigante B, Jensen MB, Nisbet A, Peto R, Rahimi K, Taylor C, Hall P. Risk of ischemic heart disease in women after radiotherapy for breast cancer. N Engl J Med. 2013 Mar 14;368(11):987-98. doi: 10.1056/NEJMoa1209825. PMID: 23484825.
20 - Delmas PD, Balena R, Confravreux E, Hardouin C, Hardy P, Bremond A. Bisphosphonate risedronate prevents bone loss in women with artificial menopause due to chemotherapy of breast cancer: a double-blind, placebo-controlled study. J Clin Oncol. 1997 Mar;15(3):955-62. doi: 10.1200/JCO.1997.15.3.955. PMID: 9060533.
21 - Dijkstra, P. U., et al. (2007). "Phantom breast sensations and phantom breast pain: a 2-year prospective study and a methodological analysis of literature." Eur J Pain 11(1): 99-108.
22 - Di Maio M, Basch E, Denis F, Fallowfield LJ, Ganz PA, Howell D, Kowalski C, Perrone F, Stover AM, Sundaresan P, Warrington L, Zhang L, Apostolidis K, Freeman-Daily J, Ripamonti CI, Santini D; ESMO Guidelines Committee. Electronic address: clinicalguidelines@esmo.org. The role of patient-reported outcome measures in the continuum of cancer clinical care: ESMO Clinical Practice Guideline. Ann Oncol. 2022 Sep;33(9):878-892. doi: 10.1016/j.annonc.2022.04.007. Epub 2022 Apr 21. PMID: 35462007.
23 - DiSipio T, Rye S, Newman B, Hayes S. Incidence of unilateral arm lymphoedema after breast cancer: a systematic review and meta-analysis. Lancet Oncol. 2013 May;14(6):500-15. doi: 10.1016/S1470-2045(13)70076-7. Epub 2013 Mar 27. PMID: 23540561.
24 - Duijts SF, Faber MM, Oldenburg HS, van Beurden M, Aaronson NK. Effectiveness of behavioral techniques and physical exercise on psychosocial functioning and health-related quality of life in breast cancer patients and survivors--a meta-analysis. Psychooncology. 2011 Feb;20(2):115-26. doi: 10.1002/pon.1728. PMID: 20336645.
25 - Fenlon DR, Corner JL, Haviland JS. A randomized controlled trial of relaxation training to reduce hot flashes in women with primary breast cancer. J Pain Symptom Manage. 2008 Apr;35(4):397-405. doi: 10.1016/j.jpainsymman.2007.05.014. PMID: 18359433.
26 - Frances K Duane, Naomi B Boekel, Judy N Jacobse, Zhe Wang, Berthe M P Aleman, Sarah C Darby, Michael Schaapveld, Flora E van Leeuwen, Margreet H A Baaijens, Samantha Warren, Carolyn W Taylor Exposure of the heart and cardiac valves in women irradiated for breast cancer 1970-2009 Clin Transl Radiat Oncol . 2022 Jul 16;36:132-139. doi: 10.1016/j.ctro.2022.07.004. eCollection 2022 Sep.
27 - Franzoi MA, Agostinetto E, Perachino M, Del Mastro L, de Azambuja E, Vaz-Luis I, Partridge AH, Lambertini M. Evidence-based approaches for the management of side-effects of adjuvant endocrine therapy in patients with breast cancer. Lancet Oncol. 2021;22(7):e303-e313.
28 - Gezondheidsraad. Advies Evaluatie van de voedingsnormen voor vitamine D. 2012. Beschikbaar via: https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2012/09/26/evaluatie-van-de-voedingsnormen-voor-vitamine-d. Geraadpleegd op 12 oktober 2023.
29 - Gnant M, Mlineritsch B, Luschin-Ebengreuth G, Kainberger F, Kässmann H, Piswanger-Sölkner JC, Seifert M, Ploner F, Menzel C, Dubsky P, Fitzal F, Bjelic-Radisic V, Steger G, Greil R, Marth C, Kubista E, Samonigg H, Wohlmuth P, Mittlböck M, Jakesz R; Austrian Breast and Colorectal Cancer Study Group (ABCSG). Adjuvant endocrine therapy plus zoledronic acid in premenopausal women with early-stage breast cancer: 5-year follow-up of the ABCSG-12 bone-mineral density substudy. Lancet Oncol. 2008 Sep;9(9):840-9. doi: 10.1016/S1470-2045(08)70204-3. Epub 2008 Aug 19. PMID: 18718815.
30 - Goldberg JI, Riedel ER, Morrow M, Van Zee KJ. Morbidity of sentinel node biopsy: relationship between number of excised lymph nodes and patient perceptions of lymphedema. Ann Surg Oncol. 2011 Oct;18(10):2866-72. doi: 10.1245/s10434-011-1688-1. Epub 2011 Apr 5. PMID: 21465310.
31 - Gracely RH, McGrath P, Dubner R. Ratio scales of sensory and affective verbal pain descriptors. Pain. 1978 Jun;5(1):5-18. doi: 10.1016/0304-3959(78)90020-9. PMID: 673440.
32 - Grant MD, Marbella A, Wang AT, Pines E, Hoag J, Bonnell C, Ziegler KM, Aronson N. Menopausal Symptoms: Comparative Effectiveness of Therapies [Internet]. Rockville (MD): Agency for Healthcare Research and Quality (US); 2015 Mar. Report No.: 15-EHC005-EF. PMID: 25905155.
33 - Greenspan SL, Bhattacharya RK, Sereika SM, Brufsky A, Vogel VG. Prevention of bone loss in survivors of breast cancer: A randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. J Clin Endocrinol Metab. 2007 Jan;92(1):131-6. doi: 10.1210/jc.2006-1272. Epub 2006 Oct 17. PMID: 17047022.
34 - Hasenoehrl T, Keilani M, Palma S, Crevenna R. Resistance exercise and breast cancer related lymphedema - a systematic review update. Disabil Rehabil. 2020 Jan;42(1):26-35. doi: 10.1080/09638288.2018.1514663. Epub 2019 Jan 13. PMID: 30638093.
35 - Henry NL, Unger JM, Schott AF, Fehrenbacher L, Flynn PJ, Prow DM, Sharer CW, Burton GV, Kuzma CS, Moseley A, Lew DL, Fisch MJ, Moinpour CM, Hershman DL, Wade JL 3rd. Randomized, Multicenter, Placebo-Controlled Clinical Trial of Duloxetine Versus Placebo for Aromatase Inhibitor-Associated Arthralgias in Early-Stage Breast Cancer: SWOG S1202. J Clin Oncol. 2018 Feb 1;36(4):326-332. doi: 10.1200/JCO.2017.74.6651. Epub 2017 Nov 14. PMID: 29136387; PMCID: PMC5805479.
36 - Hershman DL, McMahon DJ, Crew KD, Shao T, Cremers S, Brafman L, Awad D, Shane E. Prevention of bone loss by zoledronic acid in premenopausal women undergoing adjuvant chemotherapy persist up to one year following discontinuing treatment. J Clin Endocrinol Metab. 2010 Feb;95(2):559-66. doi: 10.1210/jc.2009-1366. Epub 2009 Dec 18. PMID: 20022990; PMCID: PMC2840866.
37 - van den Hurk CJ, van den Akker-van Marle ME, Breed WP, van de Poll-Franse LV, Nortier JW, Coebergh JW. Impact of scalp cooling on chemotherapy-induced alopecia, wig use and hair growth of patients with cancer. Eur J Oncol Nurs. 2013 Oct;17(5):536-40. doi: 10.1016/j.ejon.2013.02.004. Epub 2013 Apr 6. PMID: 23571182.
38 - Hwang JH, Chang HJ, Shim YH, Park WH, Park W, Huh SJ, Yang JH. Effects of supervised exercise therapy in patients receiving radiotherapy for breast cancer. Yonsei Med J. 2008 Jun 30;49(3):443-50. doi: 10.3349/ymj.2008.49.3.443. PMID: 18581595; PMCID: PMC2615347.
39 - Jensen MP. The validity and reliability of pain measures in adults with cancer. J Pain. 2003 Feb;4(1):2-21. doi: 10.1054/jpai.2003.1. PMID: 14622723.
40 - Johansen S, Fosså K, Nesvold IL, Malinen E, Fosså SD. Arm and shoulder morbidity following surgery and radiotherapy for breast cancer. Acta Oncol. 2014 Apr;53(4):521-9. doi: 10.3109/0284186X.2014.880512. Epub 2014 Feb 5. PMID: 24495044.
41 - Koehler L, Day A, Hunter D, Blaes A, Haddad T, Shanley R. Five-Year Cumulative Incidence of Axillary Web Syndrome and Comparison in Upper Extremity Movement, Function, Pain, and Lymphedema in Survivors of Breast Cancer With and Without Axillary Web Syndrome. Arch Phys Med Rehabil. 2022 Sep;103(9):1798-1806. doi: 10.1016/j.apmr.2022.03.007. Epub 2022 Apr 6. PMID: 35398047; PMCID: PMC9452471.
42 - Konstantinos Dinas, Matthias Kalder, Leonidas Zepiridis, Georgios Mavromatidis, Georgios Pratilas Axillary web syndrome: Incidence, pathogenesis, and management Curr Probl Cancer 2019 Dec;43(6):100470. doi: 10.1016/j.currproblcancer.2019.02.002. Epub 2019 Mar 15.
43 - Lee TS, Kilbreath SL, Refshauge KM, Herbert RD, Beith JM. Prognosis of the upper limb following surgery and radiation for breast cancer. Breast Cancer Res Treat 2008;110:19–37.
44 - Liljegren A, Gunnarsson P, Landgren BM, Robéus N, Johansson H, Rotstein S. Reducing vasomotor symptoms with acupuncture in breast cancer patients treated with adjuvant tamoxifen: a randomized controlled trial. Breast Cancer Res Treat. 2012 Oct;135(3):791-8. doi: 10.1007/s10549-010-1283-3. Epub 2010 Dec 14. PMID: 21153699.
45 - Lilla C, Ambrosone CB, Kropp S, Helmbold I, Schmezer P, von Fournier D, Haase W, Sautter-Bihl ML, Wenz F, Chang-Claude J. Predictive factors for late normal tissue complications following radiotherapy for breast cancer. Breast Cancer Res Treat. 2007 Nov;106(1):143-50. doi: 10.1007/s10549-006-9480-9. Epub 2007 Jan 13. PMID: 17221151.
46 - Lipov EG, Joshi JR, Sanders S, Wilcox K, Lipov S, Xie H, Maganini R, Slavin K. Effects of stellate-ganglion block on hot flushes and night awakenings in survivors of breast cancer: a pilot study. Lancet Oncol. 2008 Jun;9(6):523-32. doi: 10.1016/S1470-2045(08)70131-1. Epub 2008 May 15. PMID: 18485819.
47 - Lorenzo Lippi, Alessandro de Sire, Luigi Losco, Kamal Mezian, Arianna Folli, Mariia Ivanova, Lorenzo Zattoni, Stefano Moalli, Antonio Ammendolia, Carmine Alfano, Nicola Fusco, Marco Invernizzi Axillary Web Syndrome in Breast Cancer Women: What Is the Optimal Rehabilitation Strategy after Surgery? A Systematic Review J Clin Med. 2022 Jul 1;11(13):3839. doi: 10.3390/jcm11133839.
48 - Lu W, Giobbie-Hurder A, Freedman RA, Hee Shin I, U Lin N, Partridge AH, Rosenthal DS, Ligibel JA. Acupuncture for chemotherapy-induced peripheral neuropathy in breast cancer survivors: A randomized controlled pilot trial. Oncologist. 2020 Apr;25(4):310-318. doi: 10.1634/theoncologist.2019-0489. Epub 2019 Oct 14. PMID: 32297442 PMCID: PMC7160396 DOI: 10.1634/theoncologist.2019-0489.
49 - Lucci A, McCall LM, Beitsch PD, Whitworth PW, Reintgen DS, Blumencranz PW, Leitch AM, Saha S, Hunt KK, Giuliano AE; American College of Surgeons Oncology Group. Surgical complications associated with sentinel lymph node dissection (SLND) plus axillary lymph node dissection compared with SLND alone in the American College of Surgeons Oncology Group Trial Z0011. J Clin Oncol. 2007 Aug 20;25(24):3657-63. doi: 10.1200/JCO.2006.07.4062. Epub 2007 May 7. PMID: 17485711.
50 - Lukas A, Theunissen M, de Korte-de Boer D, van Kuijk S, Van Noyen L, Magerl W, Mess W, Buhre W, Peters M. AMAZONE: prevention of persistent pain after breast cancer treatment by online cognitive behavioral therapy—study protocol of a randomized controlled multicenter trial. Trials. 2022; 23, 595 (2022). https://doi.org/10.1186/s13063-022-06549-6.
51 - Maass SWMC, Brandenbarg D, Boerman LM, Verhaak PFM, de Bock GH, Berendsen AJ. Fatigue among Long-Term Breast Cancer Survivors:A Controlled Cross-Sectional Study. Cancers 2021, 13, 1301. https://doi.org/10.3390/cancers13061301.
52 - Maass SWMC, Roorda C, Berendsen AJ, Verhaak PFM, de Bock GH. The prevalence of long-term symptoms of depression and anxiety after breast cancer treatment: A systematic review Elsevier 2015. http://dx.doi.org/10.1016/j.maturitas.2015.04.010.
53 - Mao JJ, Bowman MA, Xie SX, Bruner D, DeMichele A, Farrar JT. Electroacupuncture Versus Gabapentin for Hot Flashes Among Breast Cancer Survivors: A Randomized Placebo-Controlled Trial. J Clin Oncol. 2015 Nov 1;33(31):3615-20. doi: 10.1200/JCO.2015.60.9412. Epub 2015 Aug 24. PMID: 26304905; PMCID: PMC4622101.
54 - McGale P, Darby SC, Hall P et al. Incidence of heart disease in 35,000 women treated with radiotherapy for breast cancer in Denmark and Sweden. Radiother Oncol. 2011 Aug; 100(2): 167-75. PMID: 21752480; doi: 10.1016/j.radonc.2011.06.016.
55 - McLaughlin SA, Brunelle CL, Taghian A. Breast Cancer-Related Lymphedema: Risk Factors, Screening, Management, and the Impact of Locoregional Treatment. J Clin Oncol. 2020 Jul 10;38(20):2341-2350. doi: 10.1200/JCO.19.02896. Epub 2020 May 22. PMID: 32442064; PMCID: PMC7343436.
56 - Moskovitz AH, Anderson BO, Yeung RS, Byrd DR, Lawton TJ, Axillary web syndrome after axillary dissection. Moe RE.Am J Surg. 2001 May;181(5):434-9. doi: 10.1016/s0002-9610(01)00602-x.
57 - Munk, A., et al. (2023). "Acute and subacute postsurgical pain in women with breast cancer: incidence and associations with biopsychosocial predictors-a secondary analysis of a randomized controlled trial." Pain Rep 8(1): e1058.
58 - Nogueira RMP, Vital FMR, Bernabé DG, Carvalho MB. Interventions for Radiation-Induced Fibrosis in Patients With Breast Cancer: Systematic Review and Meta-analyses. Adv Radiat Oncol. 2022 Feb 5;7(3):100912. doi: 10.1016/j.adro.2022.100912. PMID: 35647406; PMCID: PMC9133365.
59 - Perez EA, Josse RG, Pritchard KI, Ingle JN, Martino S, Findlay BP, Shenkier TN, Tozer RG, Palmer MJ, Shepherd LE, Liu S, Tu D, Goss PE. Effect of letrozole versus placebo on bone mineral density in women with primary breast cancer completing 5 or more years of adjuvant tamoxifen: a companion study to NCIC CTG MA.17. J Clin Oncol. 2006 Aug 1;24(22):3629-35. doi: 10.1200/JCO.2005.05.4882. Epub 2006 Jul 5. PMID: 16822845.
60 - Powles TJ, Hickish T, Kanis JA, Tidy A, Ashley S. Effect of tamoxifen on bone mineral density measured by dual-energy x-ray absorptiometry in healthy premenopausal and postmenopausal women. J Clin Oncol. 1996 Jan;14(1):78-84. doi: 10.1200/JCO.1996.14.1.78. PMID: 8558225.
61 - Puetz TW, Herring MP. Differential effects of exercise on cancer-related fatigue during and following treatment: a meta-analysis. Am J Prev Med. 2012 Aug;43(2):e1-24. doi: 10.1016/j.amepre.2012.04.027. PMID: 22813691.
62 - Rabaglio M, Sun Z, Price KN, Castiglione-Gertsch M, Hawle H, Thürlimann B, Mouridsen H, Campone M, Forbes JF, Paridaens RJ, Colleoni M, Pienkowski T, Nogaret JM, Láng I, Smith I, Gelber RD, Goldhirsch A, Coates AS; BIG 1-98 Collaborative and International Breast Cancer Study Groups. Bone fractures among postmenopausal patients with endocrine-responsive early breast cancer treated with 5 years of letrozole or tamoxifen in the BIG 1-98 trial. Ann Oncol. 2009 Sep;20(9):1489-1498. doi: 10.1093/annonc/mdp033. Epub 2009 May 27. PMID: 19474112; PMCID: PMC2731016.
63 - Rietman JS, Dijkstra PU, Geertzen JH, Baas P, de Vries J, Dolsma WV, Groothoff JW, Eisma WH, Hoekstra HJ. Treatment-Related Upper Limb Morbidity 1 Year after Sentinel Lymph Node Biopsy or Axillary Lymph Node Dissection for Stage I or II Breast Cancer. Annals of Surgical Oncology, 2004 Nov;11(11):1018-24
64 - Saarto T, Blomqvist C, Välimäki M, Mäkelä P, Sarna S, Elomaa I. Clodronate improves bone mineral density in post-menopausal breast cancer patients treated with adjuvant antioestrogens. Br J Cancer. 1997;75(4):602-5. doi: 10.1038/bjc.1997.105. PMID: 9052418; PMCID: PMC2063321.
65 - Saarto, T., Vehmanen, L., Blomqvist, C., & Elomaa, I. (2006). 10-year follow-up of the efficacy of clodronate on bone mineral density (BMD) in early stage breast cancer. Journal of Clinical Oncology, 24(18_suppl), 676-676.
66 - Safora Johansen, Kristian Fosså, Inger L Nesvold, Eirik Malinen, Sophie D Fosså Arm and shoulder morbidity following surgery and radiotherapy for breast cancer Acta Oncol 2014 Apr;53(4):521-9. doi: 10.3109/0284186X.2014.880512. Epub 2014 Feb 5.
67 - van der Schoot G, Ormel H, Westerink N, et al. Optimal Timing of a Physical Exercise Intervention to Improve Cardiorespiratory Fitness. J Am Coll Cardiol CardioOnc. 2022 Nov, 4 (4) 491–503.
68 - Schreiber, K. L., et al. (2014). "Predicting, preventing and managing persistent pain after breast cancer surgery: the importance of psychosocial factors." Pain Manag 4(6): 445-459.
69 - Schug SA, Bruce J. Risk stratification for the development of chronic postsurgical pain. Pain Rep. 2017 Oct 31;2(6):e627. doi: 10.1097/PR9.0000000000000627. PMID: 29392241; PMCID: PMC5741327.
70 - Shapiro CL, Manola J, Leboff M. Ovarian failure after adjuvant chemotherapy is associated with rapid bone loss in women with early-stage breast cancer. J Clin Oncol. 2001 Jul 15;19(14):3306-11. doi: 10.1200/JCO.2001.19.14.3306. PMID: 11454877.
71 - Shams T, Firwana B, Habib F, Alshahrani A, Alnouh B, Murad MH, Ferwana M. SSRIs for hot flashes: a systematic review and meta-analysis of randomized trials. J Gen Intern Med. 2014 Jan;29(1):204-13. doi: 10.1007/s11606-013-2535-9. Epub 2013 Jul 26. PMID: 23888328; PMCID: PMC3889979.
72 - Stubblefield MD, Keole N (2014). Upper body pain and functional disorders in patients with breast cancer. PM&R 2014 Feb 6(2): 170-183.
73 - Taylor C, Correa C, Duane FK et al. Early Breast Cancer Trialists' Collaborative Group. Estimating the Risks of Breast Cancer Radiotherapy: Evidence From Modern Radiation Doses to the Lungs and Heart and From Previous Randomized Trials. J Clin Oncol. 2017 May 20;35(15):1641–9.
74 - Taylor CW, Wang Z, Macaulay E, Jagsi R, Duane F, Darby SC. Exposure of the Heart in Breast Cancer Radiation Therapy: A Systematic Review of Heart Doses Published During 2003 to 2013. Int J Radiat Oncol Biol Phys. 2015 Nov 15;93(4):845-53. doi: 10.1016/j.ijrobp.2015.07.2292. Epub 2015 Aug 3. PMID: 26530753.
75 - Thong MSY, van Noorden CJF, Steindorf K, Arndt V. Cancer-Related Fatigue: Causes and Current Treatment Options. Curr Treat Options Oncol. 2020 Feb 5;21(2):17. doi: 10.1007/s11864-020-0707-5. Erratum in: Curr Treat Options Oncol. 2022 Mar;23(3):450-451. PMID: 32025928; PMCID: PMC8660748.
76 - Toohey K, Hunter M, McKinnon K, Casey T, Turner M, Taylor S, Paterson C. A systematic review of multimodal prehabilitation in breast cancer. Breast Cancer Res Treat. 2023 Jan;197(1):1-37. doi: 10.1007/s10549-022-06759-1. Epub 2022 Oct 21. PMID: 36269525; PMCID: PMC9823038.
77 - Torres Lacomba M, Mayoral Del Moral O, Coperias Zazo JL, Yuste Sánchez MJ, Ferrandez JC, Zapico Goñi A. Axillary web syndrome after axillary dissection in breast cancer: a prospective study. Breast Cancer Res Treat. 2009 Oct;117(3):625-30. doi: 10.1007/s10549-009-0371-8. Epub 2009 Mar 21. PMID: 19306057.
78 - Trauer JM, Qian MY, Doyle JS, Rajaratnam SMW, Cunnington D. Cognitive behavioral therapy for chronic insomnia: a systematic review and meta-analysis. Ann Intern Med. 2015 Aug 4;163(3):191-204. doi: 10.7326/M14-2841.
79 - Vestergaard P, Rejnmark L, Mosekilde L. Effect of tamoxifen and aromatase inhibitors on the risk of fractures in women with breast cancer. Calcif Tissue Int. 2008 May;82(5):334-40. doi: 10.1007/s00223-008-9132-7. Epub 2008 May 8. PMID: 18463912.
80 - Wang L, Guyatt GH, Kennedy SA, Romerosa B, Kwon HY, Kaushal A, Chang Y, Craigie S, de Almeida CPB, Couban RJ, Parascandalo SR, Izhar Z, Reid S, Khan JS, McGillion M, Busse JW. Predictors of persistent pain after breast cancer surgery: a systematic review and meta-analysis of observational studies. CMAJ. 2016 Oct 4;188(14):E352-E361. doi: 10.1503/cmaj.151276. Epub 2016 Jul 11. PMID: 27402075; PMCID: PMC5047835.
81 - Zorginstituut. Farmacotherapeutisch Kompas. Beschikbaar via: https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/. Geraadpleegd op 12 oktober 2023.

Evidence tabellen

Niet van toepassing.

Verantwoording

Beoordelingsdatum en geldigheid

Laatst beoordeeld : 09-12-2024

Initiatief en autorisatie

Initiatief:

Nederlandse Internisten Vereniging

Geautoriseerd door:

Nederlands Huisartsen Genootschap
Nederlandse Internisten Vereniging
Nederlandse Vereniging voor Heelkunde
Nederlandse Vereniging voor Medische Oncologie
Nederlandse Vereniging voor Nucleaire geneeskunde
Nederlandse Vereniging voor Pathologie
Nederlandse Vereniging voor Plastische Chirurgie
Nederlandse Vereniging voor Radiologie
Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie
Vereniging Klinische Genetica Nederland
Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland
Nationaal Borstkanker Overleg Nederland
Nederlandse Vereniging voor Klinische Fysica
Borstkankervereniging Nederland

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2021 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de Samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met borstkanker.

Werkgroeplid	Namens
M.A.W.M.C. (Marlene) Hoynck van Papendrecht	BVN
C. (Cristina) Guerrero Paez	BVN
M.A. (Marjolein) Scholten	BVN
C.M. (Marco) van Esterik	Contactgroep Phyllodes
M. (Michelle) Verseveld MSc	KNGF
S.W.M.C. (Saskia) Accord-Maass	NHG
B.E.P.J. (Birgit) Vriens	NIV
A. (Agnes) Jager	NIV
C.H. (Carolien) Smorenburg, voorzitter	NIV
H. (Hiltje) de Graaf	NIV
J.R. (Judith) Kroep	NIV
A. (Anne) Lukas	NVA
H.H. (Huub) van Rossum	NVKC
C. (Christiaan) van Swol	NVKF
F. (Frederiek) van den Bos	NVKG
L.A.E. (Leonie) Woerdeman	NVPC
M.A.M. (Marc) Mureau	NVPC
A.N. (Astrid) Scholten	NVRO
H.J.G.D. (Desiree) van den Bongard	NVRO
J.H. (John) Maduro	NVRO
M.J.C. (Maurice) van der Sangen	NVRO
N. (Nina) Bijker	NVRO
L.J. (Liesbeth) Boersma	NVRO
D.J.P. (Dominique) van Uden	NVvH
E.L. (Emily) Postma	NVvH
J.H. (José) Volders	NVvH
L.J.A. (Luc) Strobbe	NVvH
F.H. (Frederieke) van Duijnhoven	NVvH
E.M. (Elise) Bekers	NVVP
A.I.M. (Inge-Marie) Obdeijn	NVvR
C.E. (Claudette) Loo	NVvR
M.B.I. (Marc) Lobbes	NVvR
C. (Carla) Meeuwis	NVvR
L.M.H. (Lidy) Wijers	NVvR
M.W. (Mechli) Imhof-Tas	NVvR
A. (Angelie) van den Bosch	V&VN
A.M.J. (Antoinette) Holterman	V&VN oncologie
J.M. (Margriet) Collée	VKGN
M. (Marijke) Wevers	VKGN

Met ondersteuning van

S.N. (Sarah) van Duijn, adviseur Kennisinstituut van Federatie van Medisch specialisten (2024)

dr. L. (Linda) Oostendorp, senior adviseur Kennisinstituut van Federatie van Medisch specialisten (2023)

M. (Miriam) te Lintel Hekkert, adviseur Kennisinstituut van Federatie van Medisch specialisten (2023)

N. (Nadine) Zielonke, adviseur Kennisinstituut van Federatie van Medisch specialisten (2023)

J. (Joppe) Tra, senior adviseur Kennisinstituut van Federatie van Medisch specialisten (2023-2024)

dr. M.A. (Margreet) Pols, adjunct directeur Kennisintituut van Federatie van Medisch specialisten (2024-2025)

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

Clusterstuurgroep

*Clusterlid*	*Functie*	*Nevenwerkzaamheden*	*Gemelde belangen*
*Smorenburg* *(voorzitter)*	* Internist-oncoloog Antoni van Leeuwenhoek * Opleider oncologie Antoni van Leeuwenhoek	Lid Bestuur gasthuis Antoni van Leeuwenhoek (onbetaald)	In 2018 een vergoeding van €1307,00 ontvangen van Pfizer.
*Guerrero Paez*	Directeur Borstkanker Vereniging Nederland	Lid Raad van Toezicht SPL te Leiden (onbetaald)	Als patiëntenorganisatie leveren wij vanuit partïëntenperspectief advies aan. Persoonlijk ben ik alleen betrokken bij het Covid consorium waar we onderzoek doen naar Covid en Borstkanker. Trekker is IKNL (geen rol als projectleider). Verder werken wij met de PAG samen en allerlei vrijwillgers. Wij ontvangen van de farmacie gelden voor specifieke projecten op het gebied van informatievoorziening en/of lotgenotencontact. Deze zijn multisponsored en worden altijd opgenomen in het transparantieregister.
*Vriens*	Internist-oncoloog Catherinaziekenhuis Eindhoven		In 2018 een vergoeding van €870,00 ontvangen van Novartis.
*Mureau*	Plastisch chirurg, Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum Rotterdam	* Maatschapslid AZR>SFG, werkzaamheden als plastisch chirurg (betaald) * Vicevoorzitter clinical audit board Dutch Breast Implant Registry, mede beheren landelijke kwaliteitsregistratie borstimplantaten (vacatiegelden) * Lid European Commission Expert Panel Medical Devices, General and Plastic Surgery and Dentistry, beoordelen documenten medical devices in kader CE-marketing (betaald)	Polytech Health & Asethetics GmbH - Long-term results of breast reconstruction with polyurethane covered implants: a multicenter randomized controlled trial - Projectleider
*Bongard, van den*	Radiotherapeut-oncoloog, Amsterdam UMC	* Lid NABON bestuur (onbetaald) * Voorzitter Landelijk Platform Radiotherapie Mammacarcinoom (LPRM) bestuur (onbetaald) * Faculty ESTRO teaching course Advanced Treatment Planning (eenmalige vergoeding) * Lid adviesraad Borstkanker Vereniging Nederland (onbetaald) * Lid redactie BVN (onbetaald)	* KWF/ Pink Ribbon - Eenmalige hoge dosis radiotherapie mammacarcinooom (ABLATIVE project, 2013 en 2020) - Projectleider; VARIAN grant voor Adaptive Radiotherapy in Breast Cancer patients (BREAST-ART, 2020) - Projectleider. * Lid landelijke werkgroep hypofractionering mammacarcinoom
*Van Swol*	* Klinisch Fysicus, St. Antonius Ziekenhuis (0,9 fte) * Hoofd Zorgketen Borstkanker, St. Antonius Ziekenhuis (0,1 fte)	Voorzitter Bestuur Stichting Opleiding Klinische Fysica - onbetaald. Zie www.stichtingokf.nl	Geen
*Van Duijnhoven*	Chirurg-oncoloog, Nederlands Kanker Instituut / Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis	* European Organization for Research and Treatment of Cancer, secretary of the Breast Cancer Group * Nederlandse Vereniging voor Chirurgische Oncologie, subgroep Mammachirurgie - werkgroep Wetenschap * Borstkanker Onderzoeks Groep BOOG - bestuur werkgroep Gemetastaseerde ziekte * Borstkanker Onderzoeks groep BOOG - bestuur werkgroep Locoregionaal * NEO ALLTO study Steering committee Alle nevenwerkzaamheden zijn onbetaald	* Innovatiefonds Zorgverzekeraars - Towards omitting breast surgery in patients with a complete response to neoadjuvant chemotherapy - biopten past NAC ter evaluatie respons onderzoek inmiddels afgerond- Geen projectleider, co-PI * KWF - Management of low risk ductal carcinoma in situ (low-risk DCIS): a non-randomized, multicenter, non-inferiority trial between standard therapy approch versus active surveillance - clinical trial ongoing - Geen projectleider, co-PI * KWF - Clinically node negative breast cancer patients undergoing breast conserving therapy: Sentinel lymph node procedure versus follow-up - randomized clinical trial, accural complete January 2022 - Geen projectleider, local PI * EORTC-quality of life group - Follow-up in Early and Locally Advanced Breast Cancer Patients: An EORTC QLG-BCG-ROG Protocol - clinical study in which quality of life data are registered in patients treated for breast cancer < 3 years ago - Geen projectleider, local PI * Als arts ook betrokken bij de patiëntenvereniging voor Phyllodes tumoren van de borst, wat 1 van de geformuleerde knelpunten vanuit onze beroepsvereniging is.
*Volders*	Oncologische chirurg * tot 31-12-2021 Gelre Ziekenhuis Apeldoorn/Zutphen * per 10-1-2022 Diakonessehuis Utrecht	* Bestuurslid werkgroep Mammachirurgie NVCO - onbetaald * Voorzitter subgroep positionering en profilering NVCO werkgroep Mammachirurgie	Geen

Clusterexpertisegroep

*Clusterlid*	*Functie*	*Nevenfuncties*	*Gemelde belangen*
*Wijers*	Mamma- en neuroradioloog Alrijne Zorggroep (Leiderdorp - Leinden - Alphen)	* Lid NABON * Lid Contentgroep Mamma HIX Beide onbetaalde nevenfuncties	In 2020 een vergoeding van €1270,00 ontvangen van Bayer.
*Collée*	Klinisch geneticus, Erasmus MC Rotterdam	Geen	* KWF - Nationwide infrastructure integrating research and health care to improve management for Dutch women with familial breast cancer risk Infrastructure Initiatives – * KWF Building in the Archipelago of Ovarian Cancer Research - Geen projectleider
*Rossum, van*	Laboratorium specialist Klinische Chemie, Afdeling Algemeen Klinisch Laboratorium Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis Amsterdam	* Eigenaar en directeur Huvaros B.V. (onbetaald) * Medeoprichter Aandeelhouder en CSO SelfSafeSure Blood Collections B.V. (onbetaald)	* Health Holland - Subsidie voor vingerprik bloedafname systeem voor Covid-19 serologie - Projectleider * Roche diagnostics - In kind subsidie waarbij Roche Cyfra 21,1, NSE en CEA testen voor DEDICATION studie sponsert - Geen projectleider
*Bos, van den*	Internist-ouderengeneeskunde LUMC	Voorzitter kerngroep ouderen NIV (onbetaald)	SKMS - Keuzehulpen nij patiënten met multimorbiditeit - Projectleider
*Verseveld*	* Bestuurslid Nederlandse Vereniging voor fysiotherapie bij Lymfologie en Oncologie, portefeuilehouder Wetenschap Oedeem en Oncologie: 8 uur per week * Oedeem en Oncologiefysiotherapie bij Phaedra Centrum voor oncologische zorg: 2 dagen per week * Hoofddocent Avans+, Master Oncology Physical Therapie: 1-2 dagen per week	* NVFL: vrijwillige functie * Phaedra + Avansplus = betaalde functie	Geen
*Loo*	Radioloog, gespecialiseerd mammaradiologie & sreening BVO (regio midden west). NKI-AVL (Nederlands Kanker Instituut, Antoni van Leeuwenhoek) en BVO midden west	* Wetenschappelijke cie NBCA (deels betaals/vacatie) * Accreditatie cie NVvR (onbetaald) * Uitkomst gerichte zorg borstkanker (afgevaardigd vanuit mammasectie NVvR)	In 2019 een vergoeding van €1749,00 ontvangen van Bayer.
*Meeuwis*	Mammaradioloog Ziekenhuis Rijnstate	* NABON - werkgroep standaardisatie verslaglegging (onbetaald) * NABON - werkgroep voorlichting (onbetaald) * NVvR - mammasectie (DCBI) bestuur secretaris (onbetaald) * NVvR - kwaliteitsvisitatiecommissie (betaald)	* SENO medical - Echografie gecombineerd met laserlicht voor de diagostiek bij verdachte massa's in de borst - Projectleider * GE Healthcare - 3D echografie bij patiënten die doorverwezen zijn met een BI-RADS 0 afwijking. Zij kregen aanvullend een 3D echo van beide borsten. Studie inmiddels gesloten - Geen projectleider
*Jager*	Internist-oncoloog Erasmus MC Kanker Instituut Rotterdam	* Voorzitter Stichting BOOG (Borstkaner onderzoeksgroep) - onbezoldigd * Voorzitter DORP (Dutch Oncology Research Platform) - onbezoldigd * Secretaris Stichting Borst Vooruit - onbezoldigd	* KWF - Prediction of Breast Cancer chemotherapy response in patients by determination of chemosensitivity in tumoer tissue ex vivo - Projectleider * KWF Pink Ribbon - Circulating tumor cell detection by diagnostic leukapheresis to predict late recurrences in breast cancer after five years adjuvant endocrine treatment - Projectleider * Breast Cancer Now - The value of ciculating tumor DNA dynamics in patient selection for palbociclib treatment - Projectleider * KWF - Detection of early progression by ciculating tumor DNA in metastatic breast cancer patients treated with endocrine therapy and CDK+/6 inhibitors - Projectleider * Oncode - Selection of advanced breast cancer patients for carboplatin treatment using the functional repair capacity (RECAP) test: the CAREEI II study - Projectleider * Pfizer - Functional selection of advanced breast cancer patients for Talazoparib treatment Using the Repair Capacity (RECAP) test: The FUTURE trial – Projectleider In 2019 een vergoeding van €980,00 ontvangen van Roche Pharma.
*Maduro*	Radiotherapeut oncoloog, Universitaire Medische Centrum Groningen en Prinses Maxima Centrum voor kinderoncologie	Bestuur BOOG, onbetaald Eenmalig advisory board HOLOGIC, betaald	EU - HARMONIC, gevolgen straling bij kinderen - Geen projectleider
*Postma*	Oncologisch chirurg Antonius Ziekenhuis Nieuwegein	* Bestuurslid werkgroep Mammachirurgie NVCO - onbetaald * Voorzitter subgroep onderwijs NVCO werkgroep Mammachirurgie Bestuurslid NVCO	Geen
*Uden*	Fellow chirurgische oncologie: per 17-1-2022 te Gelre Ziekenhuizen (hiervoor fellow chirurgische oncologie in het Rijnstate Ziekenhuis)	Niet van toepassing	Onbetaald en ongefinancierd promotie onderzoek naar inflammatoir mammacarcinoom: nu geen aandachtspunt voor de revisie.
*Woerdeman*	Plastisch chirurg Antoni van Leeuwenhoek Amsteram	* Hoofd afdeling plastische chirurgie Antoni van Leeuwenhoek * Lid werkgroep richtlijn mammareconstructie namens de NVPC (onbetaald)	Dutch Cancer Society, Grand/Award Number: - Ontwikkeling borst reconstructie keuzehulp - Projectleider
*Esterik, van*	Tot 2014 zelfstandige als Invalbakker	* Brood en Banker Bakker * Coördinator Contactgroep Phyllodes onderdeel Patiënten platform Sarcomen	Geen
*Scholten, M*	* Belangenbehartiger bij BVN (Borstkankervereniging)	* Zitting in Patiënten Advies Raad Parkinsonvereniging (vrijwillig) en Maatschappelijke Adviesraad ParkinsonNL * ZZP verpleegkundige	Geen
*Hoynck van Papendrecht*	Vrijwilligster BVN	* Gepensioneerd arts * Vrijwilligerster BVN - onbetaald * Kerngroeplid Stadsdorp Vondel Helmersbuurt - onbetaald	Geen
*Lukas*	Anesthesioloog-pijnspecialist MUMC+	Samenwerking met BVN die dateert uit 2010 als expert voor pijnklachten tijdens en na borstkankerbehandeling	Pink Ribbon KWF - AMAZONE: preventie van persisterende pijn na borstkankerbehandeling – Co-Principal Investigator ESAIC - AMAZONE: preventie van persisterende pijn na borstkankerbehandeling – Co-Principal Investigator
*Wevers*	Klinisch geneticus bij Radboudumc	Geen	Pink Ribbon en KWF – betrokken bij diverse onderzoeksprojecten vanuit HEBON (onderzoek naar erfelijke borst- en eierstokkanker, www.hebon.nl) als lid van de stuurgroep HEBON.
*Willems-Blom*	WW Grain Brokers BV - Financial controller	Stichting Erfelijke Kanker Nederland - Bestuurslid	Geen
*Vreuls*	UMCU, Patholoog	Geen	Geen
*Smidt*	Oncologisch chirurg MUMC+	Research / Onderwijs	* Nutricia - Microbioom, CRC, chemotherapie en prebiotica - Projectleider * KOFL - PET-MRI bij vroegstadium borstkanker - Projectleider * Illumina - Materiaal voor microbioom onderzoek (geen geld) - Projectleider * KWF - Refine studie: verfijnen van beeldvorming in neoadjuvante setting - Geen projectleider * Servier Pharma - Microbiome onderzoek bij CRC en chemotherapie - Projectleider
*Engelen*	Chirurg-oncoloog Maastricht UMC+	Geen	Geen
*Accord-Maass*	* Huisarts, in dienst van Huisartspraktijk van Bracht en Dorgelo in Drachten, 0.7 fte * Post-doc, afdeling Eerstelijnsgeneeskinde en Langdurige Zorg, UMCG, 0.1 fte	* Meedenken over "Late gevolgen" borstkankervereniging onderzoeksagenda door de borstkankervereniging (onbetaald) * Denksessies over eerstelijns oncologiezorgnetwerk, georganiseerd door ROS Friesland (onbetaald) * Aankomend secretaris bestuur Nederlandse Vereniging Cosmetische Huisartsen (onbetaald) De NVCH zet zich in om de kwaliteit van cosmetische behandelingen door huisartsen te bevorderen door het vergroten van kennis en het verbeteren van vaardigheden in de cosmetisch huisartsengeneeskunidge praktijk. Deze vereniging relateer zich niet aan borstkanker.	* 2011.WO18.C118/Pink Ribbon Foundation - BLOC-I - Long-term outcome of cardiac function in a population-based cohort of breast cancer survivors - Geen projectleider * SBOH, RUG, UMCG, De hartstichting 2022 - Bijdrage proefschrift: Breast cancer survivorship long-term physical and psychological effects of breast cancer and its treatment - Geen projectleider * ZoMw / #08391052110002 2022 - BLOC-II - Breast cancer long-term Outcomes on Cardiac functioning: a longitudinal study - Geen projectleider
*Liefers*	Hoofd chirurgische oncologie, LUMC	Geen	* HOLOGIC - BCI, Elderly studie - Projectleider * Agendia - IDEAL - Projectleider
*Intema*	Nucleair geneeskundige CMSR Rijnstate Ziekenhuis Arnhem	* Werkgroep richtlijn botmetastasen * Voorzitter onderwijscommissie NVNG (onbetaald) * Lid examencommissie NVvR (onbetaald) * Lid commissie onderwijs NVvR (onbetaald)	Inkomsten binnen CMSR Rijnstate zijn zeer beperkt gerelateerd aan aantal radiologische en nucleaire verrichtingen dat geadviseerd wordt in de richtlijn. Dit effect wordt echter nagenoeg opgeheven door landelijke normering van aantallen naar fte.
*Teske*	Staflid cardiologie, afdeling cardiologie, divisie hart en longen, Universitair medisch centrum Utrecht	Geen	Geen
*Plieger - Bos*	Belangenbehartiger Borstkankervereniging Nederland	Geen	Geen
*Schipper*	Oncologisch chirurg - Catharina ziekenhuis Eindhoven	Geen	Geen
*Boer, de*	Internist-oncoloog in Maastricht Universitair Medisch Centrum	Lid van Data Safety Monitoring Board van BYL719C2303 studie (Novartis), betaald (uurtarief voor voorbereidingstijd en vergadertijd; 2 vergaderingen per jaar)	* Novartis, E. Lilly, Pfizer, Roche, AstraZeneca, Daiichi Sankyo, Gilead - Institutioneel onderzoeksgeld voor de SONABRE studie: een observationele cohortstudie van patiënten met gemetastaseerd mammacarcinoom - Geen projectleider Sprekersvergoeding voor modereren van nascholing december 2023 (SABCS in het Bos). Deze nascholing werd gesponsord door Pfizer en Eli Lilly. De sprekervergoeding is betaald aan het Maastricht UMC+.
*Appelman*	* Mammaradioloog, Alexander Monro Ziekenhuis * Phd/arts-onderzoeker, Radboudumc	* Bestuurslid sectie mammaradiologie (NVvR) * BOOG werkgroeplid WG locoregionaal Klinisch werkzaam als mammaradioloog in een gespecialiseerd ziekenhuis t.a.v. borstzorg. O.l.v. Ritse Mann (mamm-radioloog Radboudumc & AvL) ben ik bezig met promotietraject t.a.v. volgorde beeldvorming bij vrouwen met focale borstklachten	ZonMw - Volgorde beeldvorming bij focale klachten; initiële echografie en de meerwaarde van mammografie in deze setting - Geen projectleider Intellectuele bekangen: O.b.v. onderzoeksresultaten bij vrouwen met focale klachten en huidige inzichten in de literatuur zou ik eens de richtlijnencommissie willen benaderen voor objectieve toetsing om de leeftijdgrenst voor initiële echografie te verhoven naar 40 jaar (i.p.v. 30 jaar -> huidige richtlijn)
*Berg, van den*	Plastisch chirurg, NKI-AVL	Geen	Geen
*Piatkowski de Grzymala*	* Plastisch chirurg en Plaatsvervangend Hoofd / MUMC+ / 0,8 FTE * Plastisch chirurg / MOOI kliniek / 0,2 FTE * Hoogleraar Innovatieve Plastische Chirurgie / Universiteit Maastricht		Aandeelhouder MOOI kliniek * ZonMw - BREAST2, prospectieve cohort onderzoek i.v.n. AFT reconstructie van de borst, lange termijn veiligheid - Projectleider * Lipocosm - EVE-trial, onderzoek naar de effectiviteit en veiligheid van de EVE-cup voor pre-expansie i.v.m. een AFT-reconstructie – Projectleider Intellectueel belang: Bekendheid van de AFT-procedure
*Vegt, van der*	Patholoog, Universitair Medisch Centrum Groningen	* Patholoog, Academisch Borstcentrum Groningen, Martini Ziekenhuis Groningen (detachering) * Lid werkgroep Benoemingen, Palga Raad (onbetaald) * Lid hoofdredactieraad, Nederlands Tijdschrift voor Oncologie (onbetaald) * Voorzitter werkgroep Biomarkers, expertisegroep mammacarcinoom, NVVPatho (onbetaald) * Lid werkgroep Pathpanel, NVVPatho (onbetaald) * Lid Wetenschappelijke commissie, NVVPatho (onbetaald) * Lid Commissie data en informatisering, NVVPatho (onbetaald) * Lid werkgroep data minimalisatie, Palga Raad (onbetaald) * Lid Palga Raad (onbetaald)	DEKRA, extern adviseur * GE Healthcare - Digital spatial profiling of metastatic breast cancer - Projectleider * Owkin - Prediction of Distant Metastasis events in Patients with Breast Cancer from H&E - Projectleider * Gillead - Genomic drivers of metastatic breast cancer: a sub-analysis of the Dutch IMPACT-MBC trial - Geen projectleider * Philips - Clinical validation of SGS whole slide image scanner - Projectleider
*Leij, van der*	Radiotherapeut-oncoloog UMC Utrecht	Geen	Geen
*Westhoff*	Radiotherapeut-oncoloog Radboudumc (betaald)	Geen	Betrokken bij BOS-studie (fractuurpredictie femurmetastasen) (onbetaald, geen Projectleider)
*Bosma*	Radiotherapeut-oncoloog, LUMC (per 1-11-2024)	Geen	Geen
*Crijns*	Radiotherapeut Oncoloog UMCG (Hans Langendijk)	Geen	1. Euratom research&training programme 2014-2018 grant agreement N0 755523 - EDIRAD BRACE en EARLY HEART; prediction models for radiation induced cardiac events; detection of the most important cardiac imaging (ECHO-ST, CT and MRI) and circulating biomarkers of radiation-induced cardiovascular changes -Projectleider 2. ZonMw - CONRAD project: borstreconstructie en radiotherapie; praktijkvariatie en zoektocht naar optimale strategie - Geen projectleider 3. From the European Partnership for Radiation Protection Research (Pianoforte) and the Saxon Ministry of Science (SMWK) - KAYAC; therefore explore which approaches in radiation therapy can improve treatment outcomes and prevent the occurrence of secondary tumors in adolescents and young adults - Lokale projectleider 4. CIHR; Canadian Institutes of Health Research / Instituts de recherche en santé du Canada - Development of a novel risk prediction model for chronic postsurgical pain after breast cancer surgery - Geen projectleider
*Immink*	Radiotherapeut-oncoloog in LUMC en gedetacheerd naar afdeling radiotherapie RdG en mammapoli Alrijne (0,8 FTE)	* NTG mammacarcinoom regiio Zuid-Holland-West, lid, onbetaald * Kernteam mammacarcinoom LUMC-RdG-HMC-HAGA, voorzitter, onbetaald * TWG mammacarcinoom LUMC-RdG-HAGA, voorzitter, onbetaald * Deelname in diverse projectgroepen in het kader van de regio-samenwerking Zuid-Holland-West, diverse functies als voorzitter / lid, onbetaald * LPRM, lid, onbetaald	Geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door de Borstkankervereniging Nederland (BVN) uit te nodigen voor de invitational conference en de werkgroep. Het verslag hiervan [zie aanverwante producten] is besproken in de werkgroep. De verkregen input is meegenomen bij het opstellen van de uitgangsvragen, de keuze voor de uitkomstmaten en bij het opstellen van de overwegingen. De conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan BVN en de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK). De eventueel aangeleverde commentaren zijn bekeken en waar mogelijk verwerkt.

Wkkgz & Kwalitatieve raming van mogelijke substantiële financiële gevolgen

Kwalitatieve raming van mogelijke financiële gevolgen in het kader van de Wkkgz.

Bij de richtlijn is conform de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) een kwalitatieve raming uitgevoerd of de aanbevelingen mogelijk leiden tot substantiële financiële gevolgen. Bij het uitvoeren van deze beoordeling zijn richtlijnmodules op verschillende domeinen getoetst (zie het stroomschema op de Richtlijnendatabase).

Uit de kwalitatieve raming blijkt dat er [waarschijnlijk geen/ mogelijk] substantiële financiële gevolgen zijn, zie onderstaande tabel.

Module

Uitkomst raming

Toelichting

Nazorg - Overige gevolgen van borstkanker

Geen financiële gevolgen

Hoewel uit de toetsing volgt dat de aanbevelingen breed toepasbaar zijn (>40.000 patiënten), volgt ook uit de toetsing dat het geen nieuwe manier van zorgverlening of andere organisatie van zorgverlening betreft, het geen toename in het aantal in te zetten voltijdsequivalenten aan zorgverleners betreft en het geen wijziging in het opleidingsniveau van zorgpersoneel betreft. Er worden daarom geen substantiële financiële gevolgen verwacht.

Werkwijze

AGREE

Deze richtlijnmodule is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Tijdens de voorbereidende fase inventariseerde de werkgroep schriftelijk de knelpunten in de zorg voor patiënten met borstkanker. Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de werkgroep concept-uitgangsvragen opgesteld en definitief vastgesteld.

Uitkomstmaten

Na het opstellen van de zoekvraag behorende bij de uitgangsvraag inventariseerde de werkgroep welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn, waarbij zowel naar gewenste als ongewenste effecten werd gekeken. De werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen, als cruciaal (kritiek voor de besluitvorming), belangrijk (maar niet cruciaal) en onbelangrijk. Tevens definieerde de werkgroep tenminste voor de cruciale uitkomstmaten welke verschillen zij klinisch (patiënt) relevant vonden.

Methode literatuursamenvatting

Een uitgebreide beschrijving van de strategie voor zoeken en selecteren van literatuur is te vinden onder ‘Zoeken en selecteren’ onder Onderbouwing. Indien mogelijk werd de data uit verschillende studies gepoold in een random-effects model met behulp van Review Manager 5.4. De beoordeling van de kracht van het wetenschappelijke bewijs wordt hieronder toegelicht.

Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs

De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). De basisprincipes van de GRADE-methodiek zijn: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van de bewijskracht per uitkomstmaat op basis van de acht GRADE-domeinen (domeinen voor downgraden: risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias; domeinen voor upgraden: dosis-effect relatie, groot effect, en residuele plausibele confounding).

GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie, in het bijzonder de mate van zekerheid dat de literatuurconclusie de aanbeveling adequaat ondersteunt (Schünemann, 2013; Hultcrantz, 2017).

GRADE	Definitie
Hoog	er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt; het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Redelijk	er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt; het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Laag	er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt; er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Zeer laag	er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt; de literatuurconclusie is zeer onzeker.

Bij het beoordelen (graderen) van de kracht van het wetenschappelijk bewijs in richtlijnen volgens de GRADE-methodiek spelen grenzen voor klinische besluitvorming een belangrijke rol (Hultcrantz, 2017). Dit zijn de grenzen die bij overschrijding aanleiding zouden geven tot een aanpassing van de aanbeveling. Om de grenzen voor klinische besluitvorming te bepalen moeten alle relevante uitkomstmaten en overwegingen worden meegewogen. De grenzen voor klinische besluitvorming zijn daarmee niet één op één vergelijkbaar met het minimaal klinisch relevant verschil (Minimal Clinically Important Difference, MCID). Met name in situaties waarin een interventie geen belangrijke nadelen heeft en de kosten relatief laag zijn, kan de grens voor klinische besluitvorming met betrekking tot de effectiviteit van de interventie bij een lagere waarde (dichter bij het nuleffect) liggen dan de MCID (Hultcrantz, 2017).

Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)

Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals aanvullende argumenten uit bijvoorbeeld de biomechanica of fysiologie, waarden en voorkeuren van patiënten, kosten (middelenbeslag), aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie. Deze aspecten zijn systematisch vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’ en kunnen (mede) gebaseerd zijn op expert opinion. Hierbij is gebruik gemaakt van een gestructureerd format gebaseerd op het evidence-to-decision framework van de internationale GRADE Working Group (Alonso-Coello, 2016a; Alonso-Coello 2016b). Dit evidence-to-decision framework is een integraal onderdeel van de GRADE methodiek.

Formuleren van aanbevelingen

De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk (Agoritsas, 2017; Neumann, 2016). De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen. De werkgroep heeft bij elke aanbeveling opgenomen hoe zij tot de richting en sterkte van de aanbeveling zijn gekomen.

In de GRADE-methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen sterke en zwakke (of conditionele) aanbevelingen. De sterkte van een aanbeveling verwijst naar de mate van zekerheid dat de voordelen van de interventie opwegen tegen de nadelen (of vice versa), gezien over het hele spectrum van patiënten waarvoor de aanbeveling is bedoeld. De sterkte van een aanbeveling heeft duidelijke implicaties voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers (zie onderstaande tabel). Een aanbeveling is geen dictaat, zelfs een sterke aanbeveling gebaseerd op bewijs van hoge kwaliteit (GRADE gradering HOOG) zal niet altijd van toepassing zijn, onder alle mogelijke omstandigheden en voor elke individuele patiënt.

Implicaties van sterke en zwakke aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers
	Sterke aanbeveling	Zwakke (conditionele) aanbeveling
Voor patiënten	De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.	Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.
Voor behandelaars	De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.	Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.
Voor beleidsmakers	De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.	Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen.

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van zorg.

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodule werd aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

Literatuur

Agoritsas T, Merglen A, Heen AF, Kristiansen A, Neumann I, Brito JP, Brignardello-Petersen R, Alexander PE, Rind DM, Vandvik PO, Guyatt GH. UpToDate adherence to GRADE criteria for strong recommendations: an analytical survey. BMJ Open. 2017 Nov 16;7(11):e018593. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018593. PubMed PMID: 29150475; PubMed Central PMCID: PMC5701989.

Alonso-Coello P, Schünemann HJ, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Rada G, Rosenbaum S, Morelli A, Guyatt GH, Oxman AD; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 1: Introduction. BMJ. 2016 Jun 28;353:i2016. doi: 10.1136/bmj.i2016. PubMed PMID: 27353417.

Alonso-Coello P, Oxman AD, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Vandvik PO, Meerpohl J, Guyatt GH, Schünemann HJ; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 2: Clinical practice guidelines. BMJ. 2016 Jun 30;353:i2089. doi: 10.1136/bmj.i2089. PubMed PMID: 27365494.

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348; PubMed Central PMCID: PMC3001530.

Hultcrantz M, Rind D, Akl EA, Treweek S, Mustafa RA, Iorio A, Alper BS, Meerpohl JJ, Murad MH, Ansari MT, Katikireddi SV, Östlund P, Tranæus S, Christensen R, Gartlehner G, Brozek J, Izcovich A, Schünemann H, Guyatt G. The GRADE Working Group clarifies the construct of certainty of evidence. J Clin Epidemiol. 2017 Jul;87:4-13. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.05.006. Epub 2017 May 18. PubMed PMID: 28529184; PubMed Central PMCID: PMC6542664.

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html

Neumann I, Santesso N, Akl EA, Rind DM, Vandvik PO, Alonso-Coello P, Agoritsas T, Mustafa RA, Alexander PE, Schünemann H, Guyatt GH. A guide for health professionals to interpret and use recommendations in guidelines developed with the GRADE approach. J Clin Epidemiol. 2016 Apr;72:45-55. doi: 10.1016/j.jclinepi.2015.11.017. Epub 2016 Jan 6. Review. PubMed PMID: 26772609.

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.