Laparoscopische chirurgie van het ovarium bij PCOS

Beoordeeld: 10-12-2021

Uitgangsvraag

Wat is de plaats van laparoscopische chirurgie van het ovarium ter verbetering van de vruchtbaarheidsuitkomsten bij vrouwen met PCOS?

Aanbeveling

Overweeg laparoscopische chirurgie van het ovarium als een mogelijke tweedelijns optie bij vrouwen met PCOS die clomifeencitraat resistent (CCR) zijn en anovulatoire subfertiliteit hebben zonder andere fertiliteit belemmerende factoren.

Daarnaast kan laparoscopische chirurgie van het ovarium worden overwogen wanneer een laparoscopie geïndiceerd vanwege andere redenen.

Bespreek potentiële risico’s conform de WGBO met de vrouwen met PCOS wanneer laparoscopische chirurgie van het ovarium wordt overwogen.

Bespreek en overweeg de volgende punten wanneer wordt gekozen voor laparoscopische chirurgie van het ovarium:

expertise is vereist wanneer toegepast als methode voor ovulatie-inductie;
intra-operatieve en postoperatieve risico’s zijn groter bij vrouwen met overgewicht en obesitas;
er is een klein risico op afname van de ovariële reserve of verlies van ovariële functie; en
adhesievorming para-ovarieel kan optreden.

Overwegingen

Laparoscopische chirurgie van het ovarium is een interventie die zou kunnen leiden tot een eenling zwangerschap bij vrouwen met PCOS. Er is geen overtuigend wetenschappelijk bewijs dat deze interventie inferieur is ten opzichte van medicamenteuze ovulatie-inductie. Er is geen noodzaak tot monitoring (omdat er mono-ovulatie optreedt) en er is alleen een achtergrondrisico op een meerlingzwangerschap. Echter, het is belangrijk om op te merken dat laparoscopische chirurgie van het ovarium een invasieve chirurgische interventie is. Er is een kleine kans op afname van ovariële reserve of verlies van ovariële functie en er kan adhesievorming optreden postoperatief.

Onderbouwing

Achtergrond

Observations that women with PCOS resumed regular ovulation following ovarian biopsies, led to development of surgical wedge resection via laparotomy (Stein, 1964). Observational data looked promising, but surgery was surpassed by ovulation induction agents, until less invasive laparoscopic surgery (Gjønnæss, 1984), with potential for less adhesions and lower cost. Minor methodological variations are reported (electrocautery, laser vaporization, multiple ovarian biopsies and others), all seemingly with effects on the endocrine profile. OHSS and multiple pregnancy risks are lower than with other options, but other risks potentially are higher, and clarification of the role of LOS, particularly in comparison to other treatments, is needed in infertile women with PCOS (Teede, 2018).

Samenvatting literatuur

A summary of systematic review evidence was conducted to answer the research question (Teede, 2018).

Summary of systematic review evidence

Laparoscopic ovarian surgery versus metformin

Two medium quality RCTs (level II) (published across three papers) with a moderate risk of bias compared laparoscopic ovarian surgery (LOS) to metformin and found that there was insufficient evidence to make a recommendation about LOS compared to metformin for live birth rate per patient, ovulation rate per cycle, pregnancy rate per cycle, pregnancy rate per patient, multiple pregnancies, miscarriage rate per pregnancy, adverse effects and QoL (Hamed, 2010; Palomba, 2004; Palomba, 2005) largely because the evidence was conflicting. One RCT reported that LOS was better than metformin for ovulation (OR 2.05; (1.4 to 2.9) p=0.001) and pregnancy rate (per cycle: OR 2.19 (1.03 to 4.63) p=0.03; per patient: OR 2.47 (1.05 to 5.81) p=0.03) (Hamed, 2010) and the other study reported that metformin was better than LOS for live birth rate (metformin: 82.1%, LOS: 64.5%, p<0.05), pregnancy rate per cycle (metformin: 18.6%, LOS: 13.4%, p<0.05), and miscarriage rate (metformin: 15.4%, LOS:29.0%, p<0.05) (Palomba, 2004; Palomba, 2005). Both medium quality single centre studies had a small sample size and moderate risk of bias and therefore need to be interpreted with caution.

Laparoscopic ovarian surgery versus clomiphene citrate

Two high quality RCTs (level II) with a low risk of bias compared LOS to CC (Abu Hashim, 2011; Amer, 2009) and found that there was no difference between LOS and CC for live birth rate per patient and pregnancy rate per patient, ovulation rate per patient and miscarriage rate per pregnancy (Abu Hashim, 2011; Amer, 2009). There was insufficient evidence to support or refute the use of LOS over CC for multiple pregnancies (Abu Hashim, 2011; Amer, 2009).

Laparoscopic ovarian surgery versus clomiphene citrate + metformin

Three low to moderate quality RCTs with low to moderate risk of bias compared LOS to CC plus metformin (all three studies reported in Farquhar 2012 systematic review (Farquhar, 2012). Meta-analyses found that CC plus metformin (CC+M) was better than LOS for live birth rate, but there was no difference for pregnancy rate per patient, multiple pregnancy rate, or miscarriage rate per pregnancy (Farquhar, 2012). There was insufficient evidence to support or refute the use of LOS over CC plus metformin for ovulation rate per patient, and OHSS (Farquhar, 2012).

Laparoscopic ovarian surgery versus aromatase inhibitors

Three RCTs with low risk of bias (Abdellah, 2011; Abu Hashim, 2010; Ibrahim, 2017) compared letrozole to LOS and found that there was insufficient evidence of a difference between letrozole and LOS. One of the RCTs in 147 women with CC resistance found that letrozole was better than LOS for ovulation rate per cycle (Abdellah, 2011), however the evidence is of low certainty. The systematic review by Farquhar (2012) combined these studies in meta-analysis for pregnancy rate per patient, multiple pregnancy rate per pregnancy and miscarriage rate per pregnancy and there was no statistical difference between the two interventions.

Laparoscopic ovarian surgery versus aromatase inhibitors + metformin

One low quality RCT with moderate risk of bias compared LOS with letrozole plus metformin and found that there was insufficient evidence of a difference between the two interventions for ovulation, pregnancy and miscarriage rate per pregnancy (Abd Elgafor, 2013).

Laparoscopic ovarian surgery versus gonadotrophins

One high quality systematic review of RCTs (level I) with low risk of bias compared LOS to FSHs and found that there was no difference between the interventions for live birth rate per patient and pregnancy rate per patient, ovulation rate per patient and miscarriage rate per pregnancy, but LOS was better than FSH for multiple pregnancy rate (OR 0.13 (0.03 to 0.59) I² = 0%, 4 studies, 303 participants) (Abu Hashim, 2010).

Summary of narrative review evidence

Observational data was sourced to evaluate long-term impacts. A 15 to 25 year follow-up of nearly 150 women after ovarian wedge resection shows that regular menstrual patterns lasting up to 25 years after surgery were restored in 88% of patients with a cumulative pregnancy/live birth rate of 78% (Lunde, 2001). This was considered along with the RCT data (Teede, 2018).

Zoeken en selecteren

Het stappenplan uit het adviesrapport ‘Adapteren van internationale richtlijnen naar de Nederlandse praktijk’ (2016) werd gevolgd om de ‘International evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome 2018’ (Teede, 2018) te adapteren naar de Nederlandse praktijk.

Referenties

Abd Elgafor, I., Efficacy of combined metformin-letrozole in comparison with bilateral ovarian drilling in clomiphene-resistant infertile women with polycystic ovarian syndrome. Arch Gynecol Obstet, 2013. 288(1): p. 119-23.
Abdellah, M.S., Reproductive outcome after letrozole versus laparoscopic ovarian drilling for clomipheneresistant polycystic ovary syndrome. International Journal of Gynaecology & Obstetrics, 2011. 113(3): p. 218-21.
Abu Hashim, H., et al., Laparoscopic ovarian diathermy after clomiphene failure in polycystic ovary syndrome: is it worthwhile? A randomized controlled trial. Arch Gynecol Obstet, 2011. 284(5): p. 1303-9.
Abu Hashim, H., A.M. Mashaly, and A. Badawy, Letrozole versus laparoscopic ovarian diathermy for ovulation induction in clomiphene-resistant women with polycystic ovary syndrome: a randomized controlled trial. Archives of Gynecology & Obstetrics, 2010. 282(5): p. 567-71.
Amer, S., et al., Randomized controlled trial comparing laparoscopic ovarian diathermy with clomiphene citrate as a first-line method of ovulation induction in women with polycystic ovary syndrome. Human Reproduction, 2009. 24(1): p. 219-225.
Farquhar, C., J. Brown, and J. Marjoribanks, Laparoscopic drilling by diathermy or laser for ovulation induction in anovulatory polycystic ovary syndrome. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2012. 6: p. CD001122.
Gjønnæss, H., Polycystic ovarian syndrome treated by ovarian electrocautery through the laparoscope. Fertility & Sterility, 1984. 41: p. 20–25.
Hamed, H., et al., Metformin versus laparoscopic ovarian drilling in clomiphene- and insulin-resistant women with polycystic ovary syndrome. International Journal of Gynecology & Obstetrics, 2010. 108: p. 143–147.
Ibrahim, M.H., et al., Letrozole versus laparoscopic ovarian drilling in infertile women with PCOS resistant to clomiphene citrate. Middle East Fertility Society Journal, 2017. 22(4): p. 251-254.
Lunde, O., O. Djoseland, and P. Grottum, Polycystic ovarian syndrome: a follow-up study on fertility and menstrual pattern in 149 patients 15-25 years after ovarian wedge resection. Human Reproduction, 2001. 16(7): p. 1479-85.
Palomba, S., et al., Metformin administration versus laparoscopic ovarian diathermy in clomiphene citrateresistant women with polycystic ovary syndrome: a prospective parallel randomized double-blind placebocontrolled trial. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 2004. 89(10): p. 4801-9.
Palomba, S., et al., Plasminogen activator inhibitor 1 and miscarriage after metformin treatment and laparoscopic ovarian drilling in patients with polycystic ovary syndrome. Fertility & Sterility, 2005. 84(3): p. 761-5.
Stein, I., Duration of infertility following ovarian wedge resection. West Journal of Surgery, 1964. 72: p. 237.
Teede H, Misso M, Costello M, Dokras A, Laven J, Moran L, Piltonen T and Norman R. International evidence-based guideline for the assessment and management of polycystic ovary syndrome 2018. Updated expanded and international current version February 2018. Monash University, Melbourne, Australia; 2018.

Verantwoording

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld : 10-12-2021

Laatst geautoriseerd : 10-12-2021

Initiatief en autorisatie

Initiatief:

Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie

Geautoriseerd door:

Nederlands Huisartsen Genootschap
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS).

De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

De richtlijn is ontwikkeld in samenwerking met:

Vereniging van Fertiliteitsartsen
Nederlandse Vereniging van Diëtisten
Patiëntenvereniging Freya
Stichting PCOS
Nederlandse Stichting Over Gewicht

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2020 een (multidisciplinaire) werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met (onderwerp richtlijn noemen).

Werkgroep

Dr. M.C. (Merel) Breijer, gynaecoloog, Amsterdam Universitair Medisch Centrum te Amsterdam, NVOG (voorzitter)
dr. F. (Femi) Janse, gynaecoloog, Utrecht Medisch Centrum te Utrecht, NVOG
dr. I. (Iris) Ketel, huisarts, Lid NHG-Expertgroep UroGynHAG te Utrecht, NHG
dr. S. (Sylwia) Kuc, fertiliteitsarts, St. Antoniusziekenhuis te Utrecht, VvF
Prof. dr. J.S.E. (Joop) Laven, gynaecoloog, hoofd sub specialisme Voortplantingsgeneeskunde, Erasmus Medisch Centrum te Rotterdam, NVOG
dr. Y.V. (Yvonne) Louwers, gynaecoloog, Erasmus Medisch Centrum, NVOG
dr. F. (Femke) Mol, gynaecoloog, Amsterdam Universitair Medisch Centrum te Amsterdam, NVOG
dr. M.F.G. (Marieke) Verberg, gynaecoloog, Medisch Spectrum & Fertiliteitskliniek Twente te Hengelo, NVOG
M. (Marcella) van Dijk, patiëntvertegenwoordiger, Stichting PCOS
M.L. (Maurena) Maarsen, patiëntvertegenwoordiger, Stichting PCOS
(Chantal) Gernette, patiëntvertegenwoordiger, Stichting Overgewicht Nederland, in afwachting

Met ondersteuning van

D.P. (Diana) Gutierrez, projectsecretaresse, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
dr. W.J. (Wouter) Harmsen, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
Y.J. (Yvonne) Labeur MSc., junior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoekfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

*Achternaam werkgroeplid*	*Functie*	*Nevenfuncties*	*Gemelde belangen*	*Ondernomen actie*
*Breijer*	Gynaecoloog AmsterdamUMC	Lid commissie kwaliteitsdocumenten van de NVOG, afgevaardigde namens de pijler gynaecologie. Onbetaald	Geen	Geen
*Janse*	Gynaecoloog, afdeling Voortplantingskunde en Gynaecologie, UMC Utrecht	Bestuurslid Dutch Menopauze Society (onbetaald)	Geen	Geen
*Ketel*	* Waarnemend huisarts (ZZP), werkzaam als huisarts in huisartspraktijk & diensten op de huisartsenpost * Kaderhuisarts ten behoeve van urogynaecologische aandoeningen (1,5 lijns spreekuur (Oosterhout) * Wetenschappelijk medewerker NHG Utrecht, afdeling implementatie. Het ontwikkelen van e-learnings van huisartsen tevens implementatiemateriaal maken en beoordelen	Werkgroep richtlijn herziening NHG-standaard PID, onbetaald	ik werk bij het NHG (maar niet op de afdeling richtlijnen/R&W), NHG is op de hoogte van mijn deelname aan de werkgroep en is akkoord (ik krijg geen salaris van hen hiervoor)	Geen
*Kuc*	Arts voortplantingsgeneeskunde VVF. Werkzaam in het St. Antonius Ziekenhuis te Utrecht	* Bestuurslid VVF - onbetaald * Werkgroeplid Richtlijn Miskraam (voorzitter drs. Esther Hink) - onbetaald	Geen	Geen
*Laven*	* Hoogleraar Voortplantingsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam * Hoofd van de subafdeling Voortplantingsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam * Hoofd van het Voortplantingscentrum, Erasmus MC, Rotterdam	* Voorzitter Stichting Donorgegevens Kunstmatige Bevruchting (VWS), onbezoldigd * Voorzitter Hoogleraren Convent Obstetrie, Gynaecologie en Voortplantingsgeneeskunde, onbezoldigd * President (elect) van de Androgen Exess - PCOS society (2020-2024)	* Consultant voor Ferring B.V., Hoofddorp Nederland * Consultant voor Ferring International, Saint-Prex, Zwitserland Nederland * Consultant voor Ansh Labs, Webstyer, Texas USA * Consultant voor Titus Health Care, Hoofddorp Nederland * Intellectueel eigendom, meerdere publicaties, dat meer bekendheid krijgt door het werk van de commissie. Bijzondere en unieke expertise op (deel)gebied waar het advies/richtlijn zich op richt die mogelijkheden biedt voor 'vermaking'. Hierbij gaat het om de wijze van screening en follow-up van vrouwen met PCOS Boegbeeldfunctie bij een stichting PCOS en NVOG en AE-PCOS society" Onderzoeksgelden (zonder beperking) van Ferring B.V., Hoofddorp Nederland	Geen
*Louwers*	Gynaecoloog, Erasmus MC Post doc, Erasmus MC samen	* Commissies NVOG (Stuurgroep menopauze; Commissie in- en uitstroom): onbetaald * Associate editor Human Reproduction: onbetaald Het afdelingshoofd is mede ontwikkelaar van de internationale multidisciplinaire PCOS-richtlijn, die in ons ziekenhuis al is geïmplementeerd. Ik denk overigens niet dat dit invloed zal hebben op mijn bijdrage	Geen
*Mol*	Staflid gynaecoloog-subspecialist voortplantingsgeneeskunde, Amsterdam UMC locatie AMC, geen andere aanstellingen	Huidig: * Bestuur SIG jonge zwangerschap, onbetaald * clustercoördinator zorgevaluatie (vz), onbetaald * Projectleider 2 zorgevaluatie studies (geen PCOS), onbetaald * Commissielid werkgroep adaptatie ESHRE guideline herhaalde miskraam	* Geen dienstverband bij een bedrijf dat opereert op gebied PCOS * Geen betaald adviseurschap in bedrijfsleven (ook niet bij producenten gonadotrofines) * Geen directe financiële belangen in een bedrijf * Geen eigendom van een patent of product NB ook de onderafdeling waar ik aangesteld ben, wordt niet gesponsord door producenten van gonadotrofines	Geen
*Verberg*	* Gynaecoloog, Medisch Spectrum Twente * Gynaecoloog Fertiliteitskliniek Twente * Medisch Directeur Fertiliteitskliniek Twente	Geen	Medisch Directeur Fertiliteitskliniek Twente; hier worden patiënten met PCOS behandeld	Geen
*Dijk, van*	Senior Office Manager / PA to the Board at ICT Group	Bestuurslid/ Secretaris bij Stichting PCOS Nederland (onbetaald)	Boegbeeldfunctie bij een patiëntenorganisatie Stichting PCOS Nederland	Geen
*Maarsen*	Studio- & People Manager bij Roycle	Bestuurslid/ Penningmeester bij Stichting PCOS Nederland (patiëntenvereniging, onbetaald)	Boegbeeldfunctie bij een patiëntenorganisatie Stichting PCOS Nederland	Geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door afgevaardigden van de patiëntenvereniging Freya, stichting PCOS en de Nederlandse Stichting Over Gewicht in de werkgroep te laten deelnemen. Deze organisaties hebben ook input gegeven tijdens de schriftelijk knelpunteninventarisatie (zie bijlagen) waarvan de uitkomsten zo veel mogelijk meegenomen zijn in de overwegingen van de modules.

Methode ontwikkeling

Evidence based

Implementatie

In de verschillende fasen van het ontwikkelproces is rekening gehouden met de implementatie van de richtlijnmodule en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de uitvoering van de module in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. De implementatietabel is te vinden in de bijlagen.

Werkwijze

Adaptatie

Bij dit adaptatietraject voldoet de te ontwikkelen richtlijn aan de adviezen uit het adviesrapport MSR 2.0. Hierbij werden de volgende domeinen getoetst, gebaseerd op het ADAPTE tool en het AGREE-II instrument: (1) onafhankelijkheid van de richtlijn, (2) methodologische kwaliteit, (3) projectomvang, toetsing raamwerk en plan van aanpak. Omdat een aantal onderdelen van het reguliere richtlijntraject reeds door de internationale werkgroep was uitgevoerd, is het stappenplan ‘adaptatietraject’ uit het adviesrapport MSR 2.0 gevolgd voor het adapteren van een internationale richtlijn naar een Nederlandse versie.

AGREE

Deze richtlijnmodules zijn opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Uit inventarisatie van de knelpunten door de commissie van de NVOG bleek dat er een noodzaak was voor het adapteren van deze richtlijnmodules. Tevens zijn tijdens een schriftelijke knelpunteninventarisatie knelpunten aangedragen door aanpalende stakeholders inclusief patiëntenorganisaties. Een verslag hiervan is opgenomen in de bijlagen.

Uitkomstmaten

Op basis van de internationale richtlijn en input uit de knelpuntenanalyse zijn door de werkgroepleden en de adviseur uitgangsvragen opgesteld. De internationale werkgroep heeft onderzocht welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn. De internationale werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen. De Nederlandse werkgroep heeft volgens het stappenplan Adaptatietraject gevolgd en bepaald welke knelpunten er voor de Nederlandse situatie zijn om tot een Nederlandse versie van de internationale richtlijn te komen.

Methode literatuursamenvatting

De internationale werkgroep heeft aan de hand van specifieke zoektermen gezocht naar gepubliceerde wetenschappelijke studies in verschillende elektronische databases. Tevens werd aanvullend gezocht naar studies aan de hand van de literatuurlijsten van de geselecteerde artikelen. In eerste instantie werd gezocht naar studies met de hoogste mate van bewijs. De internationale werkgroepleden selecteerden de via de zoekactie gevonden artikelen op basis van vooraf opgestelde selectiecriteria. De geselecteerde artikelen werden gebruikt om de uitgangsvraag te beantwoorden. De geselecteerde databases waarin is gezocht en de gehanteerde selectiecriteria zijn te vinden in de module met desbetreffende uitgangsvraag. De zoekstrategie is opvraagbaar bij de internationale richtlijnwerkgroep. De Nederlandse werkgroep zag geen aanleiding om de zoekstrategie van de internationale werkgroep aan te passen of te updaten.

Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs

De internationale werkgroep volgde bepaalde kracht van het wetenschappelijke bewijs volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). De basisprincipes van de GRADE-methodiek zijn: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van de bewijskracht per uitkomstmaat op basis van de acht GRADE-domeinen (domeinen voor downgraden: risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias; domeinen voor upgraden: dosis-effect relatie, groot effect, en residuele plausibele confounding). GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie, in het bijzonder de mate van zekerheid dat de literatuurconclusie de aanbeveling adequaat ondersteunt (Schünemann, 2013; Hultcrantz, 2017).

GRADE	Definitie
Hoog	er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt; het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Redelijk	er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt; het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Laag	er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt; er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.
Zeer laag	er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt; de literatuurconclusie is zeer onzeker.

Bij het beoordelen (graderen) van de kracht van het wetenschappelijk bewijs in richtlijnen volgens de GRADE-methodiek spelen grenzen voor klinische besluitvorming een belangrijke rol (Hultcrantz, 2017). Dit zijn de grenzen die bij overschrijding aanleiding zouden geven tot een aanpassing van de aanbeveling. Om de grenzen voor klinische besluitvorming te bepalen moeten alle relevante uitkomstmaten en overwegingen worden meegewogen. De grenzen voor klinische besluitvorming zijn daarmee niet één op één vergelijkbaar met het minimaal klinisch relevant verschil (Minimal Clinically Important Difference, MCID). Met name in situaties waarin een interventie geen belangrijke nadelen heeft en de kosten relatief laag zijn, kan de grens voor klinische besluitvorming met betrekking tot de effectiviteit van de interventie bij een lagere waarde (dichter bij het nuleffect) liggen dan de MCID (Hultcrantz, 2017).

Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)

De Nederlandse werkgroep heeft de internationale ‘justifications’ kritisch beoordeeld en aangepast naar de Nederlandse situatie. Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals de expertise van de werkgroepleden, de waarden en voorkeuren van de patiënt, kosten, beschikbaarheid van voorzieningen en organisatorische zaken. Deze aspecten worden, voor zover geen onderdeel van de literatuursamenvatting, vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’.

Formuleren van aanbevelingen

De Nederlandse werkgroep heeft de internationale ‘recommendations’ kritisch beoordeeld en aangepast naar de Nederlandse situatie. De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk. De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen.

In de GRADE-methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen sterke en zwakke (of conditionele) aanbevelingen. De sterkte van een aanbeveling verwijst naar de mate van zekerheid dat de voordelen van de interventie opwegen tegen de nadelen (of vice versa), gezien over het hele spectrum van patiënten waarvoor de aanbeveling is bedoeld. De sterkte van een aanbeveling heeft duidelijke implicaties voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers (zie onderstaande tabel). Een aanbeveling is geen dictaat, zelfs een sterke aanbeveling gebaseerd op bewijs van hoge kwaliteit (GRADE-gradering HOOG) zal niet altijd van toepassing zijn, onder alle mogelijke omstandigheden en voor elke individuele patiënt.

Implicaties van sterke en zwakke aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers
	Sterke aanbeveling	Zwakke of conditionele aanbeveling
Voor patiënten	De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.	Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.
Voor behandelaars	De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.	Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.
Voor beleidsmakers	De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.	Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen.

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaarden zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van zorg.

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodules werden aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

Literatuur

Agoritsas T, Merglen A, Heen AF, Kristiansen A, Neumann I, Brito JP, Brignardello-Petersen R, Alexander PE, Rind DM, Vandvik PO, Guyatt GH. UpToDate adherence to GRADE criteria for strong recommendations: an analytical survey. BMJ Open. 2017 Nov 16;7(11):e018593. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018593. PubMed PMID: 29150475; PubMed Central PMCID: PMC5701989.

Alonso-Coello P, Schünemann HJ, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Rada G, Rosenbaum S, Morelli A, Guyatt GH, Oxman AD; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 1: Introduction. BMJ. 2016 Jun 28;353:i2016. doi: 10.1136/bmj.i2016. PubMed PMID: 27353417.

Alonso-Coello P, Oxman AD, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Vandvik PO, Meerpohl J, Guyatt GH, Schünemann HJ; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 2: Clinical practice guidelines. BMJ. 2016 Jun 30;353:i2089. doi: 10.1136/bmj.i2089. PubMed PMID: 27365494.

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348; PubMed Central PMCID: PMC3001530.

Hultcrantz M, Rind D, Akl EA, Treweek S, Mustafa RA, Iorio A, Alper BS, Meerpohl JJ, Murad MH, Ansari MT, Katikireddi SV, Östlund P, Tranæus S, Christensen R, Gartlehner G, Brozek J, Izcovich A, Schünemann H, Guyatt G. The GRADE Working Group clarifies the construct of certainty of evidence. J Clin Epidemiol. 2017 Jul;87:4-13. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.05.006. Epub 2017 May 18. PubMed PMID: 28529184; PubMed Central PMCID: PMC6542664.

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. https://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/richtlijnontwikkeling.html

Neumann I, Santesso N, Akl EA, Rind DM, Vandvik PO, Alonso-Coello P, Agoritsas T, Mustafa RA, Alexander PE, Schünemann H, Guyatt GH. A guide for health professionals to interpret and use recommendations in guidelines developed with the GRADE approach. J Clin Epidemiol. 2016 Apr;72:45-55. doi: 10.1016/j.jclinepi.2015.11.017. Epub 2016 Jan 6. Review. PubMed PMID: 26772609.

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.

Schünemann HJ, Oxman AD, Brozek J, Glasziou P, Jaeschke R, Vist GE, Williams JW Jr, Kunz R, Craig J, Montori VM, Bossuyt P, Guyatt GH; GRADE Working Group. Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ. 2008 May 17;336(7653):1106-10. doi: 10.1136/bmj.39500.677199.AE. Erratum in: BMJ. 2008 May 24;336(7654). doi: 10.1136/bmj.a139.

Schünemann, A Holger J (corrected to Schünemann, Holger J). PubMed PMID: 18483053; PubMed Central PMCID: PMC2386626.

Wessels M, Hielkema L, van der Weijden T. How to identify existing literature on patients' knowledge, views, and values: the development of a validated search filter. J Med Libr Assoc. 2016 Oct;104(4):320-324. PubMed PMID: 27822157; PubMed Central PMCID: PMC5079497.

Richtlijnendatabase

Behandeling vruchtbaarheidsproblemen bij PCOS