Neurofeedback bij ADHD bij kinderen
Uitgangsvraag
Wat is de effectiviteit van non-farmacologische interventies bij kinderen en jongeren met ADHD?
Aanbeveling
Wegens beperkt bewijs voor werkzaamheid op ADHD symptomen, heterogene resultaten en mogelijke conflicterende belangen, wordt het gebruik van neurofeedback niet aanbevolen.
Overwegingen
Kwaliteit van het bewijs
Vanuit de evidentie blijkt dat er enige aanwijzingen zijn voor een voordeel (op de clinical global impression scale) van neurofeedback ten opzichte van een sham interventie. Echter, omvat de literatuur in de NICE review een voor de praktijk niet representatieve sample van bestaande literatuur met betrekking tot neurofeedback trainingsstudies bij kinderen met ADHD tussen de 3 en 18 jaar oud. De werkgroep heeft daarom gekozen om ook gebruik te maken van een recent gepubliceerde meta-analyse (Cortese, 2016), aangevuld met een tweetal relevante recente RCT’s bij kinderen (Gelade, 2016; Strehl, 2017).
De meta-analyse van Cortese (2016) heeft 13 RCT’s geïncludeerd (van de oorspronkelijke 247 gescreende records) met 520 deelnemers. Binnen de studie van Cortese lieten 8 studies een ‘Risk of Bias’ zien op ten minste 1 domein (meestal te maken met blindering). Andere beperkingen zijn dat maar een gedeelte van de studies gebruik maakt van een standaard neurofeedback protocol (Vernon, 2004). Verder worden mogelijke conflicts of interest van de auteurs van de studies vaak niet gerapporteerd (zie Cortese, 2016).
Resultaten
Kinderen < 6 jaar
Geen studies met samples bestaande uit kinderen met ADHD jonger dan 6 jaar.
Kinderen 6-18 jaar
De meta-analyse van Cortese et al (2016) laat een significant, maar klinisch niet relevant (SMD<.5), effect zien van neurofeedback versus een controle conditie op ADHD symptomen wanneer gekeken wordt naar ‘niet blinde’ metingen (ouderrapportages). Effecten op (mogelijk) ‘blinde’ maten zijn niet significant (leerkrachten, observant).
Als alleen gekeken wordt naar studies die neurofeedback vergelijken met een actieve controle conditie (behalve medicatie) of nep-neurofeedback (sham), dan vallen effecten weg, behalve voor hyperactiviteit/impulsiviteit (klein effect, SMD .25; grote CI). Effecten op langere termijn zijn nog niet systematisch onderzocht.
Twee recent uitgekomen studies waarin neurofeedback vergeleken wordt met een actieve controle conditie (Gelade, 2016) of sham conditie (Strehl, 2017) laten wisselende resultaten zien, zowel geen effect (Gelade et al., 2016) als effectiviteit op alleen ouderrapportage (Strehl et al., 2017).
Ook in combinatie met medicatie is er geen evidentie dat neurofeedback een positief effect heeft op ADHD symptomen (Duric, 2017; Lee, 2017), zie EBRO-module combinatiebehandelingen bij kinderen en jongeren.
Conclusie
Uit de literatuur blijkt dat er een klein, maar klinisch niet relevant effect is van neurofeedback op het reduceren van hyperactiviteit, echter zijn resultaten heterogeen. Verder zijn de effecten op de langer termijn onduidelijk.
Balans tussen gewenste en ongewenste effecten
Ongewenste effecten van neurofeedback zijn niet systematisch nagevraagd in de meta-analyse. Echter aangezien de training intensief is, waarschijnlijk geen/nauwelijks effect heeft en veel inspanning vergt van het kind kunnen mogelijke ongewenste effecten demotivatie, verlies van vertrouwen in de hulpverlening/ADHD behandelingen en conflicten tussen ouder en kind zijn.
Middelenbeslag
Een neurofeedback traject bestaat veelal uit 25 tot 50 sessies van ongeveer een uur (kosten rond €75/€100 per uur, exclusief intake en afname Q-EEG).
Organisatie van zorg
Neurofeedback wordt in Nederland door commerciële partijen aangeboden voor kinderen met ADHD. Veelal staat er op de websites van deze bedrijven vermeld dat neurofeedback bij het merendeel van de kinderen met ADHD effectief zou zijn.
Onderbouwing
Achtergrond
Neurofeedback gaat ervan uit dat ADHD symptomen, met name aandachtsfuncties, kunnen worden verminderd door het normaliseren van een afwijkend patroon van hersengolven. Veel ouders van kinderen en jongeren met ADHD, en ook zorgprofessionals, vragen zich af hoe het zit met de werkzaamheid van neurofeedback.
Huidige praktijk
Er zijn in Nederland verschillende bureaus die neurofeedback aanbieden. Er is tot op heden, voor zover bij de werkgroep bekend, geen systematisch onderzoek verricht naar de toepassing en de effectiviteit van neurofeedback bij ADHD in Nederland.
Definitie en doel van de interventie / het instrument / de organisatievorm
Met neurofeedback worden de hersenen getraind om zich te reguleren, middels het gebruik van operante conditionering. Tijdens de neurofeedback training worden hersengolven gemeten met een electro-encefalogram (EEG, afgenomen door middel van elektroden op het hoofd) en omgezet in visuele of auditieve signalen die direct gepresenteerd worden aan de patiënt, bijvoorbeeld via een computerspel. Door zich te concentreren of juist te ontspannen veranderen de hersengolven en dit is terug te zien in de hoogte of snelheid van een animatie op het scherm (bijvoorbeeld een mannetje dat hoger of lager springt). Zodra de gewenste hersenactiviteit bereikt is, volgt er vaak een beloning (bijvoorbeeld het zien van een leuk plaatje of het winnen van punten). Er is dus sprake van leergedrag als een animatie hoger, lager of sneller beweegt in reactie op de regulatie van hersenactiviteit van een deelnemer.
Er worden twee typen neurofeedback trainingen ingezet gebruikt: frequentie band trainingen (met name theta versus beta frequentie welke in verband zijn gebracht met waakzaamheid en concentratie (Arns, 2013)) en training van ‘slow cortical potentials’ (met name CNV component, van belang voor stimulus voorbereiding, beslisgedrag en timing).
Meestal worden tussen de 25 en 50 sessies ingezet van ongeveer een uur, waarbij kinderen moeten oefenen tussen de sessies door in het toepassen van het geleerde in dagelijkse situaties (Heinrich, 2007). In de praktijk wordt veelal geen gebruik gemaakt van standaard neurofeedback protocollen (Vernon, 2004).
Samenvatting literatuur
Neurofeedback vs sham
|
Van dongen-boomsma, 2013 |
Neurofeedback delivered by EEG (n=22) 15 weeks, Vs Sham consisting of simulated EEG signal (n=19), 15 weeks |
Children (8-15 years old) (M=10.59, SD=2.25)
Netherlands
Severity of ADHD not stated |
ADHD symptoms – total
Serious adverse events
Reported at end of intervention |
Medication status of each group was unclear. |
|
Lansbergen, 2011 |
Neurofeedback via EEG (n=8), 17 weeks, directed self-help Vs Sham via simulated EEG signal (n=6), 17 weeks, directed self-help |
Children (8-15 years old) (M=10.2, SD=2)
Netherlands
Majority moderate symptoms of ADHD |
ADHD symptoms – inattention, ADHD symptoms – hyperactivity
Reported at end of intervention |
Both groups were permitted to use any previously prescribed ADHD medication during the trial. 64% were using ADHD medication. |
No evidence was identified for quality of life, discontinuation due to side effects, minor adverse events, function/behaviour, emotional dysregulation, literacy outcomes and numeracy outcomes.
There was a clinically important benefit for clinical global impression scale (FU investigator rated; 1 study low quality).
There was no clinically important benefit for ADHD symptoms total (PT teacher rated; 1 study very low quality) (PT investigator rated; 1 study moderate quality), ADHD symptoms inattention (PT teacher rated; 1 study very low quality) (PT investigator rated; 2 studies moderate quality), ADHD symptoms hyperactivity (PT teacher rated; 1 study very low quality) (PT investigator rated; 2 studies moderate quality) and serious adverse events (PT; 1 study low quality).
Neurofeedback vs waitlist/usual care
|
Bink, 2016 |
Neurofeedback (n=59), 25 weeks, 1:1 Versus Waitlist/usual care (n=31), 25 weeks |
Children (12 – 24 years old) (M=15.95, SD=3.33)
Netherlands
Severity of ADHD is mixed |
Quality of life, ADHD symptoms – total, inattention, hyperactivity, CGI-I, Function/behaviour, Discontinuation due to adverse events, Serious adverse events, Academic outcomes and Emotional dysregulation
Reported at end of intervention and 1 year follow up. |
Both groups received medication treatment ‘as usual’
|
|
Steiner, 2011 2 |
Neurofeedback via computer game (n=13), 17 weeks, directed self-help Vs Attention/memory/cognitive training (n=13), 17 weeks, directed self-help Vs Waitlist/usual care (n=15), 17 weeks |
Children (6-13 years old) (M=12.4, SD=0.9)
USA
Severity of ADHD not stated |
ADHD symptoms – inattention, ADHD symptoms – hyperactivity
Reported at end of intervention |
Medication status of each group was unclear. Children were eligible regardless of medication use. |
|
Steiner, 2014 |
Neurofeedback using EEG sensors (n=34), 5 months, 1:1 Vs Attention/memory/cognitive training (n=34), 5 months, 1:1 Vs Waitlist/usual care (n=36), 5 months |
Children (7-11 years old) (M=8.56, SD=1.1)
USA
Severity of ADHD not stated |
ADHD symptoms – inattention, ADHD symptoms – hyperactivity Function/behaviour
Reported at end of intervention and six month follow up |
Both groups were permitted to use any previously prescribed ADHD medication during the trial. 17% were using ADHD medication at baseline. |
No evidence was identified for quality of life, ADHD symptoms total, clinical global impression scale, discontinuation due to side effects, serious adverse events, minor adverse events, emotional dysregulation, literacy outcomes and numeracy outcomes.
There were no clinically important benefits for ADHD symptoms inattention (PT parent rated; 2 studies low quality) (FU parent rated; 1 study low quality) (PT teacher rated; 2 studies low quality) (FU self-rated; 1 study very low quality), ADHD symptoms hyperactivity (PT parent rated; 2 studies low quality) (FU parent rated; 1 study low quality) (PT teacher rated; 1 study very low quality) (FU self-rated; 1 study very low quality) and behavioural outcomes (PT parent rated; 1 study low quality) (FU parent rated; 1 study low quality) (PT investigator rated; 1 study very low quality) (FU investigator rated; 1 study low quality).
Zoeken en selecteren
Om een antwoord te krijgen op deze en andere uitgangsvragen (combinatiebehandeling en farmacologische behandeling) is er een reviewprotocol opgesteld en is de volgende PICO voor het literatuuronderzoek geformuleerd:
P: Kinderen met ADHD
I: CGT, DBT, psycho-educatie, Cognitieve trainingen (aandacht, werkgeheugen, EF), neurofeedback, ontspanningstechnieken, planning- en organisatietrainingen of arbeid gerelateerde interventies, interventies ter verbetering van de slaap, bewegingsinterventie, non-specific supportive therapy (NSST))
C: Alle interventies beschreven bij ‘I’, gebruikelijke zorg (treatment as usual; TAU) of schijnbehandeling (Sham treatment)
O: Kritische: ADHD klachten, kwaliteit van leven; Belangrijk: stoppen met de behandeling, ernstige bijwerkingen, gedrag, academische uitkomsten of emotionele ontregeling.
NICE richtlijn ADHD
Voor het beantwoorden van de uitgangsvragen voor deze richtlijnmodule heeft het Trimbos-instituut in samenwerking met de Royal College of Physicians (RCP) een systematische review uitgevoerd. De review is tevens bedoeld om de NICE richtlijn ADHD (NICE 2017) te updaten. Omdat voor sommige interventies de NICE evidentie voor de praktijk onvoldoende informatief wordt geacht, is aanvullende literatuur gebruikt en zijn aanvullende post-hoc analyses gedaan. Deze worden in de overige overwegingen van de modules beschreven.
Relevante uitkomstmaten
In de NICE reviews werden kwaliteit van leven, ADHD totale symptomen en globale ernst van de aandoening, gemeten met de Clinical Global Impressions scale, improvement version (CGI-I), gekozen als kritieke uitkomstmaten voor de besluitvorming. Ernstige bijwerkingen, gedragsproblemen, emotionele ontregeling, academische uitkomsten, misbruik van middelen en automutilatie werden gekozen als belangrijke uitkomstmaten voor de besluitvorming.
De werkgroep van deze richtlijnmodule (niet-medicamenteuze behandeling) hanteerde dezelfde uitkomstmaten met uitsluiting van misbruik van middelen en automutilatie en heeft bepaald dat gedragsproblemen en academische uitkomsten in de Nederlandse richtlijn ook als kritisch worden beschouwd.
Zoeken en selecteren (Methode)
Voor de review zijn er zoekstrategieën verricht in Medline (OVID), Embase (OVID), Cochrane Library (Wiley) en PsycINFO (ProQuest) met brede zoektermen tot aan 28 april 2017 gezocht naar RCT’s en systematische reviews van RCT’s.
Het literatuuronderzoek leverde 9054 treffers op (inclusief studies voor kinderen). Studies werden geselecteerd op grond van de volgende selectiecriteria: geblindeerde RCT’s, ADHD diagnose gebaseerd op de DSM-III of ICD-9 of een latere versie en de in de PICO beschreven interventies. Crossover trials werden geëxcludeerd. Op basis van titel en abstract werden in eerste instantie 297 artikelen voorgeselecteerd.
Tijdens de full tekst selectie zijn er 4 studies geïncludeerd voor de onder de 5 jaar categorie en 48 studies van 5 tot 18 jaar. De evidence tabellen van de studies, de forest-plots en GRADE tabellen staan op de website van NICE (https://www.nice.org.uk/guidance/ng87/evidence).
In 53 studies werd de effectiviteit van non-farmacologische behandeling onderzocht. De volgende vergelijkingen werden gemaakt:
Onder de 5 jaar
- 4 RCTS vergeleken Oudertraining met WL/TAU 5-18 jaar
- 2 RCTs vergeleken psycho-educatie met WL/TAU
- 14 RCTS vergeleken oudertraining met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek oudertraining met psycho-educatie
- 1 RCT vergeleek oudertraining met ontspanningstechnieken en met een combinatie van de twee interventies
- 8 RCTs vergeleken planning- en organisatietraining/school-based training met waitlist/usual care
- 1 RCT vergeleek planning- en organisatietraining/school-based training met NSST
- 2 RCTs vergeleken een combinatie van met planning- en organisatietraining/school-based training en oudertraining met WL/TAU
- 5 RCTs vergeleken cognitieve training met WL/TAU
- 2 RCTs vergeleken cognitieve training met neurofeedback en met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek neurofeedback met cognitieve training
- 2 RCTs vergeleken neurofeedback met sham
- 1 RCT vergeleek neurofeedback met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek neurofeedback met psycho-educatie
- 1 RCT vergeleek neurofeedback met bewegingsinterventie
- 1 RCT vergeleek CBT/DBT met NSST
- 1 RCT vergeleek met ontspanningstechnieken met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek oudertraining en ontspanningstechnieken met ontspanningstechnieken
- 1 RCT vergeleek een bewegingsinterventie met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek cognitieve training en een bewegingsinterventie met WL/TAU
- 1 RCT vergeleek cognitieve training en oudertraining met cognitieve training
Referenties
- Anon 14-month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-deficit/hyperactivity disorder. The MTA Cooperative Group. Multimodal Treatment Study of Children with ADHD. Archives of General Psychiatry. 1999; 56(12):1073-1086
- Abikoff H, Gallagher R, Wells KC, Murray DW, Huang L, Lu F et al. Remediating organizational functioning in children with ADHD: immediate and long-term effects from a randomized controlled trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2013; 81(1):113-128
- Abikoff HB, Thompson M, Laver-Bradbury C, Long N, Forehand RL, Miller Brotman L et al. Parent training for preschool ADHD: a randomized controlled trial of specialized and generic programs. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines. 2015; 56(6):618-631
- Abikoff, H. (2009). adhd psychosocial treatments: generalization reconsidered. Journal of Attention Disorders, 13, 207-210.
- Ahmed GM, Mohamed S. Effect of regular aerobic exercises on behavioral, cognitive and psychological response in patients with attention deficit-hyperactivity disorder. Life Science Journal. 2011; 8(2):366-371
- Arcia E, Frank R, Sánchez-LaCay A, Fernández MC. Teacher understanding of ADHD as reflected in attributions and classroom strategies. J Atten Disord. 2000; 4: 91101.
- Arns M, Conners CK, Kraemer HC (2013). A decade of EEG theta/beta ratio research in ADHD: a meta-analysis. J Atten Disord;17: 374-383.
- Au A, Lau KM, Wong AHC, Lam C, Leung C, Lau J et al. The efficacy of a group Triple P (positive parenting program) for Chinese parents with a child diagnosed with ADHD in Hong Kong: A pilot randomised controlled study. Australian Psychologist. 2014; 49(3):151-162
- Barbaresi WJ, Katusic SK, Colligan RC, Weaver AL, Jacobsen SJ. (2007). Long-term school outcomes for children with attention-deficit/hyperactivity disorder: a population-based perspective. Journal of Developmental and Behavioural Pediatrics, 28, 265-73.
- Bink M, Bongers IL, Popma A, Janssen TW, van Nieuwenhuizen C. 1-year follow-up of neurofeedback treatment in adolescents with attention-deficit hyperactivity disorder: randomised controlled trial. BJPsych Open. 2016; 2(2):107-115
- Bor W, Sanders MR, Markie-Dadds C. The effects of the Triple P-Positive Parenting Program on preschool children with co-occurring disruptive behavior and attentional/hyperactive difficulties. Journal of Abnormal Child Psychology. 2002; 30(6):571-587
- Boyer B., Kuin M., Van der Oord S. (2013). Zelf Plannen Trainershandleiding. Lannoo.
- Chacko A, Bedard AV, Marks D, Gopalan G, Feirsen N, Uderman J, Chimiklis A, Heber E, Cornwell M, Anderson L, Zwilling A, Ramon M. Sequenced neurocognitive and behavioral parent training for the treatment of ADHD in school-age children. Child Neuropsychol. 2017 Feb 23:1-24. doi: 10.1080/09297049.2017.1282450.
- Chacko A, Wymbs BT, Wymbs FA, Pelham WE, Swanger-Gagne MS, Girio E et al. Enhancing traditional behavioral parent training for single mothers of children with ADHD. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology. 2009; 38(2):206-218
- Chan, E., Fogler, J. M., & Hammerness, P. G. (2016). Treatment of Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Adolescents: A Systematic Review. JAMA, 315, 1997-2008.
- Christiansen H, Reh V, Schmidt MH, Rief W. Slow cortical potential neurofeedback and self-management training in outpatient care for children with ADHD: study protocol and first preliminary results of a randomized controlled trial. Frontiers in Human Neuroscience. 2014; 8:943
- Corkum P, Rimer P, Schachar R (1999). Parental knowledge of attention-deficit hyperactivity disorder and opinions of treatment options: impact on enrollment and adherence to a 12-month treatment trial. Can J Psychiatry; 44(10):1043-8.
- Cortese S, Ferrin M, Brandeis D, Buitelaar J, Daley D, Dittmann RW, Holtmann M, Santosh P, Stevenson J, Stringaris A, Zuddas A, Sonuga-Barke EJ; European ADHD Guidelines Group (EAGG). Cognitive training for attention-deficit/hyperactivity disorder: meta-analysis of clinical and neuropsychological outcomes from randomized controlled trials. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2015 Mar;54(3):164-74.
- Cortese et al. (2016). J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2016;55(6):444455.
- Daley D, Van Der Oord S, Ferrin M, Cortese S, Danckaerts M, Doepfner M, Van den Hoofdakker BJ, Coghill D, Thompson M, Asherson P, Banaschewski T, Brandeis D, Buitelaar J, Dittmann RW, Hollis C, Holtmann M, Konofal E, Lecendreux M, Rothenberger A, Santosh P, Simonoff E, Soutullo C, Steinhausen HC, Stringaris A, Taylor E, Wong ICK, Zuddas A, Sonuga-Barke EJ (2017). Practitioner Review: Current best practice in the use of parent training and other behavioural interventions in the treatment of children and adolescents with attention deficit hyperactivity disorder. J Child Psychol Psychiatry; doi: 10.1111/jcpp.12825. [Epub ahead of print]
- Daley, D., Oord, S. van der, Ferrin, M., Danckaerts, M., Doepfner, M., Cortese, S., & Sonuga-Barke, E.J. (2014). Behavioral interventions in attention-deficit/hyperactivity disorder: A meta-analysis of randomized controlled trials across multiple outcome domains. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 53 (8): 835-847.
- Daley D, O'Brien M. A small-scale randomized controlled trial of the self-help version of the New Forest Parent Training Programme for children with ADHD symptoms. European Child and Adolescent Psychiatry. 2013; 22(9):543-552.
- Dovis S., Van der Oord S., Wiers R., Prins P.# (2015). Improving Executive Functioning in Children with ADHD: Training Multiple Executive Functions within the Context of a Computer Game. A randomized double-blind placebo controlled trial. PLoS One, 10(4), art.nr. e0121651.
- Egeland J, Aarlien AK, Saunes BK. Few effects of far transfer of working memory training in ADHD: a randomized controlled trial. PloS One. 2013; 8(10):e75660
- Evans SW, Langberg JM, Schultz BK, Vaughn A, Altaye M, Marshall SA et al. Evaluation of a school-based treatment program for young adolescents with ADHD. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2016; 84(1):15-30
- Evans SW, Schultz BK, DeMars CE. High school-based treatment for adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: Results from a pilot study examining outcomes and dosage. School Psychology Review. 2014; 43(2):185-202
- Evans SW, Schultz BK, Demars CE, Davis H. Effectiveness of the Challenging Horizons After-School Program for young adolescents with ADHD. Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 2011; 42(3):462-474
- Fabiano GA, Pelham WE, Cunningham CE, Yu J, Gangloff B, Buck M et al. A waitlist-controlled trial of behavioral parent training for fathers of children with ADHD. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology. 2012; 41(3):337-345
- Fabiano GA, Vujnovic RK, Pelham WE, Waschbusch DA, Massetti GM, Pariseau ME et al. Enhancing the effectiveness of special education programming for children with attention deficit hyperactivity disorder using a daily report card. School Psychology Review. 2010; 39(2):219-239
- Fehlings DL, Roberts W, Humphries T, Dawe G. Attention deficit hyperactivity disorder: does cognitive behavioral therapy improve home behavior? Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics. 1991; 12(4):223-228
- Ferrin M, Perez-Ayala V, El-Abd S, Lax-Pericall T, Jacobs B, Bilbow A et al. A randomized controlled trial evaluating the efficacy of a psychoeducation program for families of children and adolescents with ADHD in the United Kingdom: results after a 6-month follow-up. Journal of Attention Disorders. 2016; Epublication
- Geladé, K., Janssen, T.W., Bink, M., van Mourik, R., Maras, A., Oosterlaan, J. (2016). Behavioral Effects of Neurofeedback Compared to Stimulants and Physical Activity in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Randomized Controlled Trial. The Journal of Clinical Psychiatry. 10.4088/JCP.15m10149
- Gevensleben H, Holl B, Albrecht B, Vogel C, Schlamp D, Kratz O et al. Is neurofeedback an efficacious treatment for ADHD? A randomised controlled clinical trial. Journal of child psychology and psychiatry, and allied disciplines. 2009; 50(7):780-789
- Handen BL, Aman MG, Arnold LE, Hyman SL, Tumuluru RV, Lecavalier L et al. Atomoxetine, parent training, and their combination in children with autism spectrum disorder and attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 2015; 54(11):905-915
- Heinrich H, Gevensleben H, Freisleder FJ, Moll GH, Rothenberger A. Training of slow cortical potentials in attention-deficit/hyperactivity disorder: evidence for positive behavioral and neurophysiological effects. Biol Psychiatry. 2004;55:772-775.
- Hinfelaar, M. L., Verheijden, A. E., & Prins, P. J. M. (2011). adhd, wat kan de juf (m/v) er mee? Een onderzoek naar de effectiviteit van een leerkrachttraining. Kind & Adolescent, 32, 66-83.
- Hoath F, Sanders M. A feasibility study of enhanced group Triple P - Positive Parenting Program for parents of children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Behavioural Change. 2002; 2002(4):191-206
- Horn WF, Ialongo NS, Greenberg G, Packard T, Smith-Winberry C. Additive effect of behavioral parent training and self-control therapy with attention deficit hyperactivity disordered children. Journal of Clinical Child Psychology. 1990; 19:98-110
- Iseman JS, Naglieri JA. A cognitive strategy instruction to improve math calculation for children with ADHD and LD: a randomized controlled study. Journal of Learning Disabilities. 2011; 44(2):184-195
- Jensen PS, Arnold LE, Swanson JM, Vitiello B, Abikoff HB, Greenhill LL et al. 3-Year follow-up of the NIMH MTA study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 2007; 46(8):989-1002
- Kaminski, J.W., Valle, L.A., Filene, J.H., & Boyle, C.L. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of Abnormal Child Psychology; 36, 567589
- Kermani F, Mohammadi MR, Yadegari F, Haresabadi F, Sadeghi SM. Working memory training in the form of structured games in children with attention deficit hyperactivity disorder. Iranian Journal of Psychiatry. 2016; 11(4):224-233
- Koerting J, Smith E, Knowles MM, Latter S, Elsey H, McCann DC, Thompson M, Sonuga-Barke EJ (2013). Barriers to, and facilitators of, parenting programmes for childhood behaviour problems: a qualitative synthesis of studies of parents' and professionals' perceptions. Eur Child Adolesc Psychiatry; 22(11):653-70.
- Langberg JM, Epstein JN, Becker SP, Girio-Herrera E, Vaughn AJ. Evaluation of the homework, organization, and planning skills (HOPS) intervention for middle school students with ADHD as implemented by school mental health providers. School of Psychology Review. 2012; 41(3):342-364
- Langberg JM, Epstein JN, Urbanowicz CM, Simon JO, Graham AJ. Efficacy of an organization skills intervention to improve the academic functioning of students with attention-deficit/hyperactivity disorder. School Psychology Quarterly. 2008; 23(3):407-417
- Lansbergen MM, van Dongen-Boomsma M, Buitelaar JK, Slaats-Willemse D. ADHD and EEG-neurofeedback: a double-blind randomized placebo-controlled feasibility study. Journal of Neural Transmission. 2011; 118(2):275-284
- Looyeh MY, Kamali K, Shafieian R. An exploratory study of the effectiveness of group narrative therapy on the school behavior of girls with attention-deficit/hyperactivity symptoms. Archives of Psychiatric Nursing. 2012; 26(5):404-410
- Martinussen, R., Hayden, J., Hogg-Johnson, S., & Tannock, R. (2005). A meta-analysis of working memory impairments in children with Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 44(4), 377-384.
- Matos M, Bauermeister JJ, Bernal G. Parent-child interaction therapy for Puerto Rican preschool children with ADHD and behavior problems: a pilot efficacy study. Family Process. 2009; 48(2):232-252
- Merrill BM, Morrow AS, Altszuler AR, Macphee FL, Gnagy EM, Greiner AR et al. Improving homework performance among children with ADHD: a randomized clinical trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2017; 85(2):111-122
- Miranda, A., Presentacion, M. J., & Soriano, M. (2002). Effectiveness of a school-based multicomponent program for the treatment of children with adhd. Journal of Learning Disabilities, 35, 546-562.
- Molina BS, Flory K, Bukstein OG, Greiner AR, Baker JL, Krug V et al. Feasibility and preliminary efficacy of an after-school program for middle schoolers with ADHD: a randomized trial in a large public middle school. Journal of Attention Disorders. 2008; 12(3):207-217
- Montoya A, Colom F, Ferrin M (2011). Is psychoeducation for parents and teachers of children and adolescents with ADHD efficacious? A systematic literature review. Eur Psychiatry; 26(3):166-75.
- Moretti-Altuna GE. The effects of meditation versus medication in the treatment of attention deficit disorder with hyperactivity. New York. St. John's University. 1987
- Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (2013). Richtlijn oppositioneel-opstandige stoornis (ODD) en gedragsstoornis.
- NICE guideline (2013). Antisocial behaviour and conduct disorders in children and young people: recognition and management.
- Ostberg M, Rydell AM. An efficacy study of a combined parent and teacher management training programme for children with ADHD. Nordic Journal of Psychiatry. 2012; 66(2):123-130
- Pieterse, K., Luman, M., Paternotte, A., & Oosterlaan, J. (2013). Leerkrachtinterventies voor de aanpak van ADHD in de klas. Een overzicht van effectstudies. Kind en Adolescent, 34, 2-29. DOI: 10.1007/s12453-013-0001-4
- Pieterse, Phillips B, Ball C, Sackett D, et al. (2015). OxfordCentre for Evidence-Based Medicine: levels of evidence. http://www.cebm.net/oxford-centre-evidence- based-medicine-levels-evidence-march-2009/. AccessedSeptember1.
- Pisecco, S., Huzinec, C., & Curtis, D. (2001). The effect of child characteristics on teachers acceptability of classroom-based behavioral strategies and psychostimulant medication for the treatment of adhd. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 30,413-421
- Pfiffner LJ, Hinshaw SP, Owens E, Zalecki C, Kaiser NM, Villodas M et al. A two-site randomized clinical trial of integrated psychosocial treatment for ADHD-inattentive type. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2014; 82(6):1115-1127
- Pfiffner LJ, Yee Mikami A, Huang-Pollock C, Easterlin B, Zalecki C, McBurnett K. A randomized, controlled trial of integrated home-school behavioral treatment for ADHD, predominantly inattentive type. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 2007; 46(8):1041-1050
- Power TJ, Mautone JA, Soffer SL, Clarke AT, Marshall SA, Sharman J et al. A family-school intervention for children with ADHD: results of a randomized clinical trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2012; 80(4):611-623
- Rabiner DL, Murray DW, Skinner AT, Malone PS. A randomized trial of two promising computer-based interventions for students with attention difficulties. Journal of Abnormal Child Psychology. 2010; 38(1):131-142
- Schramm SA, Hennig T, Linderkamp F. Training problem solving and organizational skills in adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: A randomized controlled trial. Journal of Cognitive Education and Psychology. 2016; 15(3):391-411
- Sibley MH, Graziano PA, Kuriyan AB, Coxe S, Pelham WE, Rodriguez L et al. Parent-teen behavior therapy + motivational interviewing for adolescents with ADHD. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2016; 84(8):699-712
- Sibley MH, Pelham Jr WE, Derefinko KJ, Kuriyan AB, Sanchez F, Graziano PA. A pilot trial of supporting teens' academic needs daily (STAND): A parent-adolescent collaborative intervention for ADHD. Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment. 2013; 35(4):436-449
- Sonuga-Barke EJS, Barton J, Daley D, Hutchings J, Maishman T, Raftery J, Stanton L, Laver-Bradbury C, Chorozoglou M, Coghill D, Little L, Ruddock M, Radford M, Yao GL, Lee L, Gould L, Shipway L, Markomichali P, McGuirk J, Lowe M, Perez E, Lockwood J, Thompson MJJ (2017). A comparison of the clinical effectiveness and cost of specialised individually delivered parent training for preschool attention-deficit/hyperactivity disorder and a generic, group-based programme: a multi-centre, randomised controlled trial of the New Forest Parenting Programmeversus Incredible Years. Eur Child Adolesc Psychiatry; doi:10.1007/s00787-017-1054-3. [Epub ahead of print]
- Wymbs FA, Cunningham CE, Chen Y, Rimas HM, Deal K, Waschbusch DA, Pelham WE Jr (2016). Examining Parents' Preferences for Group and Individual Parent Training for Children with ADHD Symptoms. J Clin Child Adolesc Psychol; 45(5):614-631.
- Steiner NJ, Frenette EC, Rene KM, Brennan RT, Perrin EC. In-school neurofeedback training for ADHD: Sustained improvements from a randomized control trial. Pediatrics. 2014; 133(3):483-492
- Steiner NJ, Sheldrick RC, Gotthelf D, Perrin EC. Computer-based attention training in the schools for children with attention deficit/hyperactivity disorder: a preliminary trial. Clinical Pediatrics. 2011; 50(7):615-622
- Strehl, U. et al. (2017). Neurofeedback of Slow Cortical Potentials in Children with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Multicenter Randomized Trial Controlling for Unspecific Effects. Front Hum Neurosci. 2017;11:135. doi: 10.3389/fnhum.2017.00135.
- Tamm L, Epstein JN, Peugh JL, Nakonezny PA, Hughes CW. Preliminary data suggesting the efficacy of attention training for school-aged children with ADHD. Developmental Cognitive Neuroscience. 2013; 4:16-28
- Thompson MJ, Laver-Bradbury C, Ayres M, Le PE, Mead S, Dodds C et al. A small-scale randomized controlled trial of the revised new forest parenting programme for preschoolers with attention deficit hyperactivity disorder. European Child and Adolescent Psychiatry. 2009; 18(10):605-616
- Van den Hoofdakker BJ, van dV, Sytema S, Emmelkamp PMG, Minderaa RB, Nauta MH. Effectiveness of behavioral parent training for children with ADHD in routine clinical practice: A randomized controlled study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 2007; 46(10):1263-1271
- Van der Oord S, Ponsioen AJ, Geurts HM, Ten Brink EL, Prins PJ. A pilot study of the efficacy of a computerized executive functioning remediation training with game elements for children with ADHD in an outpatient setting: outcome on parent- and teacher-rated executive functioning and ADHD behavior. Journal of Attention Disorders. 2014; 18(8):699-712
- Van Dongen-Boomsma M, Vollebregt MA, Slaats-Willemse D, Buitelaar JK. A randomized placebo-controlled trial of electroencephalographic (EEG) neurofeedback in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Journal of Clinical Psychiatry. 2013; 74(8):821-827
- Veenman, B. Y., Luman, M., & Oosterlaan, J. (2016). A Randomized Effectiveness Trial of a Behavioral Teacher Program Targeting ADHD Symptoms. Journal of Attention Disorders. DOI: 10.1177/1087054716658124
- Vernon, D., Frick, A., Gruzelier, J. (2004). Neurofeedback as a treatment for ADHD: a methodological review with implications for future research. J Neurother;8:53-82.
- Webster-Stratton CH, Reid MJ, Beauchaine T. Combining parent and child training for young children with ADHD. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology. 2011; 40(2):191-203
- Willcutt, E. G., Doyle, A. E., Nigg, J. T., Faraone, S. V., & Pennington, B. F. (2005). Validity of the executive function theory of attention-deficit/hyperactivity disorder: a meta-analytic review. Biological Psychiatry, 57(11), 133646.
- Wilson, S. J. and Lipsey, M. W. (2007). School-Based Interventions for Aggressive and Disruptive Behavior: Update of a Meta-Analysis. American Journal of Preventive Medicine, 33 (2 Suppl): S130S143.
Evidence tabellen
De evidence tabellen, GRADE tabellen en forest plots voor deze module zijn online beschikbaar op https://www.nice.org.uk/guidance/ng87/evidence.
Verantwoording
Autorisatiedatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 01-06-2018
Laatst geautoriseerd : 01-06-2018
Geplande herbeoordeling :
De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie en het Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGz zijn regiehouder van deze richtlijnmodules en eerstverantwoordelijke op het gebied van de actualiteitsbeoordeling van de richtlijnmodules. De andere deelnemende wetenschappelijke verenigingen of gebruikers van de richtlijn delen de verantwoordelijkheid en informeren de regiehouder over relevante ontwikkelingen binnen hun vakgebied.
Voor het beoordelen van de actualiteit van deze richtlijnmodules is de werkgroep niet in stand gehouden. Uiterlijk in 2023 bepaalt het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie of de modules nog actueel zijn. Op modulair niveau is een onderhoudsplan beschreven. Bij het opstellen van de richtlijnmodules heeft de werkgroep per module een inschatting gemaakt over de maximale termijn waarop herbeoordeling moet plaatsvinden en eventuele aandachtspunten geformuleerd die van belang zijn bij een toekomstige herziening (update). De geldigheid van de richtlijnmodules komt eerder te vervallen indien nieuwe ontwikkelingen aanleiding zijn een herzieningstraject te starten.
Algemene gegevens
De ontwikkeling van de modules screening, diagnostiek, monitoring en medicamenteuze behandeling bij kinderen en jongeren met ADHD werd ondersteund door het Kennisinstituut van Medisch Specialisten (www.kennisinstituut.nl) en werd gefinancierd uit de Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De ontwikkeling van de modules niet-farmacologische behandeling en combinatiebehandeling voor kinderen, jongeren en volwassenen, werd ondersteund door het Trimbosinstituut en gefinancierd vanuit Het Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGz.
Doel en doelgroep
Doel
Aanbevelingen formuleren voor de diagnostiek en behandeling bij kinderen, jongeren en volwassenen met ADHD.
Doelgroep
Psychiaters, kinder- en jeugdartsen, psychologen, huisartsen, vaktherapeuten, verpleegkundigen en verzorgenden.
Samenstelling werkgroep
Deze richtlijnmodules zijn ontwikkeld als onderdeel van een project voor het ontwikkelen van de zorgstandaard ADHD. Dit project waarin de zorgstandaard is ontwikkeld is begeleid door het Trimbos instituut. Voor het ontwikkelen van de zorgstandaard is in 2016 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met ADHD te maken hebben. Deze werkgroep heeft parallel aan de zorgstandaard ook de richtlijnmodules ontwikkeld.
De werkgroepleden zijn door hun beroepsverenigingen gemandateerd voor deelname.
- prof. dr. W.A. Nolen, psychiater, NVvP (voorzitter)
- P.J. Carpentier, psychiater, NVvP
- B. Levelink, kinderarts, NVK
- R. R. Pereira, kinderarts, Impuls en woordblindheid
- S.J.M. Schrevel, patiëntvertegenwoordiger, Impuls en woordblindheid
- L. Singor, oudervertegenwoordiger, Balans
- S. van Manen, huisarts, NHG
- W. Göttgens-Jansen, apotheker, KNMP
- B.J. van den Hoofdakker, klinisch psycholoog, NIP
- G. van de Loo-Neus, kinder- en jeugdpsychiater, NVvP
- G. Jol-Rikkers, jeugdarts, AJN
- M. Broekhuizen, LVVP
- A. Driessen, V&VN
- I. de Noord, VVGN
Belangenverklaringen
De KNMG-Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling” is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of ze in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatie management, kennisvalorisatie) hebben gehad. Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met evt. belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
|
Werkgroeplid |
Functie |
Nevenfuncties |
Gemelde belangen |
Ondernomen actie |
|
Driessen
|
Jeugdverpleegkundige |
V&VN - vakgroep Jeugd |
|
geen |
|
Levelink
|
Kinderarts sociale pediatrie, GGZ De Mutsaersstichting en Kinderrevalidatiecentrum Adelante; promotieonderzoek mbt ADHD bij vakgroep kindergeneeskunde van het UMC Maastricht. |
geen |
Zitting in de werkgroep gepaste zorg van het Ministerie van Volksgezondheid icm onderwijs |
geen |
|
van den Hoofdakker |
Klinisch psycholoog/ gedragstherapeut polikliniek kinder- en jeugdpsychiatrie, Accare Universitair Centrum Groningen (25%) |
geen |
-Research grants: ZonMw, NWO, UMCG. Participatie in onderzoeksgroepen met subsidies van ZonMw, NWO, Accare, gemeentes, Shire -(Mede) ontwikkelaar van oudertrainingsprogramma voor ouders van kinderen met ADHD en gedragsproblemen (BPTG), zonder financiële belangen. -(Mede) redacteur van het boekje "Sociaal onhandig. Over de opvoeding van kinderen met ADHD en PDDNOS", |
geen |
|
Visser
|
Balans academy, patiëntenvereniging, NVA/Balans, trainer, Ouderpower, vrijwilligersvergoeding |
|
-Mijn gezin en ik hebben ADHD. -lid van een werkgroep van Impuls en Woortblind en contactpersoon passend onderwijs, vrijwilliger European Brains@Work: ambassadeur op gebied van bewustwording neurodiversiteit bij werknemers, Vrijwilliger bij Loesje.nl, vrijwillgersvergoeding -Expertise op gebied van theoretische onderbouwing van de MatriXmethode: MatriXmethode Instituut Docent Masterclass Onder de Loep, betaald -Eigenaar praktijk Veelkant, BATC natuurgericht vakspecialist zingeving |
geen |
|
Rikkers
|
Jeugdarts Kinderpraktijk Zoetermeer |
Bestuurslid AJN, Jeugdartsen GGZ |
zelf diagnose ADHD/ dochter met ADHD |
geen |
|
van de Loo-Neus
|
Kinder- en Jeugdpsychiater 28 uur; |
Expert Kenniscentrum Kinder- en jeugdpsychiatrie ADHD, onbetaald |
-man en kinderen hebben ADHD -Aan de zijlijn betrokken bij MASK onderzoek, discontinuation trial van methylfenidaat (farmaceutische industrie betrokken bij de levering van medicatie). ZonMw heeft deel gefinancierd. -Aanvraag voor TOPGGz van de ADHD zorglijn Karakter UC. |
geen |
|
de Noord
|
Verslavingsarts KNMG werkzaam bij Bouwman GGZ/Antes |
Bestuurslid VVGN |
geen |
|
|
Singor
|
ervaringsdeskundige ouder namens de oudervereniging Balans |
Advies en informatielijn medewerkster bij de oudervereniging Balans (onbetaald); |
nvt |
|
|
Broekhuizen-Holtes
|
Klinisch psycholoog/ gedragstherapeut polikliniek kinder- en jeugdpsychiatrie, Accare Universitair Centrum Groningen (25%); |
- |
geen |
|
|
Carpentier |
Psychiater, Ambulante Specialistische Behandeling, Reinier van Arkel, den Bosch |
Lid Commissie van Toezicht, PI Vught (onbezoldigd) |
geen |
geen |
|
Pereira |
Kinderarts, 20 uur/week, MC kinderplein Rotterdam, betaald |
Bestuurslid ADHD netwerk (onbetaald) |
Deelname onderzoek over invloed van microbiosen op ADHD (gefinancierd door particulier fonds) |
geen |
|
Schrevel |
Docent HBO-V Haagse Hogeschool; Neemt deel als lid van Impuls |
|
geen |
geen |
|
Van Manen |
Huisarts, kaderarts GGZ |
Medisch directeur van Stichting Haspel, een zorggroep die POH GGZ plaatst en schoolt in de regio Noord Brabant Noord Oost; Lid van opleidingscommissie POH GGZ van RINOZuid ; docent aan de opleiding POH GGZ RINOZuid. (betaald) |
Lid van Psyhag, de expertgroep GGZ, welke onder de paraplu van het NHG valt |
geen |
|
Gottgens |
Openbaar apotheker/ opleider Apotheek Blanckenburgh 0,6 fte; Docent vervolgopleiding specialisme openbaar apotheker 0,1 fte; Junior onderzoeker 0,2 fte |
Columnist Pharmaceutisch Weekblad- vergoeding per column 6-7x per jaar |
geen |
geen |
|
Nolen |
Emeritus Hoogleraar Psychiatrie, UMC Groningen |
Adviseur Specialistisch Centrum Bipolaire Stoornissen (SCBS), Dimence, Deventer |
2011-2016: - onderzoekssubsidies op gebied bipolaire stoornissen van ZonMw en Europese Unie - lid van adviesraad Daleco Pharma t.a.v. registratie van antidepressivum Tracydal (tranylcypromine) voor indicatie medicatie-resistente depressie -gesproken op symposia over bipolaire stoornissen en depressie, gesponsored door Astra Zeneca en Lundbeck |
geen |
Inbreng patiëntenperspectief
Een afgevaardigde van de patiëntenvereniging Implus en woordblindheid en een afgevaardigde van de oudervereniging Balans waren lid de werkgroep. Deze afgevaardigden hebben tijdens de ontwikkeling van de zorgstandaard en richtlijnmodules een enquête gehouden onder hun achterban. Een verslag hiervan is besproken in de werkgroep en verwerkt in de zorgstandaard ADHD.
Methode ontwikkeling
Evidence based
Implementatie
In de verschillende fasen van de richtlijnontwikkeling is rekening gehouden met de implementatie van de richtlijnmodules en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de invoering van de richtlijn in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. De zorgstandaard ADHD wordt als een belangrijk product voor de implementatie gezien.
Werkwijze
AGREE
Deze richtlijnmodules zijn opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010), dat een internationaal breed geaccepteerd instrument is. Voor een stap-voor-stap beschrijving hoe een evidence-based richtlijn tot stand komt wordt verwezen naar het stappenplan Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen van het Kennisinstituut van Medisch Specialisten en het Procedureboek Richtlijnontwikkeling (Handleiding voor GGZ-richtlijnen) van het Trimbos-instituut.
Knelpuntenanalyse en gebruik internationale richtlijn
Deze richtlijnmodules zijn ontwikkeld als onderdeel van een project voor het ontwikkelen van de zorgstandaard ADHD. Bij aanvang van het schrijven van de zorgstandaard ADHD inventariseerden de voorzitter van de werkgroep en de adviseur de knelpunten rond ADHD. De zorgstandaard beoogt het gehele zorgtraject voor mensen (kinderen én volwassenen) met ADHD te beschrijven. Deze zorgstandaard is waar mogelijk en van toepassing gebaseerd op bestaande richtlijnen.
Gelijktijdig met het ontwikkelen van de zorgstandaard is door NICE in het Verenigd Koninkrijk hun richtlijn ADHD herzien (https://www.nice.org.uk/guidance/cg72). In overleg met opdrachtgever NVvP, is besloten zoveel mogelijk aan te sluiten bij de herziening van de NICE richtlijn. Waar mogelijk is gebruik gemaakt van het literatuuronderzoek uitgevoerd door NICE. Voor een aantal onderwerpen werd door het Trimbos instituut samengewerkt met NICE bij het uitvoeren van het literatuuronderzoek. In de herziening van de NICE richtlijn zou het onderwerp met betrekking tot het gebruik van instrumenten voor de screening, de diagnostiek en het monitoren van het beloop bij kinderen met ADHD niet meegenomen worden (NICE 2016). Vanuit de werkgroep werd aangegeven dat deze vraag naar de waarde van vragenlijsten bij de screening, diagnostiek en monitoring belangrijk is voor de praktijk. Vervolgens is binnen de werkgroep besloten drie richtlijnmodules zelf te ontwikkelen met betrekking tot vragenlijsten voor screening, diagnostiek en monitoring bij kinderen met ADHD. Het betreft een gedeeltelijke herziening van de multidisciplinaire richtlijn ADHD bij kinderen (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ 2005), maar aangezien deze richtlijn niet voldoet aan de eisen zoals beschreven in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0, is besloten deze modules geheel opnieuw te ontwikkelen.
Voor de richtlijnmodules met betrekking tot behandeling bij kinderen met ADHD is gebruik gemaakt van het systematisch literatuuronderzoek dat is uitgevoerd als onderdeel van de herziene NICE richtlijn. De resultaten van het literatuuronderzoek werden in september 2017 beschikbaar gesteld bij het publiceren van de conceptrichtlijn van NICE. Bij de uitgangvraag die is gebaseerd op een internationale richtlijn, is alleen gebruik gemaakt van het literatuuronderzoek tot en met de conclusies. Vervolgens zijn door de Nederlandse werkgroep de eigen overwegingen en aanbevelingen geformuleerd, waarbij is uitgegaan van de Nederlandse context (zie hieronder).
Strategie voor zoeken en selecteren van literatuur
Voor de afzonderlijke uitgangsvragen op het gebied van screening, diagnose en monitoring is aan de hand van specifieke zoektermen gezocht naar gepubliceerde wetenschappelijke studies in (verschillende) elektronische databases. Tevens werd aanvullend gezocht naar studies aan de hand van de literatuurlijsten van de geselecteerde artikelen. In eerste instantie werd gezocht naar studies met de hoogste mate van bewijs. De werkgroepleden selecteerden de via de zoekactie gevonden artikelen op basis van vooraf opgestelde selectiecriteria. De geselecteerde artikelen werden gebruikt om de uitgangsvraag te beantwoorden. De databases waarin is gezocht, de zoekstrategie en de gehanteerde selectiecriteria zijn te vinden in de module met desbetreffende uitgangsvraag.
Kwaliteitsbeoordeling
De relevante onderzoeksgegevens van alle geselecteerde artikelen werden overzichtelijk weergegeven in evidence tabellen. De belangrijkste bevindingen uit de literatuur werden beschreven in de samenvatting van de literatuur. Individuele studies werden systematisch beoordeeld, op basis van op voorhand opgestelde methodologische kwaliteitscriteria, om zo het risico op vertekende studieresultaten (risk of bias) te kunnen inschatten. Deze beoordelingen kunt u vinden in de Risk of Bias (RoB) tabellen. De gebruikte RoB instrument is de QUADAS II voor diagnostisch onderzoek. Voor de uitgangsvraag over instrumenten voor monitoring is de COSMIN checklist gebruikt gericht op studies naar de responsiviteit van vragenlijsten (Terwee 2012).
De sterkte van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode voor diagnostische vragen (Schünemann, 2008). GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, matig, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie (Schünemann, 2013).
|
GRADE |
Definitie |
|
Hoog |
|
|
Matig |
|
|
Laag |
|
|
Zeer laag |
|
Formuleren van de conclusies
Voor elke relevante uitkomstmaat werd het wetenschappelijk bewijs samengevat in een of meerdere literatuurconclusies waarbij het niveau van bewijs werd bepaald volgens de GRADE methodiek. Bij de modules over behandeling zijn de conclusies bij het literatuuronderzoek van NICE overgenomen. NICE heeft hierbij tevens de GRADE methodiek toegepast. De werkgroepleden maakten de balans op van elke interventie (overall conclusie). Bij het opmaken van de balans werden de gunstige en ongunstige effecten voor de patiënt afgewogen. De overall bewijskracht wordt bepaald door de laagste bewijskracht gevonden bij een van de kritieke uitkomstmaten. Bij complexe besluitvorming waarin naast de conclusies uit de systematische literatuuranalyse vele aanvullende argumenten (overwegingen) een rol spelen, werd afgezien van een overall conclusie. In dat geval werden de gunstige en ongunstige effecten van de interventies samen met alle aanvullende argumenten gewogen onder het kopje 'Overwegingen'.
Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)
Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals de expertise van de werkgroepleden, de waarden en voorkeuren van de patiënt (patient values and preferences), kosten, beschikbaarheid van voorzieningen en organisatorische zaken. Deze aspecten worden, voor zover geen onderdeel van de literatuursamenvatting, vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’ (Van bewijs naar aanbeveling).
Formuleren van aanbevelingen
De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk. De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen.
Randvoorwaarden (Organisatie van zorg)
Bij de zorgstandaard ADHD is expliciet rekening gehouden met de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, menskracht en infrastructuur). Bij deze richtlijnmodules is geen aparte module hierover geschreven.
Kennislacunes
Tijdens de ontwikkeling van deze richtlijnmodules is systematisch gezocht naar onderzoek waarvan de resultaten bijdragen aan een antwoord op de uitgangsvragen. Bij elke uitgangsvraag is door de werkgroep nagegaan of er (aanvullend) wetenschappelijk onderzoek gewenst is om de uitgangsvraag te kunnen beantwoorden.
Commentaar- en autorisatiefase
De conceptrichtlijnmodules werden aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren zijn de richtlijnmodules aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodules zijn aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.
Literatuur
Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, et al. AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348.
Kennisinstituut van de Federatie voor Medisch Specialisten (2016). Adapteren van internationale richtlijnen naar de Nederlandse praktijk. Adviesrapport
Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ. Multidisciplinaire Richtlijn voor diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen (2005). Trimbos-instituut, Utrecht (art.no.: AF0635)
Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html
NICE 2016. National institute for health and care excellence. Guideline scope. Attention deficit hyperactivity disorder: diagnosis and management.
Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.
Schünemann HJ, Oxman AD, Brozek J, et al. Grading quality of evidence and strength of recommendations for diagnostic tests and strategies. BMJ. 2008;336(7653):1106-10. doi: 10.1136/bmj.39500.677199.AE. Erratum in: BMJ. 2008;336(7654). doi: 10.1136/bmj.a139. PubMed PMID: 18483053.
Ontwikkeling van Medisch Specialistische Richtlijnen: stappenplan. Kennisinstituut van Medisch Specialisten.
Terwee CB, Mokkink LB, Knol DL, Ostelo RWJG, Bouter LM, de Vet HCW. Rating the methodological quality in systematic reviews of studies on measurement properties: a scoring system for the COSMIN checklist. Qual Life Res (2012) 21:651–7.
Zoekverantwoording
Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.