Herhaalde Miskraam (adaptatietraject internationale richtlijn)

Initiatief: NVOG Aantal modules: 80

Mannelijke factoren

Uitgangsvraag

Wat is de waarde van onderzoek naar mannelijke factoren bij koppels met herhaalde miskramen?

Aanbeveling

Beoordeel bij de mannelijke partner leefstijlfactoren (roken, alcoholconsumptie, beweegpatroon en lichaamsgewicht).

Overwegingen

Voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs
Uit onderzoek blijkt dat het sperma van mannen van koppels met herhaalde miskramen vaker een hoger percentage van sperma-DNA-schade heeft vergeleken met controles. Deze onderzoeken tonen ook aan dat het risico op herhaalde miskramen hoger is als de man rookt, drinkt en beroepsmatige bloostelling aan schadelijke stoffen heeft, gecorrigeerd voor leeftijd. De oorzaak van sperma-DNA-schade is oxidatieve stress, wat verergerd kan worden door roken, obesitas en overmatig sporten.

 

Een meta-analyse naar sperma-DNA-schade liet zien dat het aantal miskramen hoger is in de groep van mannen met hoge sperma-DNA-schade, vergeleken met mannen met lage waarde van het sperma-DNA-schade (Robinson, 2012). Deze resultaten worden bevestigd in onderzoeken naar sperma-DNA-schade bij mannen van koppels met herhaalde miskramen (McQueen, 2019; Tan, 2017). De literatuur is inconsequent over de resultaten van spermakwaliteit bij koppels met herhaalde miskramen vergeleken met koppels zonder herhaalde miskramen.


Waarden en voorkeuren van patiënten
Voor de vrouw kan het belangrijk zijn om niet enkel de focus te leggen op de vrouw, maar dat er ook aandacht is voor eventuele mannelijke factoren. Voor de man vergroot dit de medeverantwoordelijkheid. Aangezien het gangbaar is om bij koppels met herhaalde miskramen alleen onderzoek te verrichten bij de vrouw (met uitzondering van chromosoomonderzoek) valt te verwachten dat wanneer ook mannelijk onderzoek wordt ingezet, het meer een gedragen probleem wordt. Aangezien ook mannelijke leefstijlfactoren bijdragen aan het krijgen van miskramen, dient hier in de spreekkamer aandacht voor zijn.

 

Kosten (middelen)

DNA-fragmentatie wordt alleen in onderzoeksetting aanbevolen (zie onder).

 

Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie
Er is geen onderzoek gedaan naar de implementatie van het doen van onderzoek naar sperma-DNA-schade in Nederland. Dit onderzoek kan mogelijk niet in alle klinieken plaatsvinden. Verder is er nog geen onderzoek dat aantoont dat het verbeteren van de leefstijl bij een verhoogde sperma-DNA-schade tot meer doorgaande zwangerschappen leidt.

Daarom adviseert de richtlijncommissie deze test alleen uit te voeren in een gespecialiseerd centrum voor herhaalde miskramen dat wetenschappelijk onderzoek hiernaar verricht. Op deze manier wordt de kwaliteit en standaardprocedures van dit onderzoek gewaarborgd. 

Onderbouwing

Het krijgen van herhaalde miskramen is een gezamenlijk probleem. De meeste bekende risicofactoren bij herhaalde miskramen zijn onderzocht bij de vrouw. Er is vergeleken met de vrouw weinig bekend van mannelijke risicofactoren bij herhaalde miskramen.

ESHRE Guideline group on RPL (2022)

 

Summary of literature

 

A meta-analysis investigating the association of advanced paternal age with spontaneous miscarriage during the first trimester of pregnancy showed that there is an increased risk for miscarriage for male age categories 30-34, 35-39 and 40-44 and this risk was higher for the ≥45 age category (du Fossé et al. 2020). In a large multicentered, parallel two group randomized trial (HABSelect) study of 2752 couples, Miller and colleagues found that the proportion of couples with clinical pregnancy that ended in miscarriage was lower in the group where sperm for ICSI with less DNA damage had been chosen using hyaluronan adherence (HA selection by PICSI) than in the standard ICSI group. The confidence interval for the absolute difference between groups was narrow (Miller et al, 2019). This reduction in miscarriage by selecting sperm with less DNA damage by PICSI has been observed in previous studies (Worrilow et al. 2013; Mokánszki et al. 2014).  As miscarriage reduction was a significant secondary outcome of the full HABSelect trial, samples 84 (n=1,247) selected for the mechanistic analysis were deliberately enriched for miscarriage 85 outcomes (n=92 or 7.7%) from a total of 154 miscarriages (5.6%) among all (n=2752) 86 couples randomized by stratified random sampling (West et al, 2022). Older women (>35 years) randomized to the trial’s experimental arm had the same live birth rates as younger women, with no increase in miscarriage rates with maternal age. This mechanism for this was most probably the avoidance of sperm with damaged DNA by using HA selection by PICSI (West et al. 2022). Moreover, the effects of male semen quality, occupational exposure, and lifestyle on RPL were examined based on semen analyses and detailed questionnaires from 68 RPL couples and 63 randomly selected healthy controls (Ruixue et al., 2013). Semen from men in the RPL group had significantly reduced viability, normal morphology and total progressive sperm motility and a higher mean percentage of DNA damaged sperm compared with those of controls. Furthermore, the risk of RPL was significantly increased when smoking, drinking and occupational exposure to environmental factors were superimposed (OR 11.965; 95% CI 1.49-95.62). It was concluded that in couples with RPL, male factors such as paternal age, sperm quality, occupational exposure, and lifestyle (smoking, alcohol consumption and soft drugs) should be assessed in addition to female factors (Anifandis et al. 2014; Jensen et al. 2014; Pacey et al. 2014; Miller et al. 2019; Smits et al. 2019; Montagnoli et al. 2021; West et al. 2022).

 

A systematic review and meta-analysis of 24 case-control and cohort studies on Chinese couples  including 1,690 male partners of women with RPL, and 1,337 male partners of fertile control women showed that male partners of women with RPL had a significantly lower level of sperm density (SMD=-0.53, 95%CI: – 0.75 to –0.30), sperm viability (standard mean deviation SMD=-1.03, 95%CI: – 1.52 to –0.54), sperm progressive motility rate (SMD=-0.76, 95%CI:-1.06 – -0.46), and normal sperm morphology rate (SMD= –0.56, 95%CI: – 0.99 to –0.12), and had a significantly higher rate of sperm deformity rate (SMD=1.29, 95%CI: 0.60 – 1.97), and sperm DNA fragmentation index DFI (SMD=1.60,95% CI: 1.04 to 2.17), when compared with the reference group. The 2 groups had no significant difference of semen volume (SMD=-0.03, 95%CI: -0.14 – 0.08) and semen pH value (SMD= –0.23, 95% CI: –0.50 to 0.05) (Li et al. 2021). Several other smaller studies have also compared sperm parameters of couples with RPL to fertile controls and found no differences in sperm volume  or sperm count (Sbracia et al. 1996; Gopalkrishnan et al. 2000; Bhattacharya 2008; Brahem et al. 2011; Imam et al. 2011; Talebi et al. 2012; Khadem et al. 2014. The percentage of motile sperm and percentage of sperm with normal morphology were reported to be lower in RPL men in some studies, while others found no difference. Three studies consistently reported higher DNA fragmentation in RPL men. Some studies have suggested a difference in sperm parameters between RPL couples that achieve a successful pregnancy and live birth rate, and couples that experienced an additional pregnancy loss, or failed to achieve pregnancy. One study reported differences in sperm concentration and motility between successful and unsuccessful couples (Sbracia et al., 1996).

 

Several studies addressing male factors and RPL have focused on male genetic defects. These range from markers of Y chromosomal deletions, sperm aneuploidy, sperm imprinted gene methylation, chromatin integrity and DNA damage. A systematic review and meta-analysis showed that the RPL patients’ partners had significantly higher rates of total sperm aneuploidy compared with the control group including partner of fertile women (Pu et al. 2020). The few studies on chromosomal anomalies were poorly powered and overall indicated no relationship with miscarriage (Bernardini et al. 2004; Carp et al. 2006; Bronet et al. 2012). Similarly, Y chromosome microdeletions were not associated with increased miscarriage rates in RPL couples (Kaare et al. 2008; Wettasinghe et al. 2010; Pereza et al. 2013). Sperm DNA shows more promise. Of the systematic reviews with meta-analysis, Robinson and colleagues interrogated 16 cohort studies (2969 couples) of which 14 were prospective (Robinson et al. 2012). In 15 out of 16 included studies, sperm DNA damage was assessed in couples undergoing IVF or ICSI, while one study focused on spontaneous conception. The meta-analysis showed a significant increase in miscarriage rates in men with high sperm DNA damage compared with those with low sperm DNA damage (RR 2.16; 95% CI 1.54-3.03). A subgroup analysis showed that the miscarriage association is strongest for the TUNEL assay (RR 3.94; 95% CI 2.45-6.32) (Robinson et al. 2012). Similarly, Zhao and colleagues performed a systematic review in 2014 also including 16 cohort studies (3106 couples) showing that sperm DNA fragmentation had a detrimental effect on clinical outcomes (decreased pregnancy and increased miscarriage rates) after IVF/ICSI (Zhao et al. 2014). The studies used different sperm DNA damage test assays, endpoints were for different treatment types (IVF/ICSI/IUI), different aspects of DNA damage were measured and different thresholds for DNA damage were used. Further, female inclusion and exclusion criteria were imposed, and the definitions of miscarriage were not always coherent. Given a significantly increased RR despite these numerous confounding factors, both Robinson and Jing Zhao concluded that sperm DNA damage testing should be offered to couples following even a single miscarriage after fertility treatment (Robinson et al. 2012; Zhao et al. 2014).

 

Similar results were shown more recently. A meta-analysis of studies including 3992 ART patients showed a higher miscarriage rate in high-DFI group compared to the low-DFI group (RR=1.57 [1.18, 2.09], P<0.01) (Deng et al. 2019). Another systematic review and meta‐analysis of thirteen prospective studies showed that male partners of women with RPL have significantly higher SDF rates than male partners of fertile control women (mean difference MD: 11.9%, 95% CI 4.97 –18.86) (McQueen et al. 2019). Similarly, it was shown in a systematic review and meta-analysis including 2 prospective and 12 retrospective studies on RPL couples that the SDF levels were higher in RPL couples compared to fertile controls (MD: 11.98%, 95%CI 6.64- 17.32, p<0.001) (Tan et al. 2019) An altered methylation of sperm-imprinted genes (mainly, H19/IGF2 genes) was shown to be associated with SDF and pregnancy loss rates in a meta-analysis including 10 observational studies (Cannarella et al. 2021).  

 

There have also been original observational studies (Rogenhofer et al. 2017; Esquerré-Lamare et al. 2018; Dhawan et al. 2019; Ribas-Maynou et al. 2020; Zhu et al. 2020; Haddock et al. 2021; Le et al. 2021) and a large multi-centre randomized control study (Miller et al. 2019) that reported an inverse relationship between sperm isolated based on hyaluronan binding and pregnancy loss.

 

Further there have been four other international societies including the association between sperm DNA fragmentation and recurrent pregnancy loss with recommendations for testing of male partners presenting with this condition (American Society of Reproductive Medicine 2020 and American Urological Society, 2020 (Schlegel et al. 2021a, 2021b), European Association of Urology, Sexual and Reproduction Health(Salonia et al. 2021), and Society for Translational Medicine (Agarwal et al. 2017)). In addition, the most recent World Health Organisation manual for semen analysis recommends extended testing using sperm DNA fragmentation, where indicated (WHO laboratory manual 2021).

 

 A major cause of DNA damage is oxidative stress and this seems to be exacerbated by smoking, obesity and excessive exercise (Aitken et al. 2009; Hsu et al. 2009; Du Plessis et al. 2010; Aitken,Bakos 2021). Clinicians should advise male partners of couples presenting with RPL of these connections and suggest ways to prevent sperm DNA damage caused by unhealthy lifestyles (Sharma et al. 2013; Wright et al. 2014; Smits et al. 2019).

 

Recommendations

 

Conditional

In the couples with RPL, it is recommended to assess lifestyle factors in the male partner (paternal age, smoking, alcohol consumption, exercise pattern, and body weight).

 

ESHRE Guideline group on RPL (2022)

 

Strong

Assessing sperm DNA fragmentation in couples with RPL should be considered.

 

ESHRE Guideline group on RPL (2022)

 

Justifications

 

 

Association

Contributing factor

Prognosis

Treatment

Sperm DNA damage

Yes

Yes

Requires further clarification

For couples having ICSI, the use of hyaluronan selection looks promising. Further studies are needed to confirm this benefit

 

Since 2017, several meta-analysis and observational studies showed that recurrent pregnancy loss rates were increased with abnormal SDF levels. Several assays have been described to measure sperm DNA damage and are available worldwide. Therefore, the guideline development group recommend assessing sperm DNA fragmentation in order to screen for male factor in couples with RPL. Sperm DNA damage is associated with advanced paternal age and caused by unhealthy lifestyles (such as smoking, obesity and excessive exercise). It is recommended that clinicians make couples aware of these risks and encourage the man addresses his unhealthy habits. Evidence shows that lifestyle modifications of the male partner could improve the clinical outcomes of couples experiencing RPL.

The results of the summary of literature were adapted from the international ESHRE guideline Recurrent Pregnancy Loss (2022). More details about the methodology of the ESHRE guideline on RPL (2022) can be found in “Annex 5: Methodology” of the ESHRE guideline and in the Manual for ESHRE guideline development, version 2013, which can be consulted at the ESHRE website. The evidence tables and literature studies can be found at the ESHRE website in Supplementary data files.

  1. ESHRE Guideline Group on RPL. Goddijn M, Bender Atik R, Christiansen OB, Elson J, Kolte AM, Lewis S, Nielsen HS, Peramo B, Quenby S, van der Hoorn ML, Middeldorp S, Mcheik S, Vermeulen N. ESHRE guideline: recurrent pregnancy loss. Hum Reprod Open. 2022 Febr 1;2023(2):hoy004.
  2. Agarwal A, Cho CL, Majzoub A, and Esteves SC. The Society for Translational Medicine: clinical practice guidelines for sperm DNA fragmentation testing in male infertility. Transl Androl Urol 2017: 6; S720-s733.
  3. Aitken RJ and Bakos HW. Should we be measuring DNA damage in human spermatozoa? New light on an old question. Hum Reprod 2021: 36; 1175-1185.
  4. Aitken RJ, De Iuliis GN, McLachlan RI. Biological and clinical significance of DNA damage in the male germ line. Int J Androl 2009;32: 46-56.
  5. Anifandis G, Bounartzi T, Messini CI, Dafopoulos K, Sotiriou S, Messinis IE. The impact of cigarette smoking and alcohol consumption on sperm parameters and sperm DNA fragmentation (SDF) measured by Halosperm((R)). Arch Gynecol Obstet 2014;290: 777-782.
  6. Bernardini LM, Costa M, Bottazzi C, Gianaroli L, Magli MC, Venturini PL, Francioso R, Conte N, Ragni N. Sperm aneuploidy and recurrent pregnancy loss. Reprod Biomed Online 2004;9: 312-320.
  7. Bhattacharya SM. Association of various sperm parameters with unexplained repeated early pregnancy loss--which is most important? Int Urol Nephrol 2008;40: 391-395.
  8. Brahem S, Mehdi M, Landolsi H, Mougou S, Elghezal H, Saad A. Semen parameters and sperm DNA fragmentation as causes of recurrent pregnancy loss. Urology 2011;78: 792-796.
  9. Bronet F, Martinez E, Gaytan M, Linan A, Cernuda D, Ariza M, Nogales M, Pacheco A, San Celestino M, Garcia-Velasco JA. Sperm DNA fragmentation index does not correlate with the sperm or embryo aneuploidy rate in recurrent miscarriage or implantation failure patients. Hum Reprod 2012;27: 1922-1929.
  10. Cannarella R, Crafa A, Condorelli RA, Mongioì LM, La Vignera S, and Calogero AE. Relevance of sperm imprinted gene methylation on assisted reproductive technique outcomes and pregnancy loss: a systematic review. Syst Biol Reprod Med 2021; 1-9.
  11. Carlini T, Paoli D, Pelloni M, Faja F, Dal Lago A, Lombardo F, Lenzi A, Gandini L. Sperm DNA fragmentation in Italian couples with recurrent pregnancy loss. Reprod Biomed Online 2017;34: 58-65.
  12. Carp H, Guetta E, Dorf H, Soriano D, Barkai G, Schiff E. Embryonic karyotype in recurrent miscarriage with parental karyotypic aberrations. Fertil Steril 2006;85: 446-450.
  13. Deng C, Li T, Xie Y, Guo Y, Yang QY, Liang X, Deng CH, and Liu GH. Sperm DNA fragmentation index influences assisted reproductive technology outcome: A systematic review and meta-analysis combined with a retrospective cohort study. Andrologia 2019: 51; e13263.
  14. Dhawan V, Kumar M, Deka D, Malhotra N, Singh N, Dadhwal V, and Dada R. Paternal factors and embryonic development: Role in recurrent pregnancy loss. Andrologia 2019: 51; e13171.
  15. du Fossé NA, van der Hoorn MP, van Lith JMM, le Cessie S, and Lashley E. Advanced paternal age is associated with an increased risk of spontaneous miscarriage: a systematic review and meta-analysis. Hum Reprod Update 2020: 26; 650-669.
  16. Du Plessis SS, Cabler S, McAlister DA, Sabanegh E, Agarwal A. The effect of obesity on sperm disorders and male infertility. Nat Rev Urol 2010;7: 153-161.
  17. Esquerré-Lamare C, Walschaerts M, Chansel Debordeaux L, Moreau J, Bretelle F, Isus F, Karsenty G, Monteil L, Perrin J, Papaxanthos-Roche A, et al. Sperm aneuploidy and DNA fragmentation in unexplained recurrent pregnancy loss: a multicenter case-control study. Basic Clin Androl 2018: 28; 4.
  18. Gopalkrishnan K, Padwal V, Meherji PK, Gokral JS, Shah R, Juneja HS. Poor quality of sperm as it affects repeated early pregnancy loss. Arch Androl 2000;45: 111-117.
  19. Haddock L, Gordon S, Lewis SEM, Larsen P, Shehata A, and Shehata H. Sperm DNA fragmentation is a novel biomarker for early pregnancy loss. Reprod Biomed Online 2021: 42; 175-184.
  20. Hsu PC, Chang HY, Guo YL, Liu YC, Shih TS. Effect of smoking on blood lead levels in workers and role of reactive oxygen species in lead-induced sperm chromatin DNA damage. Fertil Steril 2009;91: 1096-1103.
  21. Imam SN, Shamsi MB, Kumar K, Deka D, Dada R. Idiopathic recurrent pregnancy loss: role of paternal factors; a pilot study. J Reprod Infertil 2011;12: 267-276.
  22. Jensen TK, Gottschau M, Madsen JO, Andersson AM, Lassen TH, Skakkebaek NE, Swan SH, Priskorn L, Juul A, Jorgensen N. Habitual alcohol consumption associated with reduced semen quality and changes in reproductive hormones; a cross-sectional study among 1221 young Danish men. BMJ Open 2014;4: e005462.
  23. Kaare M, Painter JN, Ulander VM, Kaaja R, Aittomaki K. Sex chromosome characteristics and recurrent miscarriage. Fertil Steril 2008;90: 2328-2333.
  24. Kamal A, Fahmy I, Mansour R, Serour G, Aboulghar M, Ramos L, Kremer J. Does the outcome of ICSI in cases of obstructive azoospermia depend on the origin of the retrieved spermatozoa or the cause of obstruction? A comparative analysis. Fertil Steril 2010;94: 2135-2140.
  25. Khadem N, Poorhoseyni A, Jalali M, Akbary A, Heydari ST. Sperm DNA fragmentation in couples with unexplained recurrent spontaneous abortions. Andrologia 2014;46: 126-130.
  26. Le MT, Nguyen TV, Nguyen TTT, Nguyen HTT, Le DD, and Nguyen VQH. Predictive Significance of Sperm DNA Fragmentation Testing in Early Pregnancy Loss in Infertile Couples Undergoing Intracytoplasmic Sperm Injection. Res Rep Urol 2021: 13; 313-323
  27. Li J, Luo L, Diao J, Li Y, Zhang S, Chen L, Yang T, and Qin J. Male sperm quality and risk of recurrent spontaneous abortion in Chinese couples: A systematic review and meta-analysis. Medicine (Baltimore) 2021: 100; e24828.
  28. McQueen DB, Zhang J, and Robins JC. Sperm DNA fragmentation and recurrent pregnancy loss: a systematic review and meta-analysis. Fertil Steril 2019: 112; 54-60.e53.
  29. Miller D, Pavitt S, Sharma V, Forbes G, Hooper R, Bhattacharya S, Kirkman-Brown J, Coomarasamy A, Lewis S, Cutting R, et al. Physiological, hyaluronan-selected intracytoplasmic sperm injection for infertility treatment (HABSelect): a parallel, two-group, randomised trial. Lancet 2019: 393; 416-422.
  30. Mokánszki A, Tóthné EV, Bodnár B, Tándor Z, Molnár Z, Jakab A, Ujfalusi A, and Oláh É. Is sperm hyaluronic acid binding ability predictive for clinical success of intracytoplasmic sperm injection: PICSI vs. ICSI? Syst Biol Reprod Med 2014: 60; 348-354.
  31. Montagnoli C, Ruggeri S, Cinelli G, Tozzi AE, Bovo C, Bortolus R, and Zanconato G. Anything New about Paternal Contribution to Reproductive Outcomes? A Review of the Evidence. World J Mens Health 2021: 39; 626-644.
  32. Nicopoullos JD, Gilling-Smith C, Almeida PA, Norman-Taylor J, Grace I, Ramsay JW. Use of surgical sperm retrieval in azoospermic men: a meta-analysis. Fertil Steril 2004;82: 691-701.
  33. Pacey AA, Povey AC, Clyma JA, McNamee R, Moore HD, Baillie H, Cherry NM, Participating Centres of Chaps UK. Modifiable and non-modifiable risk factors for poor sperm morphology. Hum Reprod 2014;29: 1629-1636.
  34. Pasqualotto FF, Rossi-Ferragut LM, Rocha CC, Iaconelli A, Jr., Borges E, Jr. Outcome of in vitro fertilization and intracytoplasmic injection of epididymal and testicular sperm obtained from patients with obstructive and nonobstructive azoospermia. J Urol 2002;167: 1753-1756.
  35. Pereza N, Crnjar K, Buretic-Tomljanovic A, Volk M, Kapovic M, Peterlin B, Ostojic S. Y chromosome azoospermia factor region microdeletions are not associated with idiopathic recurrent spontaneous abortion in a Slovenian population: association study and literature review. Fertil Steril 2013;99: 1663-1667.
  36. Pu Y, Yang X, Guo Y, Zhu X, Yan L, and Lu S. Sperm aneuploidy and recurrent pregnancy loss: A systematic review and meta-analysis. Cogent Biology 2020: 6; 1759393.
  37. Ribas-Maynou J, Abad C, García-Segura S, Oliver-Bonet M, Prada E, Amengual MJ, Navarro J, and Benet J. Sperm chromatin condensation and single- and double-stranded DNA damage as important parameters to define male factor related recurrent miscarriage. Mol Reprod Dev 2020: 87; 1126-1132.
  38. Robinson L, Gallos ID, Conner SJ, Rajkhowa M, Miller D, Lewis S, Kirkman-Brown J, Coomarasamy A. The effect of sperm DNA fragmentation on miscarriage rates: a systematic review and meta-analysis. Hum Reprod 2012;27: 2908-2917.
  39. Rogenhofer N, Ott J, Pilatz A, Wolf J, Thaler CJ, Windischbauer L, Schagdarsurengin U, Steger K, and von Schönfeldt V. Unexplained recurrent miscarriages are associated with an aberrant sperm protamine mRNA content. Hum Reprod 2017: 32; 1574-1582.
  40. Ruixue W, Hongli Z, Zhihong Z, Rulin D, Dongfeng G, Ruizhi L. The impact of semen quality, occupational exposure to environmental factors and lifestyle on recurrent pregnancy loss. J Assist Reprod Genet 2013;30: 1513-1518.
  41. Salonia A, Bettocchi C, Boeri L, Capogrosso P, Carvalho J, Cilesiz NC, Cocci A, Corona G, Dimitropoulos K, Gül M, et al. European Association of Urology Guidelines on Sexual and Reproductive Health-2021 Update: Male Sexual Dysfunction. Eur Urol 2021: 80; 333-357.
  42. Sbracia S, Cozza G, Grasso JA, Mastrone M, and Scarpellini F. Semen parameters and sperm morphology in men in unexplained recurrent spontaneous abortion, before and during a 3 year follow-up period. Hum Reprod 1996: 11; 117-120.
  43. Schlegel PN, Sigman M, Collura B, De Jonge CJ, Eisenberg ML, Lamb DJ, Mulhall JP, Niederberger C, Sandlow JI, Sokol RZ, et al. Diagnosis and treatment of infertility in men: AUA/ASRM guideline part I. Fertil Steril 2021a: 115; 54-61.
  44. Schlegel PN, Sigman M, Collura B, De Jonge CJ, Eisenberg ML, Lamb DJ, Mulhall JP, Niederberger C, Sandlow JI, Sokol RZ, et al. Diagnosis and Treatment of Infertility in Men: AUA/ASRM Guideline PART II. J Urol 2021b: 205; 44-51.
  45. Sharma R, Biedenharn KR, Fedor JM, and Agarwal A. Lifestyle factors and reproductive health: taking control of your fertility. Reprod Biol Endocrinol 2013: 11; 66.
  46. Smits RM, Mackenzie-Proctor R, Yazdani A, Stankiewicz MT, Jordan V, and Showell MG. Antioxidants for male subfertility. Cochrane Database Syst Rev 2019: 3; Cd007411.
  47. Talebi AR, Vahidi S, Aflatoonian A, Ghasemi N, Ghasemzadeh J, Firoozabadi RD, and Moein MR. Cytochemical evaluation of sperm chromatin and DNA integrity in couples with unexplained recurrent spontaneous abortions. Andrologia 2012: 44 Suppl 1; 462-470.
  48. Tan J, Taskin O, Albert A, and Bedaiwy MA. Association between sperm DNA fragmentation and idiopathic recurrent pregnancy loss: a systematic review and meta-analysis. Reprod Biomed Online 2019: 38; 951-960.
  49. West R, Coomarasamy A, Frew L, Hutton R, Kirkman-Brown J, Lawlor M, Lewis S, Partanen R, Payne-Dwyer A, Roman-Montanana C, et al. Sperm selection with PICSI improved live birth outcomes among older couples and was connected with sperm DNA quality affecting all treatment outcomes. Human Reproduction 2022.
  50. Wettasinghe TK, Jayasekara RW, and Dissanayake VH. Y chromosome microdeletions are not associated with spontaneous recurrent pregnancy loss in a Sinhalese population in Sri Lanka. Hum Reprod 2010: 25; 3152-3156.
  51. WHO laboratory manual for the examination and processing of human semen. 2021.
  52. Worrilow KC, Eid S, Woodhouse D, Perloe M, Smith S, Witmyer J, Ivani K, Khoury C, Ball GD, Elliot T, et al. Use of hyaluronan in the selection of sperm for intracytoplasmic sperm injection (ICSI): significant improvement in clinical outcomes--multicenter, double-blinded and randomized controlled trial. Hum Reprod 2013: 28; 306-314.
  53. Wright C, Milne S, and Leeson H. Sperm DNA damage caused by oxidative stress: modifiable clinical, lifestyle and nutritional factors in male infertility. Reprod Biomed Online 2014: 28; 684-703.
  54. Zhang L, Wang L, Zhang X, Xu G, Zhang W, Wang K, Wang Q, Qiu Y, Li J, and Gai L. Sperm chromatin integrity may predict future fertility for unexplained recurrent spontaneous abortion patients. Int J Androl 2012b: 35; 752-757.
  55. Zhao J, Zhang Q, Wang Y, and Li Y. Whether sperm deoxyribonucleic acid fragmentation has an effect on pregnancy and miscarriage after in vitro fertilization/intracytoplasmic sperm injection: a systematic review and meta-analysis. Fertil Steril 2014: 102; 998-1005 e1008.
  56. Zhu XB, Chen Q, Fan WM, Niu ZH, Xu BF, and Zhang AJ. Sperm DNA fragmentation in Chinese couples with unexplained recurrent pregnancy loss. Asian J Androl 2020: 22; 296-301.
  57. Zidi-Jrah I, Hajlaoui A, Mougou-Zerelli S, Kammoun M, Meniaoui I, Sallem A, Brahem S, Fekih M, Bibi M, Saad A, et al. Relationship between sperm aneuploidy, sperm DNA integrity, chromatin packaging, traditional semen parameters, and recurrent pregnancy loss. Fertil Steril 2016: 105; 58-64.

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  :

Laatst geautoriseerd  : 05-06-2023

Geplande herbeoordeling  :

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Internisten Vereniging
  • Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie
  • Vereniging Klinische Genetica Nederland
  • Nederlandse Vereniging voor Klinische Chemie en Laboratoriumgeneeskunde
  • Vereniging Klinisch Genetische Laboratoriumdiagnostiek
  • Patiëntenfederatie Nederland
  • Freya
  • Vereniging voor Fertiliteitsartsen
  • Nederlandse Internisten Vereniging - Allergologie en Klinische Immunologie
  • Nederlandse Internisten Vereniging - Endocrinologie
  • Nederlandse Internisten Vereniging - Vasculaire Geneeskunde

Algemene gegevens

De ontwikkeling van deze richtlijnmodules werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit de Stichting Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodules.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodules is in 2020 een multidisciplinaire werkgroep aangesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de Samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten met herhaalde miskramen.

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoekfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en eventuele ondernomen acties vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

Achternaam werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Hoorn, van der

Gynaecoloog-perinatoloog LUMC

Geen

Geen

Geen

Knijnenburg

Directeur - Freya, vereniging voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen, 1,0 fte

Communicatiemedewerker - van der Pol consulting b.v. 0,2 fte

Lid begeleidingscommissie evaluatie Embryowet - vacatie

Dienstverband bij de patiëntenvereniging op het gebied van de richtlijn.

Geen

Kuc

Fertiliteitsarts St. Antoniusziekenhuis

Bestuurslid Vereniging van Fertiliteitsartsen

Geen

Geen

Geen

Lashley

Gynaecoloog, subspecialisatie voortplantingsgeneeskunde LUMC

Geen

Geen

Geen

Limper

Internist - klinisch immunoloog, UMC Utrecht

Lid wetenschappelijke adviesraad Farmacotherapeutisch kompas; onkostenvergoeding

Geen

Geen

Maarle, van

Klinisch Geneticus

Afdeling Klinische Genetica

Amsterdam UMC, locatie AMC

Geen

Geen

Geen

Mulders

Gynaecoloog-perinatoloog EMC

Onbetaald:

NVOG SIG jonge zwangerschap - algemeen bestuurslid

 

Geen

 

Achternaam werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Bruinsma

Huisarts, praktijkhouder, Vondelpraktijk, Beverwijk, 1,0 fte

Medisch coördinator Stichting Huisartsenpost Midden Kennemerland, 0,2 fte

Crisiscoördinator HAGRO Beverwijk, Velsen-Noord, Wijk aan Zee (vacatiegelden voor vergaderingen).

Incidenteel lid werkgroep NHG, net standaard Anticonceptie afgerond (vacatiegelden voor vergaderingen).

Geen

Crombag

Klinisch Verloskundige en onderzoeker, Divisie Vrouw en Baby, Wilhelmina Kinderziekenhuis Utrecht

Postdoc onderzoeker KU Leuven

Programmacommissie lid Down Edwards en Patau RIVM/ CvB

CDH UK

Gift surg project, Wellcome trust

IMITAS-studie, Zonmw

Affirm, Zonmw

Hammers

Kaderhuisarts Urogynaecologie

Gastdocent Urogynaecologie voor AIOS RUG - Betaald

Werkgroeplid richtlijn Chronische bekkenpijn - vergoeding

MAR Bekkenbodem4all - onkostenvergoeding

Geen

Krol

Internist-endocrinoloog Amphia ziekenhuis

Voorzitter commissie Patiënteninformatie NVE - onbetaald

Lid redactie magazine de Internist NIV - onbetaald

Geen

Middeldorp

Afdelingshoofd Interne Geneeskunde, Radboudumc Nijmegen

Geen

Hoofdonderzoeker Alife2 studie. Dit onderzoek evalueert de effectiviteit van laag-moleculair-gewicht heparine bij herhaalde miskramen. Resultaten worden in 2022 verwacht.

Mintjes

Klinisch psycholoog 0,22 fte/week

Medisch manager 0,22 fte/week

Afdelingshoofd 0,22 fte/week

Lid Ethische commissie Gelre Ziekenhuis 0,06 fte/week

Docent management en innovatie 0,06 fte/week RCSW Nijmegen

NVRG Systeemtherapeut, betaald

Gespreksleider Moreel Beraad, betaald

Geen

van Nieuwenhuijzen

GZ-psycholoog, vanaf januari in opleiding tot klinisch psycholoog

Afdeling medische psychologie

Albert Schweitzer Ziekenhuis

N.B. aangemeld als ervaringsdeskundige

Geen

Geen

Van der Kevie-Kersemaekers

Laboratoriumspecialist Klinische Genetica, Divisie Laboratoria, Apotheek en Biomedische Genetica, Genoomdiagnostiek, UMC Utrecht, VKGL

Raad van Accreditatie, vakdeskundige

Betaald

Geen

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door een afgevaardigde van de patiëntenvereniging Freya in de werkgroep te laten deelnemen. De afgevaardigde heeft actief meegeschreven met de verschillende modules en heeft het losse hoofdstuk Patiëntenwaarden (bijlage 1) ontwikkeld door middel van een achterbanraadpleging.
Daarnaast hebben naast Freya ook Het buikencollectief (voorheen Zelfbewust Zwanger), Schildklierorganisatie Nederland en Miskraambegeleiding Nederland input gegeven tijdens de schriftelijke stakeholderraadpleging en commentaarfase. De schriftelijke stakeholderraadpleging is op te vragen via secretariaat@kennisinstituut.nl.

Implementatie

In de verschillende fasen van het ontwikkelproces is rekening gehouden met de implementatie van de richtlijnmodule en de praktische uitvoerbaarheid van de aanbevelingen. Daarbij is uitdrukkelijk gelet op factoren die de uitvoering van de module in de praktijk kunnen bevorderen of belemmeren. De implementatietabel is te vinden bij de aanverwante producten.

Werkwijze

Werkwijze internationale richtlijn
De methode van de internationale richtlijn is beschreven in de ESHRE-guideline manual en de ESHRE-guideline Recurrent Pregnancy Loss Annex 5: Methodology (p.150-151). Hier volgt een verkorte samenvatting.

 

Zoekstrategie
De zoekstrategie, uitgevoerd door een onafhankelijke zoekspecialist, is uitgevoerd in verschillende databases. Er is in ieder geval gezocht in MEDLINE/PubMed en de Cochrane bibliotheek, maar soms ook in extra databases zoals NEED, PsycInfo en Embase.

 

Literatuurselectie
De literatuur is voorgeselecteerd op titel (soms ook abstract) door de ESHRE-onderzoekspecialist en de uiteindelijke abstract-full tekst-selectie is gedaan door de werkgroep. Het selectieproces en de lijst van geëxcludeerde artikelen zijn terug te vinden in ‘Annex 7 Literature study’ van de ESHRE-guideline Recurrent Pregnancy Loss (los document). De zoekstrategie is bij de internationale werkgroep op te vragen.

 

Bewijskracht
De internationale werkgroep deed allereerst een kwaliteitscheck op elke individuele studie, om de studies eruit te halen die niet relevant waren of een zeer lage bewijskracht hadden (behalve als er geen betere studies beschikbaar waren). Hiervoor werden verschillende checklists gebruikt, zoals de AMSTAR-kwaliteitschecklist voor systematische reviews. Vervolgens werden evidence-tabellen opgesteld, door middel van het standaard template van Guidelines International Network (http://www.g-i-n.net/). The GRADE-methode werd gebruikt om een evidence-profiel op te stellen en ‘summary of findings’ tabellen. Deze zijn te vinden in ‘Annex 8 Evidence tables’ (los document). De kwaliteit van bewijs samen resulteerde in een ‘body of evidence’ van 4 niveaus:

 

GRADE

Definitie

Hoog

  • Er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • Het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Redelijk

  • Er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • Het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Laag

  • Er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • Er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Zeer laag

  • Er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dicht bij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • De literatuurconclusie is zeer onzeker.

 

De kwaliteit van bewijs werd beoordeeld door te beginnen met het studie design (trials of observationele studie) en vervolgens af te waarderen door factoren die de kwaliteit van bewijs verlagen en op te waarderen voor factoren die de kwaliteit van bewijs verhogen: 

Bron van de ‘body of evidence’

Initiële kwaliteit van bewijs

Factoren die de kwaliteit van bewijs verlagen

Factoren die de kwaliteit van bewijs verhogen

Kwaliteit van de ‘body of evidence’

RCT’s

Hoog

1. Risk of bias
2. Inconsistentie
3. Indirectheid
4. Imprecisie
5. Publicatie bias

 

1. Groot effect
2. Dosis-respons
3. Alle overige aannemelijke bronnen van confounding zouden niet kunnen leiden tot een groter effect dan dat wat gemeten is, of een effect terwijl dat niet gevonden is.

Hoog + + + +

Gemiddeld + + + -

Laag + + - -

Zeer laag + - - -

 

Observationele studies

Laag

 

Aanbevelingen
Na de selectie en samenvatting van het bewijs werden door de internationale groep aanbevelingen opgesteld. Er werden ‘sterke’, ‘conditionele’ en ‘overige’ aanbevelingen geformuleerd. Termen als ‘recommend’ en ‘concludes to’ werden gebruikt voor sterke aanbevelingen en ‘consider’ en ‘suggest’ werden gebruikt voor conditionele aanbevelingen. Interpretatie van sterke of conditionele aanbevelingen voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers zijn als volgt:

Implicaties van sterke en conditionele aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers

 

Sterke aanbeveling

Conditionele aanbeveling

Overige aanbevelingen

Voor patiënten

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.

Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.

“Good practice point”: een aanbeveling gebaseerd op advies van de internationale werkgroep.

 

“Research-only recommendation”: de test of interventie zou alleen in een onderzoeksetting moeten worden overwogen, wanneer de juiste goedkeuring van het protocol en veiligheidsmaatregelen zijn getroffen.

Voor behandelaars

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.

Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.

Voor beleidsmakers

De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.

Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen.

 

Conceptversie en publicatie
Nadat de conceptversie gereed was, werd het review proces gestart. De beoordelaars bestonden onder andere uit coördinators en afgevaardigden van de “ESHRE SIG Implantation and Early Pregnancy” en de “ESHRE SIG Quality and Safety in ART”, contactpersonen en afgevaardigden van patiëntenverenigingen en organisaties door heel Europa. De lijst met peer-beoordelaars is te vinden in Annex 6 ‘Stakeholder consultation’ (p. 152) van de ESHRE-richtlijn Recurrent Pregnancy Loss. De richtlijn is gepubliceerd op de ESHRE-website en in ‘Human Reproduction’. Een versie voor patiënten is ook te vinden op de ESHRE-website.

 

Methode adaptatie
Toetsing internationale richtlijn op geschiktheid voor adaptatie
De internationale richtlijn is getoetst op basis van de adviezen uit het adviesrapport MSR 2.0. Dit bestond uit (1) onafhankelijkheid van de richtlijn, (2) methodologische kwaliteit, (3) inschatting of het adapteren leidt tot een kosten en/of tijdsbesparing ten opzichte van het ontwikkelen van een nieuwe richtlijn. Het stappenplan ‘adaptatietraject’ uit het adviesrapport MSR 2.0 is gevolgd om de internationale richtlijn naar een Nederlandse versie te adapteren.

 

Toetsing van het internationale raamwerk
In plaats van een schriftelijke knelpuntenanalyse is het internationale raamwerk vertaald naar het Nederlands en is gevraagd om aandachtspunten bij het adapteren. Dit raamwerk is voorgelegd aan alle betrokken partijen, organisaties en patiëntverenigingen. De schriftelijke stakeholderraadpleging is op te vragen via secretariaat@kennisinstituut.nl.

 

Van bewijs naar aanbeveling
De literatuursamenvattingen zijn onvertaald overgenomen van de internationale richtlijn. De internationale aanbevelingen (‘recommendations’) en overwegingen (‘justifications’) zijn kritisch beoordeeld en aangepast naar de Nederlandse situatie. Hierbij is rekening gehouden met nieuwe literatuur, die verschenen is na het uitkomen van de ESHRE-richtlijn, en raakvlak met andere Nederlandse richtlijnen. Ook is rekening gehouden met de aspecten (1) voor- en nadelen van de interventie en de kwaliteit van het bewijs, (2) waarden en voorkeuren van patiënten, (3) kosten (middelen) en (4) aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie. Waarden en voorkeuren van patiënten en organisatie van zorg komen ook aan bod in twee aparte hoofdstukken.

 

Update ESHRE-richtlijn in 2022
Van 2021 tot 2022 heeft ESHRE-richtlijngroep een update uitgevoerd. De Nederlandse werkgroep heeft contact gehouden met de internationale ESHRE-richtlijngroep over updates. De Nederlandse werkgroep heeft gewacht met publicatie tot de internationale richtlijnwerkgroep updates had gepubliceerd.

Commentaar- en autorisatiefase


De conceptrichtlijnmodules werden aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar (Bijlagen richtlijn Herhaalde Miskraam (los bestand), bijlage 5). Het commentaar werd verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie.

 

Literatuur

ESHRE Guideline Group on RPL, Bender Atik R, Christiansen OB, Elson J, Kolte AM, Lewis S, Middeldorp S, Nelen W, Peramo B, Quenby S, Vermeulen N, Goddijn M. ESHRE guideline: recurrent pregnancy loss. Hum Reprod Open. 2018 Apr 6;2018(2):hoy004

 

ESHRE Guideline Group. Vermeulen N, Le Clef N, Mcheik S, D’Angelo A, Tilleman K, Veleva Z, Nelen W. Manual for ESHRE guideline development. Version 2020. URL [https://www.eshre.eu/Guidelines-and-Legal/Guidelines/Guideline-development-process] Consulted at 2nd December, 2021.

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html

 

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.

 

 

Volgende:
Prognose en behandeling bij koppels met herhaalde miskramen