Terug naar zoekresultaten

Suïcidaal gedrag

Volgen
Initiatief: NVvP Aantal modules: 75
Download richtlijn

Structuurdiagnose, prognose en behandelplan

Beoordeeld: 01-01-2012

Uitgangsvraag

Welke elementen zijn van belang voor de risicoweging bij suïcidaal gedrag?

Aanbeveling

Het is aan te bevelen om op basis van de beschikbare informatie te komen tot een diagnostische formulering waarin de aard en ernst van de suïcidale toestand wordt beschreven in samenhang met psychiatrische aandoeningen, relevante risico- en beschermende factoren en de mate waarin de patiënt in staat geacht mag worden zijn of haar belangen te overzien en te waarderen. Het is in dit verband eveneens aan te bevelen heteroanamnestisch onderzoek te doen.

 

Psychiatrische stoornissen, vooral depressieve stoornissen, verdienen specifieke aandacht. Kennis van risico- en beschermende factoren voor suïcidaal gedrag kan nuttig zijn bij het onderzoek van suïcidaal gedrag en kan licht werpen op de herkomst, de ernst en behandelmogelijkheden. In het zakelijk afvinken van risicofactoren ziet de werkgroep geen meerwaarde. De diagnostische formulering mondt uit in een individuele inschatting van de prognose en een (voorlopig) behandelplan.

Interventies worden afgestemd op het veiligheids- en behandelbeleid. De naastbetrokkenen van de patiënt worden waar mogelijk betrokken bij de afstemming en uitvoering van dit beleid.

 

De professional wordt aanbevolen bij de indicatiestelling rekening te houden met opvattingen en voorkeuren van de patiënt over de aard en de intensiteit van noodzakelijke professionele hulp, de benutting van beschermende factoren, en het verminderen van de invloed van relevante risicofactoren.

 

De professional wordt aanbevolen de indicatiestelling en het behandelbeleid regelmatig te toetsen aan de hand van het effect ervan op het suïcidale gedrag, de tevredenheid van de patiënt en diens naasten en de mate waarin de situatie voor de patiënt veilig is.

Overwegingen

Een belangrijke overweging bij het wegen van risicofactoren voor suïcidaal gedrag is dat er een grote mate van onderlinge correlatie is. De meeste risicofactoren kunnen niet los gezien worden van andere factoren. Er zijn niet veel onderzoeken waarin een weging wordt toegepast voor alle relevante factoren. Het valt te betwijfelen of het grote aantal risicofactoren dat in de literatuur genoemd wordt elk voor zich onafhankelijk bijdragen aan het optreden van suïcide.

Een tweede belangrijke overweging is dat al het onderzoek naar risicofactoren voor suïcidaal gedrag wordt uitgevoerd in een omgeving waarin behandeling van suïcidedreiging gangbaar is. Aangenomen moet worden dat ernstige suïcidale uitingen reden zijn voor behandeling die gericht is op het afwenden van ernstig onheil. Uitkomsten zullen daardoor vertekend zijn in de richting van een verzwakking van de associatie tussen risicofactoren en ernstige uitkomsten.

Een derde overweging is dat er tussen populaties belangrijke verschillen kunnen zijn in suïcidaal gedrag. Internationaal zijn er bijvoorbeeld grote verschillen in de aantallen suïcides. Het valt niet uit te sluiten dat er ook grote verschillen zijn in de risicofactoren, zoals onder andere blijkt uit de internationale verschillen in de verhouding tussen het aantal suïcides onder mannen en vrouwen. In het wetenschappelijk bewijs zijn deze verschillen terug te zien, maar de kennis is onvoldoende gedifferentieerd om voor individuele personen op basis van bekende risicofactoren een zinvol risicoprofiel te formuleren. Bij individuele cases is maatwerk leidend. Het ontbreken van valide voorspellende factoren ontslaat de professional niet van de verplichting te handelen bij het zelf observeren of van derden vernemen van signalen van suïcidedreiging. In de praktijk zullen de uitingen van de individuele patiënt gewogen moeten worden naar de ernst van de suïcidedreiging. Die weging is vooral klinisch van aard. In bijlage 4, paragraaf 8 is een beschrijving opgenomen van de ernst van de suïcidedreiging, variërend van licht tot zeer ernstig.

Naast uitingen door de patiënt moeten de stress-kwetsbaarheidsfactoren worden gewogen De onderzoeker formuleert op basis van de beschikbare informatie een werkhypothese over de etiologie en pathogenese. Het is wenselijk om met de patiënt en de naastbetrokkenen te komen tot een samenhangende probleemdefinitie. Hierbij heeft het afvinken van een lijst van bekende risicofactoren geen meerwaarde. Exploratie van risico- en beschermende factoren kan wel bijdragen aan inzicht in het ontstaan van suïcidaal gedrag en kan een indruk geven van de ernst. Verder zijn omstandigheden als de duur (gaat het om chronische uitingen van suïcidaal gedrag of om incidentele uitingen), de context (staat iemand alleen bovenop een flatgebouw of zit de persoon thuis in gezelschap van naastbetrokkenen), de beschikbaarheid van middelen (Joiner, 2009) en zingevingsaspecten van belang.

Bij een suïcidedreiging zal vaak psychiatrische beoordeling nodig zijn om de rol van psychiatrische (co-) morbiditeit te beoordelen. Daarbij is het onderzoek naar depressieve stoornissen specifiek van belang, omdat suïcidegedachten, wanhoop, agitatie en negatief denken een onderdeel zijn van het depressieve syndroom. Herkenning en behandeling van depressie is een belangrijke ingang voor preventie van suïcide (zie deel 3).

Op basis van de werkhypothese wordt samen met de patiënt en voor zover mogelijk met naastbetrokkenen beoordeeld welke interventies nodig zijn om onheil af te wenden, en welke behandeling zinvol is. In bijlage 4 bevat voor de behandelsetting praktische aanwijzingen voor indicatiestelling.

Onderbouwing

Het onderzoek naar suïcidaal gedrag mondt uit in een diagnostische formulering die de basis vormt voor het behandelplan. In de diagnostische formulering volgt de werkgroep de indeling van een syndroomdiagnose en een structuurdiagnose, zoals beschreven in de Richtlijn psychiatrisch onderzoek bij volwassenen (Sno et al., 2004).

De syndroomdiagnose bestaat uit drie onderdelen: de suïcidale toestand, de mate van wilsbekwaamheid daarbij en de relevante stress- en kwetsbaarheidsfactoren. Bij de suïcidale toestand gaat het om een samenvatting van de bevindingen bij de case-benadering, over de actuele suïcidegedachten en gebeurtenissen, de recente en ruimere voorgeschiedenis van het suïcidale gedrag, en de huidige gedachten over de nabije toekomst. Bij de stress- en kwetsbaarheidsfactoren gaat het om een samenvatting van de relevante kwetsbaarheidsfactoren en stressoren, zoals beschreven in de voorgaande tekst. De structuurdiagnose bestaat uit de syndroomdiagnose met daarbij werkhypothesen over de etiologie en pathogenese van de suïcidale toestand. De diagnose moet uitmonden in een risicoformulering (prognose), een indicatiestelling voor interventies en de formulering van een (voorlopig) behandelplan.

Niveau 2

Van een groot aantal risicofactoren is aangetoond dat zij afzonderlijk of in combinatie een significant voorspellende waarde hebben voor suïcidaal gedrag. De positief voorspellende waarde van de beste combinatie van risicofactoren blijft echter gering.

 

A2:             Pokorny, 1983; 1993.

B:                   Goldstein, 1991; Powell, 2000.

 

Niveau 2

Psychiatrische stoornissen dragen in hoge mate bij aan suïcide en suïcidepogingen, met een populatieattributief risico (par) van rond de 50%.

 

A2:                Cavanagh, 2003; Krysinka, 2009.

 

De professional moet bij de patiënt met suïcidaal gedrag een inschatting maken van het directe gevaar en een indicatie stellen voor de directe interventies en behandelsetting en voor de behandeling op langere termijn. Deze paragraaf gaat in op het wetenschappelijke bewijs voor het wegen van risicofactoren voor prognose en indicatiestelling. Het literatuuronderzoek is gebaseerd op de beschikbare literatuur van de apa-richtlijn (2003), aangevuld met een zoekopdracht in PubMed met de combinatie ‘prediction’ en ‘suicide’. Relevante literatuur werd in volgorde geselecteerd op titel, abstract en inhoud van het artikel. Voor het populatieattributief risico (par) werd gezocht op de woorden ‘population attributabele risk’, ‘par’ en ‘suicide’. Relevante literatuur werd in volgorde geselecteerd op titel, abstract en inhoud van het artikel.

 

Risicoweging

Predictie

In de voorgaande tekst is een groot aantal factoren beschreven die samenhangen met een risico van suïcide en suïcidepogingen. Het gewicht van de afzonderlijk factoren is niet eenduidig te bepalen, omdat er grote verschillen kunnen zijn tussen populaties en onderzoeksdesigns en omdat de factoren niet onafhankelijk zijn van elkaar. In onderzoek is herhaaldelijk geprobeerd om de informatie over risicofactoren met statistische methoden te wegen en te combineren, met als doel suïcidepogingen en suïcide te voorspellen. Een van de klassieke onderzoeken is beschreven door Pokorny (1983; 1993). In dit onderzoek werden van 4.691 mannen en 109 vrouwen die waren opgenomen, gegevens verzameld over een groot aantal risicofactoren voor suïcidaal gedrag. Gedurende een vervolgperiode van vier tot zes jaar werd informatie verzameld over suïcide, suïcidepogingen en andere uitkomsten die samenhangen met suïcidaal gedrag. Het onderzoek bevestigde dat veel factoren statistisch significante voorspellers zijn van suïcidaal gedrag. Significante kenmerken die voorspellend waren voor later suïcidaal gedrag waren onder andere: eerdere suïcidepogingen, blank, man, alleenstaand, een diagnose stemmingsstoornis, schizofrenie, alcoholverslaving, en manipulatieve of vijandige persoonlijkheidstrekken. Van de 67 suïcides werden er 30 correct voorspeld. Echter, bij 773 personen was de voorspelling niet correct. Dit komt overeen met een positief voorspellende waarde van 4%. Het was dus wel mogelijk om een hoogrisicogroep op te sporen, maar de voorspellende waarde van een combinatie van factoren was gering.

In de literatuursearch vonden wij twee onderzoeken (Goldstein et al., 1991, Powell et al., 2000) en een review (Cassells et al., 2005) met vergelijkbare bevindingen. We vonden een veelvoud van onderzoeken naar het voorspellen van suïcidaal gedrag, waarin alleen statistische associaties werden vermeld zonder berekening van de voorspellende waarde. Wij nemen aan dat de voorspellende waarde bij deze onderzoeken niet hoger is dan in onderzoeken die de voorspellende waarde wel berekenden. Stefanson et al. (2010) rapporteerden opvallend sterke bevindingen voor de Suicide Intent Scale (sis) van Beck bij 81 personen na een suïcidepoging. Met een gemiddelde follow-up van 9,7 jaar werd een positief voorspellende waarde van 16,7% gevonden. Gelet op de resultaten van een groot aantal onderzoeken die niet met deze bevinding overeenstemmen moet replicatie van deze bevinding worden afgewacht.

 

Populatieattributief risico (PAR)

 In de onderzoeken die hiervoor zijn beschreven is voor het individu gewogen wat de voorspellende waarde is van een combinatie van risicofactoren voor suïcidaal gedrag. Een andere manier om informatie over risicofactoren te wegen is aan de hand van het populatieattributief risico (par). Daarbij gaat het niet om de vraag wat een bepaalde risicofactor bijdraagt aan het suïcidale gedrag van een individu, maar om de vraag wat de factor bijdraagt aan het suïcidale gedrag in een populatie. Het par wordt niet alleen bepaald door het gewicht van de relatie tussen de factor en de uitkomst, maar ook door de frequentie van de factor in de populatie. Factoren met een hoge par dragen veel bij aan het suïcidale gedrag in de populatie, factoren met een lage par dragen weinig bij.

In een meta-analyse van psychologische-autopsieonderzoeken was het par van psychiatrische aandoeningen tussen 47% en 74% (Cavanagh et al., 2003). Een beperking van deze onderzoeken is dat de stoornissen retrospectief werden vastgesteld. In een groot bevolkingsonderzoek in Denemarken werd voor psychiatrische opname ooit in het leven een par gevonden van 33% voor mannen en 53% voor vrouwen (Qin et al., 2003). Vooral affectieve stoornissen (mannen 26%, vrouwen 32%) en middelenmisbruik (mannen 19%, vrouwen 25%) dragen bij aan het par van suïcide voor psychiatrische stoornissen (Li et al., 2011). Hoge par’s zijn ook gerapporteerd voor lage socio-economische status (27%) (Taylor, 1998) en lage opleiding (41% voor mannen, 20% voor vrouwen) (Li et al., 2011). Bij deze onderzoeken werd echter niet gecontroleerd voor psychiatrische of andere factoren. In een studie waarin werd gecontroleerd voor werkloosheid werd een par van slechts 3% gevonden (Mortensen et al., 2000). Voor alleenstaanden is een voor confounding gecontroleerde par gerapporteerd van 10% (Mortensen et al., 2000).

Krysinska (2009) geeft een review van een groot aantal onderzoeken waarin par’s werden berekend voor verschillende factoren in relatie tot suïcidegedachten en suïcidepogingen. De bevindingen lopen uiteen, afhankelijk van de populatie (leeftijd, geslacht, klinisch, bevolking) en de uitkomst (suïcidegedachten, meer of minder ernstige suïcidepogingen). Bevindingen komen in grote lijnen overeen met de bevindingen voor suïcide. Het belang van middelenmisbruik was voor suïcidegedachten of suïcidepogingen met een par tussen 6% en 8% minder duidelijk.

  1. Andrews, J.A., & Lewinsohn, P. (1992). Suicidal attempts among older adolescents: Prevalence and co-occurrence with psychiatric disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31, 4.
  2. Angst, F., Stassen, H.H., Clayton, P.J., & Angst, J. (2002). Mortality of patients with mood disorders: A follow-up over 34-38 years. Journal of Affective Disorders, 68, 167-181.
  3. Appleby, L. (1991). Suicide during pregnancy and in the first postnatal year. British medical journal, 302, 137-140.
  4. Arensman, E., Kerkhof, A.J., Hengeveld, M.W., & Mulder, J.D. (1995). Medically treated suicide attempts: A four year monitoring study of the epidemiology in The Netherlands. Journal of Epidemiology and Community Health, 49, 285-289.
  5. Arie, M., Haruvi-Ctalan, L., & Apter, A. (2005). Personality and suicidal behavior in adolescents. Clinical Neuropsychiatry, 2, 1, 37-47.
  6. Arsenault-Lapierre, G., Kim, C., & Turecki, G. (2004). Psychiatric diagnosis in 3275 suïcides: A meta-analysis. BMC Psychiatry, 4, 37-47.
  7. Baldessarini, R.J., & Hennen, J. (2004). Genetics of suicide: An overview. Harvard Review of Psychiatry, 12, 1-13.
  8. Beautrais, A.L., Joyce, P.R., & Mulder, R.T. (1996). Risk factors for serious suïcide attempts among youth aged 13 through 24 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35, 1174-1182.
  9. Beautrais, A.L. (2003). Life course factors associated with suicidal behavior in young people. American Behavioral Scientist, 46, 1137.
  10. Beck, A.T., Steer, R.A., Kovacs, M., & Garrison, B. (1985). Hopelessness and eventual suicide: A 10-year prospective study of patients hospitalized with suicidal ideation. The American Journal of Psychiatry, 142, 559-563.
  11. Beck, A.T., Brown, G., & Steer, R.A. (1989a). Prediction of eventual suicide in psychiatric inpatients by clinical ratings of hopelessness. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57, 309-310.
  12. Beck, A.T., & Steer, R.A. (1989b). Clinical predictors of eventual suicide: A 5- to 10-year prospective study of suicide attempters. Journal of Affective Disorders, 17, 203-209.
  13. Beck, A.T., Brown. G., Berchick, R.J., Stewart, B.L., & Steer, R.A. (1990). Relationship between hopelessness and ultimate suicide: A replication with psychiatric outpatients. The American Journal of Psychiatry, 147, 190-195. Bergen, D.D. van, Eikelenboom, M., Smit, J.H., Looij-Jansen, P.M. van de, & Saharso, S. (2010). Suicidal behavior and ethnicity of young females in Rotterdam, the Netherlands: Rates and risk factors. Ethnicity & Health, 5, 515-530.
  14. Bonnewijn, A., Shah, A., & Demyttenaere, K. (2009). Suicidality and suicide in older people. Reviews in Clinical Gerontology, 19, 271-294.
  15. Bostwick, J.M., & Pankratz, V.S. (2000). Affective disorders and suicide risk: A reexamination. The American Journal of Psychiatry, 157, 1925-1932.
  16. Brent, D.A., & Melhem, N. (2008). Familial transmission of suicidal behaviour. The Psychiatric Clinics of North America, 31, 157-77.
  17. Brezo, J., Paris, J., & Turecki, G. (2006). Personality traits as correlates of suicidal ideation, suicide attempts, and suicide completion: A systematic review. Acta Pscyhiatrica Scandinavica, 113, 180-206.
  18. Bridge, J.A., Goldstein, T.R., & Brent, D.A. (2006). Adolescent suicide and suicidal behavior. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, 372-394.
  19. Brown, G.K. (2002). A review of suicide assessment measures for intervention research with adults and older adults. Rockville, MD: National Institute of Mental Health, 2002.
  20. Brown, G.K., Beck, A.T., Steer, R.A., & Grisham, J.R. (2000). Risk factors for suicide in psychiatric outpatients: A 20-year prospective study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68, 371- 377.
  21. Brown, L.M., Bongar, B., & Cleary, K.M. (2004). A profile of psychologists’s views of critical risk factors for completed suicide in older adults. Professional Psychology, Research and Practice, 35, 90-96.
  22. Burger, I., Hemert, A.M. van, Bindraban, C.A., & Schudel, W.J. (2005). Parasuïcides in Den Haag: Meldingen in de jaren 2000-2004. Epidemiologisch Bulletin, 40, 2-8.
  23. Burger, I., Hemert, A.M. van, Schudel, W.J., & Middelkoop, B.J.C. (2009). Suicidal behavior in four ethnic groups in The Hague, 2002-2004. Crisis, 30, 63-67.
  24. Burger, I., Linden, C. van der, Bos, A., Eckhardt, T., Post, S., Yperen, M. van, & Hemert, A.M. van. (2010). Vóórkomen van parasuïcides in Den Haag: Op basis van instellingsregistratie in de jaren 2008-2009. Epidemiologisch Bulletin, 45, 1-11.
  25. Cavanagh, J.T.O., Carson, A.J., Sharpe, M., & Lawrie, S.M. (2003). Psychological autopsy studies of suïcide: A systematic review. Psychological Medicine, 33, 395-405.
  26. Cheng, A.T., Mann, A.H., & Chan, K.A. (1997). Personality disorder and suicide: A case-control study. British Journal of Psychiatry, 170, 441-446.
  27. Cherpitel, C.J., Borges, L.G.G., & Wilcox, H.C. (2004). Acute alcohol use and suicidal behavior: A review of the literature alcoholism. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 28, 18S-28S.
  28. Chioqueta, A.P., & Stiles, T.C. (2004). Assessing suicide risk in cluster C personality disorders. Crisis, 25, 128-133.
  29. Conner, K.R., Duberstein, P.R., Conwell, Y., Seidlitz, L., & Caine, E.D. (2001). Psychological vulnerability to completed suicide: A review of empirical studies. Suicide & Life-Threatening Behavior, 31, 367-385.
  30. Conwell, Y., Duberstein, P.R., Cox, C., Herrmann, J., Forbes, N., & Caine, E.D. (1998). Age differences in behaviors leading to completed suicide. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 6, 122-126.
  31. Cooper, J., Dunning, J., Guthrie, E., Appleby, L., & Mackway-Jones, K. (2006). A clinical tool for assessing risk after self-harm. Annals of Emergency Medicine, 48, 459-466.
  32. Corbitt, E.M., Malon, K.M., Haas, G.L., & Mann, J. (1996). Suicidal behavior in patients with major depression and comorbid personality disorders. Journal of Affective Disorders, 39, 61-72.
  33. Cukrowicz, K., Smith, P., & Poindexter, E. (2010). The effect of participating in suicide research: Does participating in a research protocol on suicide and psychiatric symptoms increase suicide ideation and attempts? Suicide & Life-Threatening Behavior, 40, 535-543.
  34. Deluty, R.H. (1988). Factors affecting the acceptability of suicide. Omega-The Journal of Death and Dying, 19, 315- 326.
  35. Erlangsen, A., Zarit, S.H., & Conwell, Y. (2008). Hospital-diagnosed dementia and suicide: A longitudinal study using prospective, nationwide register data. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 16, 220-228.
  36. Ernst, C., Mechawar, N., &Turecki, G. (2009). Suicide neurobiology. Progress in Neurobiology, 89, 315-33.
  37. Evans, E., Hawton, K., & Rodham, K. (2004). Factors associated with suicidal phenomena in adolescents: A systematic review of population-based studies. Clinical Psychology Review, 24, 957-79.
  38. Evans, E., Hawton, K., Rodham, K., & Deeks, J. (2005). The prevalence of suicidal phenomena in adolescents: A systematic review of population-based studies. Suicide & Life-Threatening Behavior, 35, 239-50.
  39. Fawcett, J., Scheftner, W.A., Fogg, L., Clark, D.C., Young, M.A., Hedeke, D., et al. (1990). Time-related predictors of suicide in major affective disorder. The American journal of psychiatry, 147, 1189-1194.
  40. Fazel, S., Cartwright, J., Norman-Nott, A., & Hawton, K. (2008). Suicide in prisoners: A systematic review of risk factors. Journal of Clinical Psychiatry, 69, 1721-1731.
  41. Fergusson, D.M., Woodward, L.J., & Horwood, L.J. (2000). Risk factors and life processes associated with the onset of suicidal behaviour during adolescence and early adulthood. Psychological Medicine, 30, 23-39.
  42. Fishbain, D.A. (1999). The association of chronic pain and suicide. Seminars in Clinical Neuropsychiatry, 4, 221-227.
  43. Fowler, R.C., Rich, C.L., & Young, D. (1986). San Diego Suicide Study. II. Substance abuse in young cases. Archives of General Psychiatry, 43, 962-965.
  44. Frierson, R.L. (1991). Suicide attempts by the old and the very old. Archives of Internal Medicine, 151, 141-144.
  45. Garssen, M.J., Hoogenboezem, J., & Kerkhof, A.J.F.M. (2006). Zelfdoding onder migrantengroepen en autochtonen in Nederland. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 150, 2143-2149.
  46. Garssen, M.J., Hoogenboezem, J., & Kerkhof, A.J.F.M. (2007). Zelfdoding onder Nederlandse Surinamers naar etniciteit. Tijdschift voor Psychiatrie, 49, 373-381.
  47. Gearing, R.E., & Lizardi, D. (2009). Religion and suicide. Journal of Religion and Health, 48, 332-341.
  48. Goldstein, R.B., Black, D.W., Nasrallah, A., & Winokur, G. (1991). The prediction of suicide: Sensitivity, specificity, and predictive value of a multivariate model applied to suicide among 1906 patients with affective disorders. Archives of General Psychiatry, 48, 418-422.
  49. Gould, M.S., Marocco, F.A., Kleinman, M., Thomas, J.G., Mostkoff, K., Cote, J., et al. (2005). Evaluating iatrogenic risk of youth suicide screening programs: A randomized controlled trial. JAMA, 293, 1635-1643.
  50. Harris, E.C., & Barraclough, B. (1997). Suicide as an outcome for mental disorders: A meta-analysis. The British Journal of Psychiatry, 170, 205-228.
  51. Hasley, J.P., Ghosh, B., Huggins, J., Bell, M.R., Adler, L.E., & Shroyer, A.L.W. (2008). A review of ‘suicidal intent’ within the existing suïcide literature. Suicide & Life-Threatening Behavior, 38, 576-591.
  52. Haukka, J., Suominen, K., Partonen, T., & Lönqvist, J. (2008). Dererminants and outcomes of serious attemted suicide: A nationwide study in Finland, 19962003. American Journal of Epidemiology, 167, 1155-1163.
  53. Hawton, K., Sutton, L., Haw, C., Sinclair, J., & Deeks, J.J. (2005a). Schizophrenia and suicide: A systematic review of risk factors. British Journal of Psychiatry, 187, 9-20.
  54. Hawton, K., Sutton, L., Haw, C., Sinclair, J., & Harris, L. (2005b). Suicide and attempted suicide in bipolar disorder: A systematic review of risk factors. Journal of Clinical Psychiatry, 66, 693-704.
  55. Heisel, M.J., & Flett, G.L. (2006). The development and initial validation of the geriatric suicide ideation scale. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 14, 742-751.
  56. Heisel, M.J., Link, P.S., Conn, D., Reekum, R. van, & Flett, G.L. (2007). Narcissistic personality and vulnerability to late-life suicidality. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 15, 734-741.
  57. Hemert, A.M. van, & Kruif, M. de. (2009). Dalende incidentie van zelfdoding en veranderende methoden. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 153, 1102-1107.
  58. Henriksson, M.M., Aro, H.M., Marttunen, M.J., Heikkinen, M.E., Isometsa ET, Kuoppasalmi KI, et al. (1993). Mental disorders and comorbidity in suicide. The American Journal of Psychiatry, 150, 935-940.
  59. Hoyer, G., & Lund, E. (1993). Suicide among women related to number of children in marriage. Archives of General Psychiatry, 50, 134-137.
  60. Isometsa, E.T., Henriksson, M.M., Heikkinen, M.E., Aro, H.M., Mart-Tunen, M.J., Kuoppasalmi, K.I., et al. (1996). Suicide among subjects with personality disorders. The American Journal of Psychiatry, 153, 667-673.
  61. Ivarson, T., Larsson, B., & Gillberg, C. (1998). A 2-4 year follow up of depressive symptoms, suicidal ideation, and suicide attempts among adolescent psychiatric inpatients. European Child & Adolescent Psychiatry, 7, 96-104.
  62. James, A., Lai, F.H., & Dahl, C. (2004). Attention deficit hyperactivity disarder and suïcide: A review of possible associations. Acta Psychiatrica Scandinavica, 110, 408-415.
  63. Kim, C.D., Seguin, M., Therrien, N., Riopel, G., Chawkay, N., Lesege, A.D., et al. (2005). Familial aggregation of suicidal behaviour: A family study of male suicide completers from the general population. American Journal of Psychiatry, 162, 1017-1019.
  64. King, C.A., & Merchant, C.R. (2008). Social and interpersonal factors relating to suicidal adolescents: A review of the literature. Archives of Suicidal Research, 12, 181-196.
  65. Kposowa, A.J. (2001). Unemployment and suicide: A cohort analysis of social factors predicting suicide in the US National Longitudinal Mortality Study. Psychological Medicine, 31, 127-138.
  66. Kraut, A., & Walld, R. (2003). Influence of lack of full-time employment on attempted suicide in Manitoba, Canada. Scandinavian Journal of Work, Environment & Health, 29, 15-21.
  67. Krysinska, K., & Martin, G. (2009). The struggle to prevent and evaluate: Application of population attributable risk and preventive fraction to suicide prevention research. Suicide & Life-Threatening Behavior, 39, 548-57.
  68. Lesage, A.D., Boyer, R., Grunberg, F., Vanier, C., Morissette, R., Ménard-Buteau, C., et al. (1994). Suïcide and mental disorders: A case-control study of young men. The American Journal of Psychiatry, 151, 7.
  69. Lewis, N.M. (2009). Mental health in sexual minorities: Recent indicators, trends, and their relationships to place in North America and Europe. Health Place, 15, 1029-45.
  70. Lindeman, S., Laara, E., Hakko, H., & Lonnqvist, L. (1996). J A systematic review on gender-specific suicide mortality in medical doctors. The British Journal of Psychiatry, 168, 274-279.
  71. Linehan, M.M., Rizvi. S.L., Welch, S.S., & Page, B. (2000). Psychiatric aspects of suicidal behaviour: Personality disorders. In K. Hawton, & K. van Heeringen (Eds.), The international handbook of suicide and attempted suicide (pp 147-178). Chichester (England): John Wiley & Sons.
  72. Llorente, M.D., Burke, M., Gregory, G.R., Bosworth, H.B., Grambow, S.C., Horner, R.D., et al. (2005). Prostate cancer: A significant risk factor of l atelife suicide. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 13, 195-201.
  73. Lorant, V., Kunst, A.E., Huisman, M., Costa, G., & Mackenbach, J. (2005). Socioeconomic inequalities in suicide: A European comparative study. The British Journal of Psychiatry, 187, 49 -54.
  74. Madge, N., Hewitt, A., Hawton, K., Wilde, E.. de, Corcoran, P., Fekete, S., et al. (2008). Deliberate self-harm within an international community sample of young people: Comparative findings from the Child & Adolescent Selfharm in Europe (CASE) Study. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 49, 667-677.
  75. NSRF. (2008). National registry of deliberate self-harm Ireland-Annual report 2006/07. Cork (Ireland): National Suicide Research Foundation. Available at: http://www.nsrf.ie/reports/RegistryReport2006_07/NSRF_06_07_ NRDSH.pdf.
  76. Mann, J.J., Waternaux, C., Haas, G.L., & Malone, K.M. (1999). Toward a clinical model of suicidal behavior in psychiatric patients. The American Journal of Psychiatry, 156, 181-189.
  77. Marquet, R.L., Bartels, A.I.M., Kerkhof, A.J.F.M., Schellevis, F.G., & Zee, J. van der. (2005). The epidemiologie of suicide and attempted suicide in Dutch general practicer 1983-2003. BMC Family Practice, 6, 45.
  78. Marttunen, M.J., Aro, H.M., & Lonnqvist, J.K. (1993). Precipitant stressors in adolescent suicide. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 32, 1178-1183.
  79. Marzuk, P.M., Tardiff, K., Leon, A.C., Hirsch, C.S., Portera, L., Hartwell, N., et al. (1997). Lower risk of suicide during pregnancy. The American Journal of Psychiatry, 154, 122-123.
  80. Maser, J.D., Akiskal, H.S., Schettler, P., Scheftner, W., Mueller, T., Endicott J, et al. (2002). Can temperament identify affectively ill patients who engage in lethal or near-lethal suicidal behavior? A 14-year prospective study. Suicide & Life-Threatening Behaviour, 32, 10-32.
  81. Morrison, R., & O’Connor, R.C. (2008). A systematic review of the relationship between rumination and suicidality. Suicide and Life Threatening Behavior, 38, 523-538.
  82. Neufeld E, & O’Rourke N. (2009). Impulsivity and hopelessness as predictors of suicide-related ideation among older adults Canadian Journal of Psychiatry, 54, 684-692.
  83. O’Connor, R.C. (2007). The relations between perfectionism and suicidality: A systematic review. Suicide and Life-Threatening Behaviour, 37, 698-714.
  84. Ostama, A., & Lönnqvist, J (2001). Excess mortality of suicide attempters. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 36, 29-35.
  85. Oquendo, M.A., Friend, J.M., Halberstam, B., Brodsky, B.S., Burke, A.K., Grunebaum, M.F., et al. (2003). Association of comorbid posttraumatic stress disorder and major depression with greater risk for suicidal behaviour. The American Journal of Psychiatry, 160, 580-582.
  86. Oude Voshaar, R.C., Cooper, J., Murphy, E., Steeg, S., Kapur, N., & Purandare, N. (2011). First episode of self-harm in older age: A 10-year prospective study. The Journal of Clinical Psychiatry, 72, 737-743.
  87. Oude Voshaar, R.C., Kapur, N., Bickley, H., Williams, & A., Purandare, N. (2011). Suicide in later life: A comparison between cases with early- onset and lateonset depression. Journal of Affective Disorders, 132, 185-191.
  88. Owens, D., Horrocks, J., & House, A. (2002). Fatal and non-fatal repetition of self-harm: Systematic review. British Journal of Psychiatry, 181, 193-9.
  89. Oyama, H., Watanabe, N., Ono, Y., Sakashita, T., Takenoshita, Y., Taguchi, T., et al (2005). Community-based suicide prevention through group activity for the elderly successfully reduced the high suicide rate for females. Psychiatry and Clinical Neurosciences, 59, 337-344.
  90. Pfeffer, C.R. (2001). Diagnosis of child and adolescent suicidal behavior: Unmet needs for suicide prevention. Biological Psychiatry, 49, 1055-1061.
  91. Platt, S., & Hawton, K. (2000). Suicidal behaviour and the labour market. In K. Hawton, & K .van Heeringen (Eds.), The international handbook of suicide and attempted suicide (pp. 303-378). Chichester: John Wiley & Sons.
  92. Pokorny, A.D. (1983). Prediction of suicide in psychiatric patients: Report of a prospective study. Archives of General Psychiatry, 40, 249-257.
  93. Pokorny, AD. (1993). Suicide prediction revisited. Suicide and Life-Threatening Behavior, 23, 1-10.
  94. Pompili, M., Mancinelli, I., Girardi, P., Ruberto, A., & Tatarelli, R. (2004). Suicide in anorexia nervosa: A meta-analysis. The International Journal of Eating disorders, 36, 99-103.
  95. Pompili, M., Mancinelli, I., Ruberto, A., Kotzalidis, G.D., Girardi, P., & Tatarelli, R. (2005a). Where schizophrenic patients commit suicide: A review of suicide among inpatient and former inpatients. International journal of psychiatry in medicine, 35, 171-190.
  96. Pompili, M., Girardi, P., Ruberto, A., & Tatarelli, R. (2005b). Suicide in the epilepsies: A meta-analytic investigation of 29 cohorts. Epilepsy & Behavior, 7, 305-310.
  97. Posner, K., Brent, D., Lucas, C., Gould, M., Stanley, B., Brown, G., et al. (2009). Columbia-Suicide Severity Rating Scale (C-SSRS). New York, NY: New York State Psychiatric Institute.
  98. Powell, J., Geddes, J., Deeks, J., Goldcare, M., & Hawton, K. (2000). Suicide in psychiatric hospital in-patients: Risk factors and their predictive power. The British Journal of Psychiatry, 176, 266-272.
  99. Qin, P., & Mortensen, P.B. (2003). The impact of parental status on the risk of completed suicide. Archives of General Psychiatry, 60, 797-802.
  100. Rehkopf, D.H., & Buka, S.L. (2006). The association between suicide and the socio-economic characteristics of geographical areas: A systematic review. Psychological Medicine, 36, 145-157.
  101. Rew, L., & Barrow, E.M. Jr. (2007). State of the science: Intuition in nursing, a generation of studying the phenomenon. ANS. Advances in Nursing Science, 30, 15-25.
  102. Rurup, M.L., Muller, M.T., Onwuteaka-Philipsen, B.D., Heide, A. van der, Wal, G. van der, & Maas, P.J. van der. (2005). Requests for euthanasia or physicianassisted suicide from older persons who do not have a severe disease: An interview study. Psychological Medicine, 35, 665-671.
  103. Schudel, W.J., Struben, H.W.A., & Vroom-Jongerden, J.M. (1998). Suïcidaal gedrag en etnisch-culturele afkomst in Den Haag. Epidemiologisch Bulletin, 33, 7-13.
  104. Simon, T.R., Anderso, M., Thompson, M.P., Crosby, A., & Sacks, J.J. (2002). Assault victimization and suicidal ideation or behavior within a national sample of US adults. Suicide & Life-Threatening Behaviour, 32, 42-50.
  105. Speckens, A.E.M., & Hawton, K. (2005). Social problem-solving in adolescents with suicidal behavior: A systematic review. Suicide and Life-Threatening Behavior, 35, 365-387.
  106. Stack, S., & Kposowa, A.J. (2011). Religion and suicide: Integrating four theories cross-nationally. In R.C. O’Conner, S. Platt, & J. Gordon, International handbook of suicide prevention research, policy and practice. Oxford: Wiley & Sons.
  107. Suominen, K.H., Isometsa, E.T., Henriksson, M.M., Ostamo, A.I., & Lonnqvist, J.K. (2000). Suicide attempts and personality disorder. Acta Psychiatrica Scandinavica, 102, 118-125.
  108. Szanto, K., Reynolds, C.F., Conwell, Y., Begley, A.E., & Houck, P. (1998). High levels of hopelessness persist in geriatric patients with remitted depression and a history of attempted suicide. Journal of the American Geriatrics Society, 46, 1401-1406.
  109. Taylor, T.L., Hawton, K., Fortune, S., & Kapur, N. (2009). Attitudes towards clinical services among people that self harm. The British Journal of Psychiatry, 194, 104-110.
  110. Uncapher, H., & Arean, P.A. (2000). Physicians are less willing to treat suicidal ideation in older patients. Journal of the American Geriatrics Society, 48, 188-192.
  111. Verwey, B., Eling, P., Wientjes, H., & Zitman, F.G. (2000). Memory impairment in those who attempted suicide by benzodiazepine overdose. Journal of Clinical Psychiatry, 61, 456-459.
  112. Verwey, B., Muntendam, A., Ensing, K., Essink, G., Pasker-de Jong, P.C., Willekens, F.L., et al. (2005). Clinically relevant anterograde amnesia and its relationship with blood levels of benzodiazepines in suicide attempters who took an overdose. Progress in Neuro-Psychopharmacology & Biological Psychiatry, 29, 47-53.
  113. Voaklander, D.C., Rowe, B.H., Dryden, D.M., Pahal, J., Saar, P., & Kelly, K.D. (2008). Medical illness, medication use and suicide in seniors: A population-based case-control study. Journal of Epidemiology and Community Health, 62, 138-146.
  114. Waern, M., Runeson, B.S., Allebeck, P., Beskow, J., Rubenowitz, E., Skoog, I., et al. (2002). Mental disorder in elderly suicides: A case-control study. The American Journal of Psychiatry, 159, 450-455.
  115. Wilcox, H.C., Conner, K.R., & Caine, E.D. (2004). Association of alcohol and drug use disorders and completed suicide: An empirical review of cohort studies. Drug Alcohol Depend, 76, S11-S19.
  116. Williams, J.M.G., Crane, C, Barnhofer, T, Does, A.J.W. van der, & Segal, Z.V. (2006). Recurrence of suicidal ideation across depressive episodes. Journal of Affective Disorders, 91, 189-194.
  117. Yen, S., Shea, M.T., Pagano, M., Sanislow, C.A., Grilo, C.M., McGlashan, T.H., et al. (2003). Axis I and axis II disorders are predictors of prospective suicide attemps: Findings from the collaborative longitudinal personality disorders study. Journal of Abnormal Psychology, 112, 375-381.
  118. Zahl, D., & Hawton, K. (2004). Repetition of deliberate self-harm and subsequent suicide risk: Long-term follow-up study in 11 583 patients. The British Journal of Psychiatry, 185, 70-75.
  119. Ahrens, B., & Haug, H.-J. (1996). Suicidality in hospitalized patients with a primary diagnosis of personality disorder. Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention, 17, 59-63.
  120. Allaraisanen, A., Miettunen, J., Rasanen, P., Fenton, W., Kouviumaa-Honkanen, H.T., & Isohanni, M. (2009). Suicide rate in schizophrenia in the Northern Finland: 1966 Birth Cohort Social. Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, 25, 25.
  121. Allgulander, C. (1994). Suïcide and mortality patterns in anxiety neurosis and depressive neurosis. Archives of General Psychiatry, 51, 708-712.
  122. Angst, J., & Clayton P. (1986). Premorbid personality of depressive, bipolar, and schizophrenic patients with special reference to suicidal issues. Comprehensive Psychiatry, 27, 511-532.
  123. APA. (2003). Practice Guideline for the assessment and treatment of patients with suicidal behaviors. The American Journal of Psychiatry, 160, 1-60.
  124. Appleby, L., Mortensen, P.B., & Faragher, E.B. (1998). Suicide and other causes of mortality after post-partum psychiatric admission. The British Journal of Psychiatry, 173, 209-211.
  125. Appleby, L., Shaw, J., Amos, T., McDonnell, R., Harris, C., McCann, K., et al. (1999). Suicide within 12 months of contact with mental health services: National clinical survey. British Medical Journal, 318, 1235-1239.
  126. Arensman, E., & Kerkhof, A.J.F.M. (1996). Classification of attempted suicide: A review of empirical studies, 1963-1993. Suicide & Life-Threatening Behavior, 26, 46-67.
  127. Arensman, E., Corcoran, P., & Fitzgerald, A. (2011). Deliberate self-harm: extent of the problem and prediction of repetition. In R. O’Connor, S. Platt, & J. Gorden (Eds.), International handbook of suicide prevention (pp. 119-132). Cichester: John Wiley & Sons, Ltd.
  128. Austin, M.C., Janosky, J.E., & Murphy, H.A. (2003). Increased corticotropinreleasing hormone immunoreactivity in monoamine-containing pontine nuclei of depressed suicide men. Molecular Psychiatry, 8, 324-332.
  129. Baxter, D., & Appleby, L. (1999). Case register study of suicide risk in mental disorders. The British Journal of Psychiatry, 175:322-326.
  130. Beautrais, A.L., Joyce, P.R., Mulder, R.T., Fergusson, D.M., Deavoll, B.J., & Nightingale, S.K. (1996). Prevalence and comorbidity of mental disor-ders in persons making serious suicideattempts: A case-con-trol study. The American Journal of Psychiatry, 153, 1009-1014.
  131. Beck, A.T., Beck, R., & Kovacs, M. (1975). Classification of suicidal behaviors I: Quantifying intent and medical lethality The American Journal of Psychiatry, 132, 285-287.
  132. Beck, A.T., Brown, G.K., Steer, R.A., Dahlsgaard, K.K., & Grisham, J.R. (1999). Suicide ideation at its worst point: A predictor of eventual suicide in psychiatric outpatients. Suicide & Life-Threatening Behavior, 29, 1-9.
  133. Beck, A.T., Kovacs, M., & Weissman, A. (1979). Assessment of suicidal intention: The scale for suicide ideation. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 47, 343-352.
  134. Beck, A.T., Schuyler, D., & Herman, I. (1974). Development of suicidal intent scales. In A.T. Beck, H. Resnik, & D.J. Lettieri (Eds.), The prediction of suicide. Bowie, MD: Charles Press.
  135. Beck, A.T., Weissman, A., Lester, D., & Trexler, L. (1976). Classification of suicidal behaviors II dimensions of suicidal intent. Archives of General Psychiatry, 33, 835-837.
  136. Beck, A.T., Weissman, A., Lester D., & Trexler, L. (1974). The measurement of pessimism: The hopelessness scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42, 861-865.
  137. Bertolote, J.M., & Fleischmann, A. (2009). A global perspective on the magnitude of suicide mortality. In D. Wasserman, & C. Wasserman (Eds.), Oxford textbook of suicidology and suicide prevention. Oxford: Oxford University Press.
  138. Blaauw, E., Kerkhof, A.J.F.M., Winkel, F.W., & Sheridan, L. (2001). Identifying suicide risk in penal institutions in the Netherlands. British Journal of Forensic Practice, 3, 22-28.
  139. Black, D.W., Blum, N., Pfohl, B., & Hale, N. (2004). Suicidal behaviour in borderline personality disorder: Prevalence, risk factors, prediction and prevention. Journal of Personality Disorders, 18, 226-239.
  140. Borges, G., Walters, E.E., & Kessler, R.C. (2000). Associations of substance use, abuse, and dependence with subsequent suicidal behaviour. American Journal of Epidemiology, 151, 781-789.
  141. Bourgeois, M., Swendsen, J., Youg, F., Amador, X., Pini, S., Cassano, G.B., et al. (2004). Awareness of disorder and suicide risk in the treatment of schizophrenia: Results of the international suicide prevention trial. American Journal of Psychiatry, 161, 1494-1496.
  142. Brent, D.A., & Melhem, N. (2008). Familial transmission of suicidal behaviour. The Psychiatric Clinics of North America, 31, 157-77.
  143. Brown, L.M., Bongar, B., & Cleary, K.M. (2004). A profile of psychologists’s views of critical risk factors for completed suicide in older adults. Professional Psychology, Research and Practice, 35, 90-96.
  144. Bunney, W.E.J., & Fawcett, J.A. (1965). The possibility of a biochemical test for suicidal potential. Archives of General Psychiatry, 13, 232-238.
  145. Busch, K.A., Fawcett, J., & Jacobs, D.G. (2003). Clinical correlates of inpatient suicide. The Journal of Clinical Psychiatry, 64, 14-9.
  146. CBS Statline. (2009). Doodsoorzaken; zelfdoding (inwoners), diverse kenmerken. http://statline.cbs.nl.
  147. Chesley, K., & Loring-McNulty, N. (2003). Process of suicide: Perspective of the suicide attempter. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 9, 41-45.
  148. Chioqueta, A.P., & Stiles, T.C. (2005). Personality traits and the development of depression, hopelessness, and suicid ideation. Personality and Individual Differences, 38, 1283-1291.
  149. Claes, L., Muehlenkamp, J., Vandereycken, W., Hamelinck, L., Martens, H., & Claes, S. (2010). Comparison of non-suicidal self-injurous behavior and suicide attempts in patients admitted to a psychiatric crisis unit. Personality and Individual Differences, 48, 83-87.
  150. Conner, K.R., Duberstein, P.R., Conwell, Y., Seidlitz, L., & Caine, E.D. (2001). Psychological vulnerability to completed suicide: A review of empirical studies. Suicide & Life-Threatening Behaviour, 31, 367-385.
  151. Coryell, W., & Schlesser, M. (2001). The dexamethasone suppression test and suicide prediction. The American Journal of Psychiatry, 158, 748-753.
  152. Cassells, C., Paterson, B., Dowding, D., & Morrison, R. (2005). Long- and shortterm risk factors in the prediction of inpatient suicide: A review of the literature. Crisis, 26, 53-63.
  153. Crane, C., Barnhofer, T., & Williams, J.M.G. (2007). Reflection, brooding, and suicidality: A preliminary study of different types of rumination individuals with a history of major depression. British Journal of Clinical Psychology, 46, 497-504.
  154. Currier, D., & Mann, J.J. (2008). Stress, genes and the biology of suicidal behaviour. Psychiatric Clinics of North America, 31, 247-269.
  155. Drake, R.E., Cotton, P.G. (1986). Depression, hopelessness and suicide in chronic schizophrenia. British Journal of Psychiatry, 148, 554-559.
  156. Drake, R.E. (2006). Suicide attempts and completed suicides among achizophrenia patients. In R. Tatarelli, M. Pompili, & P. Girardi (Eds.), Suicide in schizophrenia. New York: Nova Science Publishers Inc.
  157. Dutta, R., Murray, R.M., & Boydell, J. (2010). Determining the long-term risk of suicide and premature death following a first episode of psychosis: An incidence cohort approach. Schizophrenia Research, 117, 182-183.
  158. Elliott, J.L., & Frude, N. (2001). Stress, coping styles, and hopelessness in selfpoisoners. Crisis: The Journal of Crisis Intervention and Suicide Prevention, 22, 20-26.
  159. Ellis, T.E., Allen, J.G., Woodson, H, Frueh, B.C., & Jobes, D.A. (2009). Implementing an evidence-based approach to working with suicidal inpatients. Bulletin of the Menninger Clinic, 73, 339-354.
  160. Ellis, T.E., & Rutherford, B. (2008). Cognition and suicide: Two decades of progress. InternationalJournal of Cognitive Therapy, 1, 47-68.
  161. Ellison, L.F., & Morrison, H.I. (2001). Low serum cholesterol concentration and risk of suicide. Epidemiology, 12, 168-172.
  162. Ernst, C., Mechawar, N., & Turecki, G. (2009). Suicide neurobiology. Progress in Neurobiology, 89, 315-33.
  163. Ernst, C., Lalovic, A., Lesage, A., Seguin, M., Tousignant, M., Turecki, G. (2003). Suicide and no axis I psychopathology. BMC Psychiatry, 4, 359-364.
  164. Evans, E., Hawton, K., Rodham, K., & Deeks, J. (2005). The prevalence of suicidal phenomena in adolescents: A systematic review of population-based studies. Suicide & Life-Threatening Behavior, 35, 239-50.
  165. Farmer, A., Redman, K., Harris, T., Webb, R., Mahmood, A., Sadler, S., et al. (2001). The Cardiff sib-pair study. Crisis, 22, 71-73.
  166. Fawcett, J., Busch, K.A., Jacobs, D., Kravitz, H.M., & Fogg, L. (1997). Suicide: A four-pathway clinical-biochemical model Annals of the New York Academy of Sciences, 836, 288-301.
  167. Fleischmann, A., Bertolote, J.M., Wasserman, D., De Leo, D., Bolhari, J., Botega, N.J., et al. (2008). Effectiveness of brief intervention and contact for suicide attempters: A randomized controlled trail in five countries. Bulletin of the WHO, 86, 703-709.
  168. Garland, M., Hickey, D., Corvin, A., Golden, J., Fitzpatrick, P., Cunningham, S., & Walsh, N. (2000). Total serum cholesterol in relation to psychological correlates in parasuicide. The British Journal of Psychiatry, 177, 77-83.
  169. Goldacre, M., Seagroatt, V., & Hawton, K. (1993). Suicide after discharge from psychiatric inpatient care. Lancet, 342, 283-286.
  170. Graaf, R. de, Have, M. ten, & Dorsselaer, S. van. (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten. Utrecht, Trimbos-instituut.
  171. Graaf, R. de, Sandfort, T.G.M., & Have, M. ten. (2006). Suicidality and sexual orientation: Differences between men and women in a general populationbased sample from the Netherlands. Archives of Sexual Behavior, 35, 253-262.
  172. Hall, R.C., Platt, D.E., & Hall, R.C. (1999). Suicide risk assessment: A review of risk factors for suicide in 100 patients who made severe suicide attempts: Evaluation of suicide risk in a time of managed care. Psychosomatics, 40, 18-27.
  173. Harkavy-Friedman, J.M., Kimhy, D., Nelson, E.A., Venarde, D.F., Malaspina, D., & Mann, J.J. (2003). Suicide attempts in schizophrenia: The role of command auditory hallucinations for suicide. The Journal of Clinical Psychiatry, 64, 871-874.
  174. Harkavy-Friedman, J.M., Restifo, K., Malaspina, D., Kaufmann, C.A., Amador, X.F., Yale, S.A., et al. (1999). Suicidal behavior in schizophrenia: Characteristics of individuals who had and had not at-tempted suicide. The American Journal of Psychiatry, 156, 1276-1278.
  175. Have, M. ten, Graaf, R. de, Dorsselaer, S. van, Verdurmen, J., van ’t Land, H., & Vollebergh, W. (2006). Suicidaliteit in de algemene bevolking, gedachten en pogingen: Resultaten van de Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (NEMESIS). Utrecht: Trimbos-instituut.
  176. Have, M. ten, Graaf, R. de, Dorsselaer, S. van, Verdurmen, J., van ’t Land, H., Vollebergh, et al. (2009). Incidence and course of suicidal ideation and suicide attempts in the general population. The Canadian Journal of Psychiatry, 54, 824-33.
  177. Hawton, K., & Heeringen, K. van. (2009). Suicide. Lancet, 393, 1372-1381.
  178. Heeringen, K. van. (2003). The neurobiology of suicide and suicidality. Canadian Journal of Psychiatry, 48, 292-300.
  179. Heila, H., Isometsa, E.T., Henriksson, M.M., Heikkinen, M.E., Mart-Tunen, M.J., & Lonnqvist, J.K. (1999). Suicide victims with schizophrenia in different treatment phases and adequacy of antipsychotic medication. The Journal of Clinical Psychiatry, 60, 200-208.
  180. Heila, H., Isometsa, E.T., Henriksson, M.M., Heikkinen, M.E., Mart-Tunen, M.J., & Lonnqvist, J.K. (1997). Suicide and schizophrenia: A nation-wide psychological autopsy study on age- and sex-specific clinical characteristics of 92 suicide victims with schizophrenia. The American Journal of Psychiatry, 154, 1235-1242.
  181. Heikkinen, M.E., Isometsa, E.T., Marttunen, M.J., Aro, H.M., & Lönqvist, J.K. (1995). Social factors in suicide. British Journal of Psychiatry, 167, 747-753.
  182. Heisel, M.J., Duberstein, P.R., Conner, K.R., Franus, N., Beckman, A., & Conwell, Y. (2006). Personality and reports of suicide ideation among depressed adults 50 years of age or older. Journal of Affective Disorders, 90, 175-180.
  183. Hendin, H., Haas, A.P., Maltsberger, J.T., Koestner, B., & Szanto, K. (2006). Problems in psychotherapy with suicidal patients. The American Journal of Psychiatry, 163, 67-72.
  184. Hjelmeland, H. (1996). Repetiotion of parasuicide: A predictive study. Suicide and Life-Threatening Behavior, 26, 395-404.
  185. Holley, H.L., Fick, G., & Love, E.J. (1998). Suicide following an inpatient hospitalization for suicide attempt: A Canadian follow-up study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 33, 543-551.
  186. Hor, K., & Taylor, M. (2010). Suicide and schizophrenia: A systematic review of rates and risk factors. Journal of Psychopharmacology, 24, 81-90.
  187. Hoyer, G., & Lund, E. (1993). Suicide among women related to number of children in marriage. Archives of General Psychiatry, 50, 134-137.
  188. Hovey, J.D. (2000). Acculturative stress, depression, and suicidal ideation among Central American immigrants. Suicide & Life-Threatening Behaviour, 30, 125-139.
  189. Hunt, I.M., Kapur, N., Robinson, J., Shaw, J., Flynn, S., Bailey, H. (2006). Suicide within 12 month of mental health service contact in different age and diagnostic groups. National clinical survey British Journal of Psychiatry, 188, 135-142.
  190. Ilgen, M.A., Burnette, M.L., Conner, K.R., Czyz, E., Murray, R., Chermack, S. (2010). The association between violence and lifetime suicidal thoughts and behaviors in individuals treated for substance use disorders. Addictive Behaviors, 35, 111-115.
  191. Isometsa, E.T., & Lönnqvist, J.K. (1998). Suicide attempts preceding completed suicide. The British Journal of Psychiatry, 173, 531-535.
  192. Jenkins, G.R., Hale, R., Papanastassiou, M., Crawford, M.J., & Tyrer, P. (2002). Suicide rate 22 years after parasuicide: Cohort study. British Medical Journal, 325, 1155.
  193. Jobes, D.A. (2006). Managing suicidal risk: A collaborative approach. New York: The Guilford Press.
  194. Jobes, D.A., Wong, S.A., Conrad, A.K., Drozd, J.F., & Neal-Walden, T. (2005). The collaborative assessment and management of suicidality versus treatment as usual: A retrospective study with suicidal outpatients. Suicide & LifeThreatening Behavior, 35, 483-497.
  195. Joiner, T.E., Pettit, J.W., Walker, R.L., Voelz, Z.R., Cruz, J., Rudd, M.D., et al. (2002). Perceived burdensomeness and suicidality: Two studies on the suicide notes of those attempting and those completing suicide. Journal of Social and Clinical Psychology, 21, 531-545.
  196. Jokinen, J., Carlborg, A., Mårtensson, B., Forslund, K., Nordström, A., & Nordström, P. (2007). DST non-suppression predicts suicide after attempted suicide. Psychiatry Research, 150, 297-303.
  197. Kaplan, K.J., & Harrow, M. (1999). Psychosis and functioning as risk factors for later suicidal activity among schizophrenia and schizoaf-fective patients: A disease-based interactive model. Suicide & Life-Threatening Behaviour, 29, 10-24.
  198. Kaprio, J., Koskenvuo, M., & Rita, H. (1987). Mortality after bereavement: A prospective study of 95,647 widowed persons. American Journal of Public Health, 77, 283-287.
  199. Kapur, N. & Gask, L. (2009). Introduction to suicide and self-harm. Psychiatry, 8, 233-236.
  200. Kendler, K.S. (2010). Genetic and environment pathways to suicidal behavior: Reflections of a genetic epidemiologist. European Psychiatry, 25, 300-303.
  201. Kerby, D.S. (2003). CART analysis with unit-weighted regression to predict suicidal ideation from Big Five traits. Personality and Individual Differences, 35, 249-261.
  202. Kerkhof, A., & Spijker, B. van. (2011). Worrying and rumination as proximal risk factors for suicidal behaviour. In R.C. O’Conner, S. Platt, & J. Gordon, International handbook of suicide prevention research, policy and practice (pp. 199-210). Oxford: Wiley & Sons.
  203. Kessler, R.C., Borges, G., & Walters, E.E. (1999). Prevalence of and risk factors for lifetime suicide attempts in the National Comorbidity Survey. Archives of General Psychiatry, 56, 617-626.
  204. Kety, S.S., Rosenthal, D., Wender, P.H., & Schulsinger, F. (1968). The types and prevalence of mental illness in the biological and adoptive families of adopted schizophrenics. Journal of Psychiatric Research, 6, 345-362.
  205. Khan, A., Leventhal, R.M., Khan, S., & Brown, W.A. (2002). Suicide risk in patients with anxiety disorders: A meta-analysis of the FDA data- base. Journal of Affective Disorders, 68, 183-190.
  206. Kim, C. , Lesage, A., Seguin, M., Chawsky, N., Vanier, C., Lipp, O. et al. (2003). Patterns of co-morbidity in male suicide completers. Psychological Medicine, 33, 1299-1309.
  207. Kliewer, E.V., & Ward, R.H. (1988). Convergence of immigrant suicide rates to those in the destination country. American Journal of Epidemiology, 127, 640-653.
  208. Lester, D. (2006). Hopelessness and suicide in schizophrenia. In R. Tatarelli, M. Pompili, & P. Girardi (Eds.), Suicide in schizophrenia. New York: Nova Science Publishers Inc.
  209. Lewine, R.R. (2005). Social class of origin, lost potential, and hopelessness in schizophrenia. Schizophrenia Research, 76, 329-335.
  210. Li, Z., Page, A., Martin, G., & Taylor, R. (2011). Attributable risk of psychiatric and socio-economic factors for suicide from individual-level, populationbased studies: A systematic review. Social Science & Medicine, 72, 608-616.
  211. Links, P.S., Gould, B., Ratnayake, R. (2003). Assessing suicidal youth with antisocial, borderline, or narcissistic personality disorder. Canadian Journal of Psychiatry, 48, 301-310.
  212. Luoma, J.B., & Pearson, J.L. (2002). Suicide and marital status in the United States, 1991-1996: Is widowhood a risk factor? American Journal of Public Health, 92, 1518-1522.
  213. Luyn, J.B. van, & Kaasenbrood, A. (2010). Suïcidaliteit in de acute en sociale psychiatrie. In A. Kerkhof, & B. van Luyn (Red.), Suicidepreventie in de praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
  214. Machado, R.A., Espinosa, A.G., Melendrez, D., González, Y.R., García, V.F., & Rodríguez, Y.Q. (2011). Suicidal risk and suicide attempts in people treated with antiepileptic drugs for epilepsy Seizure 2011 Jan 24. Seizure: the Journal of the British Epilepsy Association, 20, 280-284.
  215. Manfredini, R., Caracciolo, S., Salmi, R., Boari, B., Tomelli, A., & Gallerani, M. (2000). The association of low serum cholesterol with depression and suicidal behaviours: New hypotheses for the missing link. The Journal of International Medical Research, 28, 247-257.
  216. Mann, J.J. (2003). Neurobiology of suicidal behaviour. Nature Reviews. Neuroscience, 4, 819-828.
  217. McGirr, A., Tousignant, M., Routhier, D., Pouliot, L., Chawky, N., Margolese, H.C., et al. (2006). Risk factors for completed suicide in schizophrenia and other chronic psychotic disorders: A case-controle study. Schizophrenia Research, 84, 132-143.
  218. McGirr, A., Seguin, M., Renaud, J., Benkelfat, C., Alda, M., & Turecki, G. (2006). Gender and risk factors for suicide: Evidence for heterogeneity in predisposing mechanisms. Journal of clinical Psychiatry, 67, 1612-1617.
  219. McGirr, A., & Turecki, G. (2008). What is specific to suicide in schizophrenia? Behavioural, clinical and sociodemographic dimensions. Schizophrenia Research, 98, 217-224.
  220. McGlashan, T.H. (1986). The Chesnut lodge follow-up study III: Long-term outcome of borderline personalities. Archives of General Psychiatry, 43, 2-30.
  221. McLean, J., Maxwell, M., Harris, F., & Jepson, R. (2008). Risk and protective facors for suicide and suicidal behaviour: A literature review. Edinburgh: Scottisch Government Social Research.
  222. Meadows, L.A., Kaslow, N.J.,Thompson, M.P., & Jurkovic, G.J. (2005). Protective factors against suicide attempt risk among African American women experiencing intimate partner violence. American Journal of Community Psychology, 36, 1, 56-66.
  223. Meltzer, H.Y. (2002). Suicidality in schizophrenia: A review of the evidence for risk factors and treatment options. Current Psychiatry Reports, 4, 279-283.
  224. Milos, G., Spindler, A., Hepp, U., & Schnyder, U. (2004). Suicde and suicidal ideation: Links with psychiatric morbidity in eating disorders. General Hospital Psychiatry, 26, 129-135.
  225. Montross, L.P., Zisook, S., & Kasckow, J. (2006). Command hallicunations and suicide risk. In R. Tatarelli, M. Pompili, & P. Girardi (Eds.), Suicide in schizophrenia. New York: Nova Science Publishers Inc.
  226. Mortensen, P.B., Agerbo, E., Erikson, T., Qin, P., & Westergaard-Nielsen, N. (2000). Psychiatric illness and risk factors for suicide in Denmark. Lancet, 355, 9-12.
  227. Murphy, G.E., Wetzel, R.D., Robins, E., & McEvoy, L. (1992). Multiple risk factors predict suicide in alcoholism. Archives of General Psychiatry, 49, 459-463.
  228. Müller-Oerlinghausen, B., Roggenbach, J., & Franke, L. (2004). Serotonergic platelet markers of suicidal behavior: Do they really exist? Journal of Affective Disorders, 79, 13-24.
  229. Murphy, G.E. (1998). Why women are less likely than men to commit suicide. Comprehensive Psychiatry, 39, 165-175.
  230. Nemeroff, C.B., Owens, M.J., Bissette, G., Andorn, A.C., & Stanley, M. (1988). Reduced corticotropin releasing factor binding sites in the frontal cortex of suicide victims. Archives of General Psychiatry, 45, 577-579.
  231. New Zealand Guideline Group. (2003). The assessment and management of people at risk of suicide. Wellington: New Zealand Guideline Group.
  232. Nordenthoft, M., & Mortensen, P.B. (2006). Hospital admission and suicide in schizophrenia. In R. Tatarelli, M. Pompili, & P. Girardi (Eds.), Suicide in schizophrenia. New York: Nova Science Publishers Inc.
  233. Nordstrom, P., Asberg, M., Aberg-Wistedt, A., & Nordin, C. (1995). Attempted suicide predicts suicide risk in mood disorders. Acta Psychiatrica Scandinavica, 92, 345-350.
  234. Oquendo, M.A., Ellis, S.P., Greenwald, S., Malone, K.M., Weissman, M.M., & Mann, J.J. (2001). Ethnic and sex differences in suicide rates relative to major depression in the United States. The American Journal of Psychiatry, 158, 1652-1658.
  235. Owens, D., Horrocks, J., & House, A. (2002). Fatal and non-fatal repetition of self-harm: Systematic review. The British Journal of Psychiatry, 181, 193-199.
  236. Palmer, B.A., Pankratz, V.S., & Bostwick, J.M. (2005). The lifetime risk of suicide in schizophrenia: A re-examination. Archives of General Psychiatry, 62, 247-253.
  237. Paris, J. (2008). Treatment of borderline personality disorder: A guide to evidencebased practice. New York: Guilford Press.
  238. Partonen, T., Haukka, J., Virtamo, J., Taylor, P.R., & Lonnqvist, J. (1999). Association of low serum total cholesterol with major depression and suicide. The British Journal of Psychiatry, 175, 259-262.
  239. Patorno, E., Bohn, R.L., Wahl, P.M., Avorn, J., Patrick, A.R., Liu, J., et al. (2010). Anticonvulsant medications and the risk of suicide, attempted suicide, or violent death. JAMA, 303, 1401-9.
  240. Pierce, D.W. (1977). Suicidal intent in self-injury. The British Journal of Psychiatry, 130, 377-385.
  241. Pirkis, J., Burgess, P., & Dunt, D. (2000). Suicidal ideation and suicide attempts among Australian adults. Crisis, 21, 16-25.
  242. Placidi, G.P., Oquendo, M.A., Malone, K.M., Brodsky, B., Ellis, S.P., & Mann, J.J. (2000). Anxiety in major depression: Relationship to suicide attempts. The American Journal of Psychiatry, 157, 1614-1618.
  243. Plunkett, A., O’Toole, B., Swanston, H., Oates, R.K., Shrimpton, S., & Parkinson, P. (2001). Suicide risk following child sexual abuse. Ambulatory Pediatrics, 1, 262-266.
  244. Pompili, M., Girardi, P., Tatarelli, G., Ruberto, A., & Tatarelli, R. (2006). Suicide and attempted suicide in eating disorders, obesity and weight-image concern. Eating Behaviors, 7, 384-394.
  245. Pompili, M., Innamorati, M., Girardi, P, Tatarelli, R., & Lester, D. (2011). Evidence-based interventions for preventing suicide in youths (170-210). In M. Pompili, & R. Tatarelli (Eds.), Evidence-based practice in suicidology: A source book. Cambrigde: Hogrefe.
  246. Qin, P., Agerbo, A., & Mortensen, P.B. (2003). Suicide risk in relation to socioeconomic, demographic, psychiatric, and familial factors: A national register-based study of all suicides in Denmark, 1981-1997. The American Journal of Psychiatry, 160, 765-772.
  247. Quan, H., Arboleda-Florez, J., Fick, G.H., Stuart, H.L., & Love, E.J. (2002). Association between physical illness and suicide among the elderly. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 37, 190-197.
  248. Restifo, K., Harkavy-Friedman, J.M., & Shrout, P.E. (2009). Suicidal behaviour in schizophrenia: A test of the demoralization hypothesis. Journal of Nervous & Mental Diseases, 197, 147-153.
  249. Royal College of Psychiatrists. (2004). Assessment following self-harm in adults. London: Royal college of psychiatrists.
  250. Royal College of Psychiatrists. (2010). Self-harm, suicide and risk: Helping people who self-harm [College report CR158]. London: Royal College of Psychiatrists.
  251. Rozanov, V., Mehlum, L. & Stiliha, R. (2009). Suicide in military settings: Combats and veterans. In D. Wasserman, & C. Wasserman (Eds.), Oxford textbook of suicidology and suicide prevention: A global perspective (pp. 249-256). Oxford: University Press.
  252. Rubenowitz, E., Waern, M., Wilhelmson, K., & Allebeck, P. (2001). Life events and psychosocial factors in elderly suicides: A case-control study. Psychological Medicine, 31, 1193-1202.
  253. Rudnick, A. (1999). Relation between command hallucinations and dangerous behaviour. Journal of American Adademy of Psychiatry Law, 27, 253-257.
  254. Runeson, B., Tidemalm, D., Dahlin, M., Lichtenstein, P., & Långström, N. (2010). Method of attempted suicide as predictor of subsequent successful suicide: National long term cohort study. British Medical Journal, 340, c3222.
  255. Roy, A., & Segal, N.L. (2001). Suicidal behavior in twins: A replication. Journal of Affective Disorders, 66, 71-74.
  256. Sainsbury, P. (1955). Suicide in London: An Ecological Study. London: Chapman and Hall.
  257. Salverda, B. (2004). Laat me los, hou me vast: Verslag van een kwalitatief onderzoek naar het psychisch welbevinden van dertig Haagse meisjes van Hindoestaanse afkomst. Den Haag: GGD-afdeling Epidemiologie.
  258. Salverda, B. (2010). Wel en Wee: Turks-Nederlandse meisjes aan het woord over hun leven. Den Haag: GGD-afdeling Epidemiologie.
  259. Sandfort, T.G.M., Graaf, R. de, Bijl, R.V., & Schnabel, P. (2001). Same-sex sexual behavior and psychiatric disorders: Findings from the Netherlands mental health survey and incidence study (NEMESIS). Archives of General Psychiatry, 58, 85-91.
  260. Schulsinger, F., Kety, S.S., Rosenthal, D., & Wender, R. (1979). A family study of suicide. In M. Schou, & E. Stromgren (Eds.), Origins, prevention and treatment of affective disorders (pp. 277-287). New York: Academic Press.
  261. Shea, S.C. (1998). The chronological assessment of suicide events: A practical interviewing strategy for the elicitation of suicidal ideation. The Journal of clinical psychiatry, 59, 58-72.
  262. Shea, S.C. (1999). The practical art of suicide assessment: A guide for mental health professionals and substance abuse counselors. Hoboken, NJ: Wiley.
  263. Singh, G.K., & Siahpush, M. (2001). All-cause and cause-specific mortality of immigrants and native born in the United States. American Journal of Public Health, 91, 392-399.
  264. Siris, S.G. (2000). Depression in schizophrenia: Perspective in the era of ‘atypical’ antipsychotic agents. The American Journal of Psychiatry, 157, 1379-1389.
  265. Skogman, K., Alsén, M., & Öjehagen, A. (2004). Sex differences in risk factors for suicide after attempted suicide A follow-up study of 1052 suicide attempters. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 39, 113-120.
  266. Sno, H.N., Beekman, A.T.F., Hengeveld, M.W., Kuiper, T., Kupka, R.W., Naarding, P., et al. Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. (2004). Richtlijn psychiatrisch onderzoek bij volwassenen. Amsterdam: Boom.
  267. Stack, S. (2001). Occupation and suicide. Social science quarterly, 82, 384-396.
  268. Stefansson, J., Nordström, P., & Jokinen, J. (2012). Suicide Intent Scale in the prediction of suicide. Journal of Affective Disorders, 136, 167-71.
  269. Stenager, E.N., Stenager, E., Koch-Henriksen, N., Bronnum-Hansen, H., Hyllested, K., Jensen, K., et al. (1992). Suicide and multiple sclerosis: An epidemiological investigation. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, 55, 542-545.
  270. Stuckler, D., Basu, S., Suhrcke, M., Coutts, A., & McKee, M. (2009). The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: An empirical analysis. The Lancet, 374, 315-23.
  271. Suokas, J., Suominen, K., Isometsa, E., Ostama, A., & Lönnqvist, J. (2001). Longterm risk factors for suicide mortality after attempted suicide findings of a 14-year follow-up study. Acta Psychiatrica Scandinavica, 104, 117-121.
  272. Taylor, R., Morrell, S., Slaytor, E., & Ford, P. (1998). Suicide in urban New South Wales, Australia 1985-1994: Socio-economic and migrant interactions. Social Science & Medicine, 47, 1677-1686.
  273. Tidemalm, D., Långström, N., Lichtenstein, P., & Runeson, B. (2008). Risk of suicide after suicide attempt according to coexisting psychiatric disorder: Swedish cohort study with long term follow-up. British Medical Journal, 337, a2205.
  274. Tondo, L., Isacsson, G., & Baldessarini, R.J. (2003). Suicidal behaviour in bipolar disorder: Risk and prevention. CNS Drugs, 17, 491-511.
  275. Useda, J.D., Duberstein, P.R., Conner, K.R., Beckman, A., Franus, N., Tu, X., et al. (2007). Personality differences in attempted suicide versus suicide in adults 50 years of age or older. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 75, 126-133.
  276. Uncapher, H., Gallagher-Thompson, D., Osgood, N.J., & Bongar, B. (1998). Hopelessness and suicidal ideation in older adults. The Gerontologist, 38, 62-70.
  277. Velting, D.M. (1999). Suicidal ideation and the five-factor model of personality. Personality and Individual Differences, 27, 943-952.
  278. Verkes, R.J., Mast, R.C. van der, Kerkhof, A.J., Fekkes, D., Hengeveld, M.W., Tuyl, J.P., et al. (1998). Platelet serotonin, monoamine oxidase activity, and [3h] paroxetine binding related to impulsive suicide attempts and borderline personality disorder. Biological Psychiatry, 15, 740-746.
  279. Verkes, R.J., Mast, R.C. van der, Hengeveld, M.W., Tuyl, J.P., Zwinderman, A.H., & Kempen, G.M. van. (1998). Reduction by paroxetine of suicidal behavior in patienst with repeated suicide attempts but not major depression. The American Journal of Psychiatry, 155, 543-547.
  280. Vizcarra, B., Hassan, F., Hunter, W.M., Munoz, S.R., Ramiro, L., & De Paula, C.S. (2004). Partner violence as a risk factor for mental health among women from communities in the Philippines, Egypt, Chile, and India. International Journal of Injury Control and Safety Promotion, 11, 125-129.
  281. Wagner, B.M. (1997). Family risk factors for child and adolescent suicidal behavior. Psychological Bulletin, 121, 246-298.
  282. Warshaw, M.G., Dolan, R.T., & Keller, M.B. (2000). Suicidal behavior in patients with current or past panic disorder: Five years of prospective data from the Harvard/Brown Anxiety Research Program. The American Journal of Psychiatry, 157, 1876-1878.
  283. Weinstock, L.M., Strong, D., Uebelacker, L.A., & Miller, I.W. (2009). Differential itemfunctioning of DSM-IV depressive symptoms in individuals with a history of mania versus without: An item response theory analysis. Bipolar Disorder, 11, 289-297.
  284. Weisman, A., & Worden, J.W. (1972). Risk-rescue rating in suicide assessment. Archives of General Psychiatry, 26, 553-560.
  285. Wender, P.H., Kety, S.S., Rosenthal, D., Schulsinger, F., Ortmann, J., & Lunde, I. (1986). Psychiatric disorders in the biological and adoptive families of adopted individuals with affective disorders. Archives of General Psychiatry, 43, 923-929.
  286. Wiktorsson, S., Runeson, B., Skoog, I., Ostling, S., & Waern, M. (2010). Attempted suicide in the elderly: Characteristics of suicide attempters 70 years and older and a general population comparison group. The American Journal of Geriatric Psychiatry, 18, 57-67.
  287. Wilson, S.T., & Amador, X.F. (2006). Awareness of illness and the risk of suicide in schizophrenia. In R. Tatarelli, M. Pompili, & P. Girardi (Eds.), Suicide in schizophrenia. New York: Nova Science Publishers Inc.
  288. Wingood, G.M., DiClemente, R.J., & Raj, A. (2000). Adverse consequences of intimate partner abuse among women in non-urban domestic violence shelters. American Journal of Preventive Medicine, 19, 270-275.
  289. Young, M.A., Fogg, L.F., Scheftner, W., Fawcett, J., Akiskal, H., & Maser, J. (1996). Stable trait components of hopelessness: Baseline and sensitivity to depression. Journal of Abnormal Psychology, 105, 155-165.
  290. Zouk, H., Tousignant, M., Séguin, M., Lesage, A., & Turecki, G. (2006). Characterization of impulsivity in suicide completers: Clinical, behavioral and psychosocial dimensions. Journal of Affective Disorders, 92, 195-204.

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Cavanagh e.a. (2003)

 

1) Welke kenmerken hebben de sterkste associatie met suïcide

2) wat is de potentiële impact van effectieve behandeling van die kenmerken?

 

Systematische review en (beperkte) meta-analyse van psychologische autopsie onderzoeken

 

Psychologische autopsie studies

76 studies, waarvan

54 case-series en

22 case-control studies

n.v.t.

1) De mediane proportie van psychiatrische aandoeningen was 91% (95% betr. int. 81-98%), met name depressieve stoornissen.

 

2) Het populatie attributief risico voor psychiatrische aandoeningen lag tussen 47% en 74% in de zeven studies waarvoor dot berekend kon worden.

 

 

 

A2

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Goldstein e.a. (1991)

 

Voorspellen van suicide op basis van risicofactoren bij een hoog risico groep

 

Retrospectieve cohort studie

Patiënten met een affectieve stoornis

N=1.906 patiënten en 46 suïcides

2 tot 14 jaar

Het beste model had een sensitiviteit van 2,2%, een specificiteit van 99,8% en een positief voorspellende waarde van 20%. Op basis van een multipele regressie model was het risico op suïcide niet te voorspellen bij deze hoog-risico populatie klinische patiënten.

B

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Krysinska e.a. (2009)

 

Analyseren van de epidemiologische concepten van populatie attributief risico (PAR) en preventieve fractie (PF) voor de preventie van suïcide.

 

Review van geselecteerde onderzoeken waarin PAR en/of PF zijn berekend

Studies naar populatie attibutie risico (PAR) en preventive fraction (PF)

 

N=19 studies waarin de PAR werd berekend

N=1 studie waarin de PF werd berekend

 

Het meest consistent worden hoge PAR waarden gerapporteerd voor depressieve stoornissen in de rangen van 28% tot 80%; er is mogelijk een verschil tussen depressieve stoornissen in de kliniek (39%-45%) en in de algemene bevolking (2%-5%).

 

A2

 

zoekstrategie en beoordeling van studies ontbreken

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Pokorny (1983)

 

Predictie van suïcide en suïcidepogingen op basis van risicofactoren van suïcidaal gedrag

 

Prospectief cohort onderzoek

Opeenvolgende opnames op de psychiatrische afdeling van het Veterans Administration Hospital

4.691 mannen 109 vrouwen

67 suïcides

179 suïcidepogingen

5 jaar

Een groot aantal variabelen hadden een substantiële correlatie met suïcide of suïcidepogingen. De voorspellende waarde bleef echter gering

A2

 

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Pokorny (1993)

 

Herhaling van de analyses van de eerdere studie (Pokorny 1983) met verbeterde techniek i.e. multipele logistische regressieanalyse

Zie Pokorny 1983

Zie Pokorny 1983

Zie Pokorny 1983

Zie Pokorny 1983

Logistische regressie analyse leverde geen andere uitkomsten op.

A2

 

Auteur, jaar

 

Studietype

Populatie

Aantal

Follow-up

Uitkomst(en)

Beoordeling

Powell e.a. (2000)

 

Identificeren van risicofactoren voor suïcide en het bepalen van de klinische bruikbaarheid voor het voorspellen van suïcide

 

Case control studie

klinisch opgenomen patiënten die suïcide gepleegd hebben in de periode 1963-1992 zijn vergeleken met controle patiënten

112 vs 112

n.v.t

Het aantal suïcides onder klinische patiënten was 13,7 (95% CI 11,7-16,1) per 10 000 opnames. Er waren zes voorspellende factoren met likelihood ratios > 2: suïcideplanen (4,1), suïcidepoging (4,9), rouw als gevolg van recent verlies (4,0), wanen (2,3), chronische psychiatrische ziekte (2,2) en familiegeschiedenis met suïcide (4,6).

Slechts 2% van de patiënten met een suïciderisico groter dan 5% werd correct geïdentificeerd door de voorspellende factoren.

B

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 01-01-2012

Laatst geautoriseerd  : 01-01-2012

Geplande herbeoordeling  :

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
Geautoriseerd door:
  • Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie

Algemene gegevens

Deze richtlijn is tot stand gekomen met een subsidie vanuit het programma Kennisbeleid Kwaliteit Curatieve Zorg van Zorgonderzoek Nederland (ZonMw).

 

Het ontwikkelingsproces werd ondersteund door het Trimbos-instituut.

Doel en doelgroep

Het doel van deze richtlijn is concrete aanbevelingen te geven voor diagnostiek en behandeling van suïcidaal gedrag, op basis van het beste beschikbare bewijs. De opstellers van deze richtlijn zijn psychiaters, psychologen, huisartsen en verpleegkundigen. Wij bevelen de richtlijn aan de volgende beroepsgroepen aan: artsen, verpleegkundigen, psychologen en psychotherapeuten die werkzaam zijn in de gezondheidszorg. De werkgroep is van mening dat het herkennen van suïcidaal gedrag en



het uitvoeren van een oriënterend onderzoek tot de basisvaardigheden behoort van alle artsen, verpleegkundigen, psychologen en psychotherapeuten in de gezondheidszorg.

Deze richtlijn is niet opgesteld vanuit het perspectief van niet-big-geregistreerde professionals binnen en buiten de gezondheidszorg die geregeld met suïcidaal gedrag te maken krijgen, zoals onderwijspersoneel, politie en geestelijk verzorgers. Hoewel deze professionals een belangrijke rol kunnen spelen in de zorg bij suïcidaal gedrag, zijn voor hen geen richtlijnen beschikbaar en er is nauwelijks empirisch bewijs om het handelen op te baseren. De werkgroep adviseert deze professionals om samenwerking te zoeken met de genoemde artsen, verpleegkundigen, psychologen en psychotherapeuten die werkzaam zijn in de gezondheidszorg. Een richtlijn is niet bedoeld als uitputtende en limitatieve beschrijving van alle vormen van zorg die bij individuele patiënten kunnen worden toegepast. Richtlijnen zijn dan ook geen standaarden die in alle omstandigheden van toepassing kunnen worden verklaard. De professional heeft de verantwoordelijkheid om op basis van onderzoek te komen tot een indicatiestelling voor behandeling. De professional komt tot een oordeel op basis van alle beschikbare informatie, rekening houdend met de actuele mogelijkheden en beperkingen. Door deze richtlijn te volgen, draagt u bij aan zorgvuldig klinisch handelen bij patiënten met suïcidaal gedrag, maar het biedt geen garantie voor een gunstige uitkomst bij elke patiënt. Ook bij zorgvuldig klinisch handelen zullen er patiënten zijn die suïcide plegen.

Samenstelling werkgroep

Werkgroep
• Dr. C. van Boven, Nederlands Huisartsen Genootschap.
• Dr. M.H. de Groot, onafhankelijk deskundige.
• Prof. dr. A.M. van Hemert, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.
• Prof. dr. J.W. Hummelen, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.
• Dr. J. de Keijser, Nederlands Instituut van Psychologen.
• Prof. dr. A.J.F.M. Kerhof, Nederlands Instituut van Psychologen.
• Dr. P.L.B.J. Lucassen, Nederlands Huisartsen Genootschap.
• Drs. J.W. Meerdinkveldboom, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.
• Drs. B. Stringer, Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland.
• Drs. M. Steendam, Nederlands Instituut van Psychologen.
• Drs. A.A. Verlinde, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.
• Dr. B. Verwey, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.


Klankbordgroep
De klankbordgroep was samengesteld uit vertegenwoordigers van de
volgende organisaties.
• Geneesheren-directeuren in de ggz.
• Ivonne van de Ven stichting.
• Landelijk platform GGZ.
• Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG).
• Nederlands Instituut van Psychologen (NIP).
• Nederlandse Internisten Vereniging (NIV).
• Nederlandse Patiënten Vereniging (NPV).
• Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE).
• Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK).
• Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
• Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (NVP).
• Nederlandse Vereniging voor Spoedeisende hulp Artsen (NVSHA).
• Stichting Ex6.
• Stichting 113online.
• Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen (VGVZ).
• Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN).


Focusgroepen
Als onderdeel van de klankbordgroep fungeerden twee focusgroepen: de
focusgroep verpleegkundigen en de focusgroep patiëntenparticipatie.

 

Auteurs van aanverwant Gezondheidszorgwetgeving
De aanverwant over gezondheidszorgwetgeving is geschreven door de volgende
auteurs.
• Dr. C.M.T. Gijsbers van Wijk.
• Dr. A.J.K. Hondius.
• Drs. A.J.M.P. Rutgers.

Methode ontwikkeling

Evidence based

Werkwijze

Empirische evidentie

Bij het opstellen van deze richtlijnen zijn twee uitgangspunten gehanteerd die soms met elkaar op gespannen voet stonden. Ten eerste is als werkwijze gekozen voor de methodiek van de evidence-based richtlijnontwikkeling (ebro), ontwikkeld door het Centraal Begeleidingsorgaan Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg (Van Everdingen et al., 2004). De richtlijn is voor zover mogelijk gebaseerd op bewijs uit gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek, voor een deel samengevat in de apa-richtlijn (apa, 2003). Daarnaast werden relevante artikelen gezocht door het verrichten van systematische zoekacties. Er werd gezocht in de Cochrane-database, Medline, Psychinfo, en bij vragen waar dit relevant is ook in Cinahl. Op verzoek zijn de volledige zoekstrategieën beschikbaar. Daarnaast werden artikelen geëxtraheerd uit referentielijsten van opgevraagde literatuur. De beoordeling van de artikelen vindt u in de verschillende teksten terug onder het kopje ‘wetenschappelijke onderbouwing’. Het wetenschappelijke bewijs is vervolgens kort samengevat in een ‘conclusie’. De belangrijkste literatuur waarop deze conclusie is gebaseerd, staat bij de conclusie vermeld, inclusief de mate van bewijs. In bijlage 7 vindt u de definities van de classificatie van onderzoek (A1, A2, B, C of D) en die van de bewijsniveaus (1 tot en met 4), met een toelichting.

Voor het formuleren van een aanbeveling zijn er naast het wetenschappelijke bewijs vaak nog andere aspecten van belang, bijvoorbeeld: patiëntenvoorkeuren, kosten, beschikbaarheid (in verschillende echelons) of organisatorische aspecten. Deze aspecten worden, voor zover niet wetenschappelijk onderzocht, vermeld onder het kopje ‘overige overwegingen’. In de overige overwegingen spelen de ervaring en de mening van de werkgroepleden een belangrijke rol. De ‘aanbeveling’ is het resultaat van de integratie van het beschikbare bewijs met de weergegeven overige overwegingen. Van de in conclusies gebruikte literatuur zijn zogeheten evidencetabellen oftewel bewijstabellen gemaakt, die zijn opgenomen in deze richtlijn (bijlagen 8 en 9).

Ten tweede is in de doelstelling van de richtlijn vastgelegd dat deze aansluit bij vragen uit het werkveld. Veel van deze vragen zijn echter niet eenduidig te beantwoorden op basis van empirisch onderzoek. Het empirisch onderzoek naar suïcidaal gedrag heeft namelijk twee essentiële, methodologische beperkingen. In de eerste plaats is suïcide naar verhouding een zeldzame gebeurtenis waardoor prospectief onderzoek met suïcide als uitkomstmaat vrijwel onmogelijk is. In de tweede plaats is suïcide een ongewenste gebeurtenis die voor zover mogelijk door ingrijpen zal worden afgewend. Nagenoeg alle resultaten van onderzoek waarin suïcidaal gedrag als uitkomstmaat geldt, zullen hierdoor vertekend zijn.

 

Professioneel oordeel via werk- klankbord- en focusgroepen

Omdat de evidentie op wetenschappelijk basis beperkt is, is het oordeel van deskundigen op het gebied van suïcidaal gedrag zwaar meegewogen. Een brede vertegenwoordiging van professionals was nauw betrokken bij de ontwikkeling van deze richtlijn, waarbij gezocht is naar consensus over kennis en inzichten. Professionals waren vertegenwoordigd in een werkgroep, de klankbordgroep en twee focusgroepen. Voor het samenstellen van de werkgroep en een klankbordgroep is de betrokken beroepsverenigingen gevraagd om een afvaardiging. Tevens zijn vertegenwoordigers van patiëntenverenigingen en groepen en personen met specifieke deskundigheid uitgenodigd.

De uitgangsvragen en teksten zijn voorbereid door de werkgroep en voor commentaar voorgelegd aan de klankbordgroepen. Met de klankbordgroepen werd driemaal een invitational conference belegd. Met de verpleegkundige focusgroep zijn drie bijeenkomsten belegd.

Om het patiëntenperspectief tot zijn recht te laten komen, werd tweemaal overlegd met vertegenwoordigers van de Ivonne van de Ven Stichting. Deze stichting van nabestaanden richt zich vanuit ervaringsdeskundigheid op het bevorderen van suïcidepreventie. Dit overleg werd later uitgebreid en er werd een focusgroep patiëntenparticipatie geformeerd, waarin vertegenwoordigers van Stichting Ex6, Stichting 113Online en het Landelijk Platform ggz vertegenwoordigd waren.

 

Literatuuronderzoek

Bestaande internationale richtlijnen zijn gebruikt als startpunt voor het literatuuronderzoek. Het betreft de richtlijnen van de American Psychiatric Association (apa, 2003), van de New Zealand Guideline Group (2003), van het National Institute for Clinical Excellence (nice, 2004), The Royal Australian and New Zealand College of Psychiatrists (ranzcp, 2004) en The Royal College of Psychiatrists (2004; 2010). Daarnaast is gebruikgemaakt van twee uitgebreide literatuuronderzoeken van de Schotse overheid (McLean et al., 2008; Leitner et al., 2008). Voor hoofdstuk 4 tot en met 9 is aanvullend literatuuronderzoek uitgevoerd teneinde het literatuuroverzicht te actualiseren. De zoekopdrachten zijn opgenomen in de bewijstabellen, die zijn toegevoegd als bijlagen (bijlage 8 en 9). De verpleegkundige focus-groep heeft voor diverse uitgangsvragen aanvullend gezocht in de verplegingswetenschappelijke literatuur.

 

Tabel B9.1. Indeling van methodologische kwaliteit van  afzonderlijke onderzoeken

Classificatie

Interventie

Diagnostisch accuratesseonderzoek

Schade of bijwerkingen, etiologie, prognose*

A1

Systematische review van ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau.

A2

Gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend klinisch onderzoek van goede  kwaliteit van voldoende omvang.

Onderzoek ten opzichte van een referentietest (een ‘gouden standaard’) met tevoren gedefinieerde afkapwaarden en onafhankelijke beoordeling van de resultaten van test en gouden standaard, betreffende een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten die allen de index- en referentietest hebben gehad.

Prospectief cohortonderzoek van voldoende omvang en followup, waarbij adequaat gecontroleerd is voor confounding en selectieve follow-up voldoende is uitgesloten.

B

Vergelijkend onderzoek, maar niet met alle kenmerken als onder A2 (hieronder valt ook patiënt-controleonderzoek, cohortonderzoek)

Onderzoek ten opzichte van een  referentietest, maar niet met alle kenmerken die onder A2 zijn genoemd.

Prospectief cohort onderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2, of retrospectief cohortonderzoek, of patiënt-controleonderzoek.

C

Niet-vergelijkend onderzoek.

D

Mening van deskundigen.

* Deze classificatie is alleen van toepassing in situaties waarin om ethische of andere redenen gecontroleerde trials niet mogelijk zijn. Zijn die wel mogelijk, dan geldt de classificatie voor interventies.

Bron: Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, Handleiding voor werkgroepleden, januari 2006.

 

De werkgroep sluit zich aan bij de voor ggz-richtlijnen veel toegepaste interpretatie van tabelB9.1, waarbij ook single blind rct’s in de richtlijn een A-niveau toegekend krijgen. Omdatonderzoek naar psychologische interventies niet dubbelblind uitgevoerd kan worden, is deindeling van methodologische kwaliteit anders niet volledig van toepassing op onderzoek naarpsychologische interventies.

 

Tabel B9.2. Niveau van bewijs van conclusies

Niveau

Gebaseerd op

 1

Minimaal één onderzoek van A1-niveau of ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau.

2 

Minimaal één onderzoek van A2-niveau, of ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van B-niveau.

 3

Minimaal één onderzoek van B- of C-niveau.

 4

Mening van deskundigen.
Volgende:
Diagnostiek bij specifieke groepen suïcide