Andere psychotropen bij schizofrenie
Uitgangsvraag
Wat is binnen de farmacotherapeutische behandeling van schizofrenie de plaats van andere (psychotrope) middelen?
Aanbeveling
De beslissing om minder conventionele behandelstappen aan de patiënt of zijn vertegenwoordigers voor te stellen, neemt men op grond van de ernst van het klinische beeld en het subjectieve welbevinden van de patiënt.
Draag zorg voor een goede, gestructureerde evaluatie van de behandeling, bijvoorbeeld met behulp van (semi)gestructureerde meetinstrumenten gericht op effectiviteit, bijwerkingen en kwaliteit van leven.
Indien de behandeling ook bijwerkingen voor de patiënt met zich meebrengt, kan proefsgewijs staken van de ingezette behandeling uitwijzen of de behandeling werkelijk werkzaam was.
Als men de behandeling met slecht onderzochte middelen wil inzetten, dient men zich grondig te informeren over de voor- en nadelen van deze middelen.
De werkgroep kan geen voorkeursstrategie aanbevelen als het gaat om niet-conventionele middelen.
Overwegingen
Voor het gebruik van de in het voorafgaande genoemde stoffen is de evidentie vaak zwak. Studies schieten methodologisch tekort, bijvoorbeeld door een beperkt aantal patiënten. Het aantal trials is beperkt. Een zekere trial and error is bij het volgen van deze biologische behandelstappen niet te ontkennen. Voor zover sprake is van niet geregistreerd oftewel off-labelgebruik schrijft de Nederlandse wet naast informed consent van de patiënt ook overleg met de apotheker voor. De beslissing om minder conventionele behandelstappen aan de patiënt of zijn vertegenwoordigers voor te stellen, wordt beïnvloed door de ernst van het klinische beeld en het subjectieve welbevinden van de patiënt.
Onderbouwing
Achtergrond
De literatuur bevat relevante gegevens over het effect van diverse middelen bij schizofrenie. Sommige middelen zijn als monotherapeuticum onderzocht; de meeste zijn als additivum bij een antipsychoticum onderzocht. Clozapinetherapieresistentie is vaak de motivatie voor onderzoek. Deze paragraaf bespreekt niet-antipsychotica, als monotherapie of als additivum bij antipsychotica.
Conclusies
|
Het is aangetoond dat een antipsychoticum plus lithium iets effectiever is dan antipsychoticummonotherapie bij de schizoaffectieve stoornis, |
A1: Leucht et al., 2007. |
Niveau 1 |
Het is aangetoond dat lamotrigine als additiestrategie bij clozapine bij clozapineresistente patiënten een positief effect kan hebben. |
A1: Tiihonen et al., 2009. |
|
Het is aannemelijk dat additie van valproïnezuur bij een antipsychoticum positieve effecten heeft op het afnemen van agressie en op het verminderen van tardieve dyskinesie. |
A1: Schwarz et al., 2008. |
Niveau 1 |
Het is aangetoond dat additie van benzodiazepinen bij een antipsychoticum significant meer sedatie geeft en een betere algemene toestand tot 30 minuten na inname; daarna is er geen verschil meer. |
A1: Volz et al., 2007. |
Niveau 2 |
Het is aangetoond dat estradiol bij vrouwen als additie bij antipsychotica mogelijk een gunstig effect heeft op positieve en algemene symptomen van de PANSS. |
B: Akhondzadeh et al., 2003; Kulkarni et al., 2008. |
|
Er zijn aanwijzingen dat omega-3-vetzuren als monotherapie kunnen bijdragen aan het afnemen van symptomen. |
B: Joy et al., 2006. |
|
Als additivum bij diverse antipsychotica bleek het gebruik van omega-3-vetzuren in de vorm van EPA effectief, vooral bij clozapine. |
B: Emsley et al., 2002; Peet & Horrobin, 2002. |
Niveau 3 |
Er zijn aanwijzingen dat additie van memantine bij clozapine bij clozapineresistente patiënten tot verbetering van positieve en negatieve symptomen kan leiden. |
A2: De Lucena et al., 2009. |
|
Het is aangetoond dat benzodiazepinen als monotherapie geen antipsychotisch effect hebben. |
A1: Volz et al., 2007. |
|
Het is aannemelijk dat acetylsalicylzuur effectief is voor positieve symptomen. |
A2: Laan et al., 2008. |
Niveau 2 |
Het is aannemelijk dat allopurinol effectief kan zijn voor positieve, negatieve, cognitieve en algemene symptomen. A2: Akhondzadah et al., 2005. |
B: Brunstein et al., 2005. |
|
Over de effecten van Ginkgo biloba zijn de studies niet eenduidig. |
B: Doruk, 2008; Rathbone, 2007. |
Niveau 3 |
Er zijn aanwijzingen dat methadon effectief is als additie bij antipsychotica. |
C: Brizer et al., 1985. |
|
Er zijn aanwijzingen dat ondansetron als additivum bij haloperidol effectief is voor negatieve, algemene en cognitieve symptomen. |
B: Zhang et al., 2006. |
Samenvatting literatuur
Lithium
Lithium als monotherapie is minder effectief dan antipsychoticummonotherapie. Er is enige evidentie dat lithium toegevoegd aan een antipsychoticum iets effectiever is dan antipsychoticummonotherapie, vooral bij patiënten met een schizoaffectieve stoornis (Leucht et al., 2007). In een kleine RCT was lithium als additivum bij clozapine effectiever, op PANSS totaal, op negatieve symptomen en op cognitieve functietesten, dan clozapinemonotherapie bij patiënten met een schizoaffectieve stoornis (maar niet bij schizofrenie) (Small et al., 2003).
Lamotrigine
Uit een kleine meta-analyse blijkt dat lamotrigine als additiestrategie bij clozapine bij 20 a 30% van de clozapineresistente patiënten een positief effect heeft (Tiihonen et al., 2009).
Valproïnezuur
Valproïnezuur toegevoegd aan een antipsychoticum scoort niet beter op de uitkomstmaten voor psychisch functioneren dan een monotherapie met een antipsychoticum. Er is zwak bewijs dat additie van valproïnezuur positieve effecten heeft op het afnemen van agressie en het verminderen van tardieve dyskinesie (Schwarz et al., 2008).
Benzodiazepinen
Benzodiazepinen als monotherapie zijn minder effectief dan antipsychoticummonotherapie. Additie van benzodiazepinen geeft na 20 en 40 minuten alleen significant snellere sedatie. In vergelijking met antipsychoticummonotherapie is de algemene toestand van patiënten bij antipsychoticum plus benzodiazepinen na 30 minuten significant beter, maar na 60 minuten is er geen verschil meer. Soms kan het wenselijk zijn om benzodiazepinen als additie in te zetten (Volz et al., 2007).
Estradiol
In twee RCT's had estradiol bij vrouwen als additie bij antipsychotica een gunstig effect op positieve en algemene symptomen van de PANNS (Akhondzadah et al., 2003; Kulkarni et al., 2008).
Meervoudig onverzadigde vetzuren
Er is zeer zwakke evidentie dat omega-3-vetzuren, in de vorm van E-EPA of EPA, als monotherapie kunnen bijdragen aan het afnemen van symptomen. De relevante studies zijn te klein en te kortdurend (Joy et al., 2006).
Als additivum bij diverse antipsychotica bleek EPA in twee RCT's effectief, vooral bij clozapine (Emsley et al., 2002; Peet & Horrobin, 2002).
Memantine
Uit één kleine RCT blijkt dat additie van memantine bij clozapine bij clozapineresistente patiënten tot verbetering van positieve en negatieve symptomen kan leiden (De Lucena et al., 2009).
Acetylsalicylzuur
In een RCT was acetylsalicylzuur effectief voor positieve symptomen (Laan et al., 2008).
Allopurinol
Allopurinol bleek in twee RCT's effectief voor positieve, negatieve, cognitieve en algemene symptomen (Akhondzadah et al., 2005; Brunstein et al., 2005).
Ginkgo biloba
Het effect van het Chinese kruid Ginkgo biloba is niet eenduidig. Het is mogelijk effectief als additivum bij antipsychotica (Rathbone et al., 2007). In een gerandomiseerde trial bleek het echter wel effectief voor negatieve, maar niet voor positieve symptomen (Doruk, 2008).
Methadon
In een kleine RCT was methadon matig effectief op de Brief Psychiatric Rating Scale (bprs) als additie bij antipsychotica (Brizer et al., 1985).
Ondansetron
Ondansetron bleek als additivum bij haloperidol in een RCT effectief voor negatieve, algemene en cognitieve symptomen (Zhang et al., 2006).
Overige stoffen
Diverse andere stoffen zijn onderzocht, vooral als additivum bij een antipsychoticum. De volgende stoffen bleken tot nu toe niet effectief, of de onderzoeksresultaten waren tegenstrijdig: celecoxib, deprenyl, modafinil, testosteron, carbamazepine, bètablokkers en donazepil. Zie voor de effecten van antidepressiva en glutaminerge middelen de modules over ‘gedifferentieerde medicamenteuze strategieën voor specifieke symptomen’.
Referenties
- Leucht, S., Kissling, W., & McGrath, J. (2007). Lithium for schizophrenia. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007(3), Article CD003834. The Cochrane Library Database.
- Small, J.G., Klapper, M.H., Malloy, F.W., & Steadman, T.M. (2003). Tolerability and efficacy of clozapine combined with lithium in schizophrenia and schizoaffective disorder. Journal of clinical psychopharmacology, 23(3), 223-228.
- Tiihonen, J., Wahlbeck, K., & Kiviniemi, V. (2009b). The efficacy of lamotrigine in clozapine-resistant schizophrenia: A systematic review and meta-analysis. Schizophrenia research, 109(1-3), 10-14.
- Schwarz, C., Volz, A., Li, C., & Leucht, S. (2008). Valproate for schizophrenia. Cochrane Database of Systematic Reviews 2008(3), Article CD004028. The Cochrane Library Database.
- Volz, A., Khorsand, V., Gillies, D., & Leucht, S. (2007). Benzodiazepines for schizophrenia. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007(1), Article CD006391. The Cochrane Library Database.
- Akhondzadeh, S., Nejatisafa, A.A., Amini, H., Mohammadi, M.R., Larijani, B.. Kashani, L., Raisi, F. & Kamalipour, A. (2003). Adjunctive estrogen treatment in women with chronic schizophrenia: a double-blind, randomized, and placebo-controlled trial. Progress in Neuro- Psychopharmacology & Biological Psychiatry 27(6), 1007-1012.
- Kulkarni, J., De Castella, A., Fitzgerald, P.B., Gurvich, C.T, Bailey, M., Bartholomeusz , C., & Burger, H. (2008). Estrogen in severe mental illness:A potential new treatment approach. Archives of General Psychiatry 65(8), 955-960.
- Joy, C.B., Mumby-Croft, R., & Joy, L.A. (2006). Polyunsaturated fatty acid supplementation for schizophrenia. Cochrane Database of Systematic Reviews 2006(3), Article CD001257. The Cochrane Library Database.
- De Lucena, D., Fernandes, B.S., Berk, M., Dodd, S., Medeiros, D.W., Pedrini, M., et al. (2009). Improvement of negative and positive symptoms in treatment- refractory schizophrenia: A double-blind, randomized, placebo-controlled trial with memantine as add-on therapy to clozapine. The journal of clinical psychiatry, 70(10), 1416-1423.
- Akhondzadeh, S., Safarcherati, A. & Amini, H. (2005). Beneficial antipsychotic effects of allopurinol as add-on therapy for schizophrenia: A double blind, randomized and placebo controlled trial. Progress in Neuro- Psychopharmacology & Biological Psychiatry 29(2), 253-259.
- Brunstein, M.G., Ghisolfi, E.S., Ramos, F.L. & Lara, D.R. (2005) .A clinical trial of adjuvant allopurinol therapy for moderately refractory schizophrenia. Journal of Clinical Psychiatry 66(2), 213-219.
- Rathbone, J., Zhang, L., Zhang, M., Xia, J., Liu, X., Yang, Y. & Adams, C.E. (2007). Chinese herbal medicine for schizophrenia: Cochrane systematic review of randomised trials. British Journal of Psychiatry 190(5), 379-384.
- Doruk, .A, Uzun, O., & Ozjjahin, A. (2008).A placebo-controlled study of extract of ginkgo biloba added to clozapine in patients with treatment-resistant schizophrenia. International clinicalpsychopharmacology 23(4), 223-227.
- Brizer, D.A., Hartman, N., Sweeney, J., & Millman, R.B. (1985). Effect of methadone plus neuroleptics on treatment-resistant chronic paranoid schizophrenia. American Journal of Psychiatry 142(9), 1106-1107.
- Zhang, Z.J., Kang, W.H., Li, Q., Wang, X.Y., Yao, S.M., & Ma, A.Q. (2006). Beneficial effects of ondansetron as an adjunct to haloperidol for chronic, treatment-resistant schizophrenia: A double-blind, randomized, placebo- controlled study. Schizophrenia Research 88(1-3), 102-110.
Verantwoording
Autorisatiedatum en geldigheid
Laatst beoordeeld : 01-01-2012
Laatst geautoriseerd : 01-01-2012
Geplande herbeoordeling :
Herziening
Vanaf heden zal de Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie vanuit de Nederlandse beroepsvereniging voor psychiaters (Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, NVvP) worden ontwikkeld als ‘levende richtlijn’, waarbij jaarlijks een update zal verschijnen van een deel van de richtlijn. De kerngroep en methodologische ondersteuners zullen doorlopend bij dit traject betrokken blijven. De agenda voor de updates van de eerstkomende jaren zal bekend gemaakt worden door de NVvP.
Algemene gegevens
Voorwoord
Deze herziene Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie is in opdracht van ZonMw, voor het programma Kennisbeleid Kwaliteit en Curatieve Zorg (KKCZ), ontwikkeld door de werkgroep Multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie. In de werkgroep, voorgezeten door drs. W. van Ewijk, waren beroepsverenigingen en organisaties vertegenwoordigd die betrokken zijn bij de zorg voor mensen met schizofrenie. De werkgroep is methodologisch en organisatorisch ondersteund door medewerkers van het Trimbos-instituut en het Kenniscentrum Phrenos. De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) trad op als hoofdaannemer.
Aanleiding en uitgangspunten
Een belangrijke aanleiding voor deze herziening vormen de knelpunten bij het invoeren in de praktijk van effectieve interventies uit de Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie uit 2005. Sinds 2006 hebben in twee doorbraakprojecten 30 teams uit 28 verschillende ggz-instellingen ervaringen opgedaan met het invoeren van de richtlijn. De implementatie leverde mooie resultaten op: de schizofreniezorg is volop in beweging, waarbij het invoeren van de richtlijn een belangrijk uitgangspunt vormt. Tijdens de doorbraakprojecten bleek echter wel dat de richtlijn van 2005 belangrijke steken laat vallen in een toepasbare uitwerking van aanbevelingen en in de samenhang tussen onderzoeksbevindingen en aanbevelingen.
Een tweede, niet minder belangrijke aanleiding vormt de kennis over nieuwe wetenschappelijke inzichten. Voor de richtlijn uit 2005 is gezocht naar tot juni 2003 verschenen publicaties. Vanaf die datum is voor verschillende onderwerpen nieuwe evidentie verschenen. Deze nieuwe inzichten kunnen leiden tot wezenlijke aanpassing in de zorg voor mensen met schizofrenie. Op basis van een voorstudie van Cees Slooff (psychiater, verbonden aan de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie en de Schizofrenie Stichting Nederland) kan geconcludeerd worden dat in een update herziening gewenst is van diverse effectieve interventies, zoals vaktherapieën, elektroconvulsieve therapie, psychotherapie, rehabilitatie en FACT (Functional (functie-) Assertive Community Treatment). Actueel onderzoek wijst uit dat bij deze interventies gezondheidswinst behaald kan worden, zoals verbetering van sociaal functioneren, informatieverwerking, kennis, domeinvaardigheden, compliance, coping met symptomen, en heropnames. Daarnaast dienen ook conclusies over nieuwe interventies toegevoegd te worden, zoals over transcraniële magnetische stimulatie en hallucinatiegerichte integratieve therapie (HIT). Gezondheidswinst hier betreft afname in ernst en frequentie van hallicunaties, en minder bijwerkingen. De werkgroep Multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie heeft deze herziene multidisciplinaire richtlijn opgesteld volgens een tweetal uitgangspunten.
- Richtlijnontwikkeling is geen doel op zich is, maar dient op de eerste en de laatste plaats de kwaliteit van zorg.
- De patiënt moet er beter van worden en de hulpverlener moet er daadwerkelijk steun van ondervinden. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling een bureaucratisch keurslijf van regelgeving te ontwerpen dat in iedere spreekkamer een blok aan het been is en waarin ook patiënten zich niet herkennen.
Doel en doelgroep
Deze richtlijn is ontwikkeld als hulpmiddel. Het is in het algemeen een document met aanbevelingen en handelingsinstructies: voor herkenning, diagnostiek, behandeling en herstel van mensen met schizofrenie. Deze richtlijn geeft aanbevelingen ter ondersteuning van de praktijkvoering van alle professionals die betrokken zijn bij de zorgverlening voor mensen met schizofrenie. Op basis van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en overige overwegingen geeft de richtlijn een overzicht van goed (‘optimaal') handelen, als waarborg voor kwalitatief hoogwaardige zorg. De richtlijn kan tevens richting geven aan de onderzoeksagenda voor wetenschappelijk onderzoek op het gebied van schizofrenie.
Dit document heeft tot doel een leidraad te geven voor diagnostiek en behandeling van volwassenen met schizofrenie. Het moet gezien worden als een moederrichtlijn, waarvan een vertaling kan plaatsvinden naar monodisciplinaire richtlijnen van afzonderlijke beroepsgroepen, en waarin aanknopingspunten te vinden zijn voor lokale protocollen. De werkgroep moedigt het opstellen van lokale protocollen op basis van deze richtlijn aan, omdat dat bevorderlijk is voor de implementatie van de in de richtlijn beschreven optimale zorg. Indien de aanbevelingen uit deze richtlijn in de concrete situatie niet aansluiten bij de wensen of behoeften van de patiënt, moet het in principe mogelijk zijn beredeneerd af te wijken van de richtlijn, tenzij de wensen of behoeften van de patiënt naar de mening van de behandelaar de patiënt kunnen schaden, dan wel geen nut hebben.
Samenstelling werkgroep
Leden kerngroep
- Dr. R. Bruggeman, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Drs. W.M. van Ewijk, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) (voorzitter kerngroep en werkgroep).
- Prof.dr. M. van der Gaag, Nederlands Instituut van Psychologen (NIP).
- M. Lansen BN, Vereniging Anoiksis.
- Dr. B.K.G. van Meijel, Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN).
- Prof. dr. J.P. Selten, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Dr. C.J.A.J. Slooff, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Prof. dr. J. van Weeghel, Kenniscentrum Phrenos.
Overige werkgroepleden
De werkgroep bestond uit de leden van de kerngroep en de volgende leden.
- C. van Alphen, Vereniging Anoiksis.
- M. Ammeraal Msc, Ergotherapie Nederland (EN).
- C. Blanke, Vereniging Anoiksis.
- Drs. N. Boonstra, Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN).
- Drs. H. Boumans, Vereniging Ypsilon.
- Drs. F.L. Dekker, Nederlandse Vereniging Verzekeringsgeneeskunde (nvvg).
- R. van Gool (Master Aavanced Nursing Practice), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN).
- Dr. O. de Haas, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Dr. C. Henquet, Nederlands Instituut van Psychologen (NI P).
- Dr. H. Knegtering, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Drs. M.J. Krans, Nederlandse Vereniging van artsen somatisch werkzaam in de psychiatrie (NVASP).
- Prof.dr. A.J.M. Loonen, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Drs. P.D. Meesters, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP), afdeling ouderenpsychiatrie.
- Drs. G. Miltenburg, Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB).
- Dr. M.J.T. Oud, Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG).
- Drs. J. van der Plas, Nederlandse Vereniging voor Psychotherapie (NVP).
- Drs. D. Rammers, voorzitter V&VN Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundigen, Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN).
- Ir. I.M.F. Rentenaar, Federatie Vaktherapeutische Beroepen (FVB) (agendalid).
- Drs. G.W. van Santen, Vereniging voor VerslavingsGeneeskunde Nederland (VVGN).
- Drs. T.W. Scheewe, Federatie Vaktherapeutische Beroepen (FVB).
- Dr. P. Vlaminck, Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP).
- Dr. H. Vollaard, Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers (nvza).
- Dr. T. van Wel, Nederlands Instituut van Psychologen (NIP).
Methodologische ondersteuning
- Dr. S. Castelein (Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), Afdeling Psychiatrie), epidemiologisch onderzoeker.
- Drs. D. van Duin (Trimbos-instituut), projectleider en richtlijnadviseur.
- Dr. M.L.M. Hermens (Trimbos-instituut), wetenschappelijk medewerker epidemiologie.
- Drs. T. Ketelaars (Trimbos-instituut), Epidemiologisch onderzoeker en informatiespecialist.
- R. Lochy, (Regiocoördinator Parnassia Bavo Academie Noord-Holland), onderzoeker praktijkdeel.
- Drs. C.F. de Pater (Denk en Doewerk), secretaris van de kerngroep en de werkgroep.
- Drs. A. Peterse (Trimbos-instituut), informatiespecialist.
- Drs. C. Stoop (Trimbos-instituut), wetenschappelijk medewerker epidemiologie.
- N. van Zon (Trimbos-instituut), projectassistent.
Methode ontwikkeling
Evidence based
Implementatie
Toepassing van richtlijnen
Een hulpverlener die te maken krijgt met de hulpvraag van een patiënt, moet samen met de patiënt vaststellen wat passende hulp is. Dit gebeurt in de eerste lijn en in de tweede lijn (voordeur). De aanbevelingen uit de richtlijn kunnen bij dit proces van indicatiestelling richtinggevend zijn. Zorgprogramma's zijn gedefinieerd als een samenhangend hulpaanbod voor een omschreven doelgroep. Bij het opstellen van een zorgprogramma kunnen de richtlijnen worden gebruikt om ervoor te zorgen dat de verschillende behandelmodules en de stappen in het zorgprogramma zo veel mogelijk evidence-based zijn.
Richtlijngebruikers
De ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijnen voor de ggz geschiedt primair vanuit een inhoudelijke invalshoek, ten behoeve van de verbetering van de kwaliteit van de zorgverlening. De gebruikers van deze richtlijn zijn in de eerste plaats professionals die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten die lijden aan schizofrenie, of waarbij men schizofrenie vermoedt. In de werkgroep waren echter ook patiëntenorganisaties en familieverenigingen vertegenwoordigd. Daarmee heeft het perspectief van patiënt en familie een plaats gekregen in deze richtlijn en kunnen ook niet- professionele zorgverleners, patiëntenorganisaties en familieverenigingen deze richtlijn gebruiken.
Werkwijze
Afbakening
Deze richtlijn betreft schizofrenie (volgens de DSM-IV- of ICD-10-criteria) en de schizofreniforme stoornis (DSM-IV-criteria). Studies over personen vanaf 12 jaar zijn meegenomen. In de vorige Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie (2005) is literatuur opgenomen tot en met 2002. In de huidige richtlijn is daarom gezocht naar literatuur vanaf 1 januari 2003 tot juli 2009. Nog niet gepubliceerde studies zijn niet meegenomen (maar wel studies in druk). Per uitgangsvraag is bepaald welke databanken doorzocht moesten worden.
Uitgangsvragen
Deze richtlijn is ontwikkeld op geleide van uitgangsvragen. Die uitgangsvragen zijn voortgekomen uit de ervaren knelpunten in de zorg voor mensen met schizofrenie. De richtlijn is geen leerboek waarin zo veel mogelijk beschikbare kennis over een onderwerp wordt opgenomen, maar een document met praktische aanbevelingen voor knelpunten uit de praktijk. Dat betekent dat praktijkproblemen zo veel mogelijk het uitgangspunt zijn van de teksten in de richtlijn. Het betekent ook dat de wijze waarop die praktijkproblemen worden opgelost, meer aandacht krijgt dan de vraag welke persoon die problemen aanpakt of oplost. De richtlijn is een document waarin staat hoe optimale zorg er - inhoudelijk - uitziet.
Werkgroep en werkwijze
Voor het ontwikkelen van deze richtlijn was een multidisciplinaire werkgroep samengesteld, onder voorzitterschap van drs. W. van Ewijk. Binnen de werkgroep was een kerngroep samengesteld. In totaal vertegenwoordigden 8 kerngroepleden plus 23 werkgroepleden de beroepsverenigingen die zich bezighouden met herkenning, diagnostiek en behandeling van schizofrenie. Een volledig overzicht van de werkgroepleden en de verenigingen en organisaties die zij vertegenwoordigen, treft u aan onder kopje ’samenstelling werkgroep’.
De kerngroep kwam twaalf keer bijeen in een periode van achttien maanden, de werkgroep zesmaal in een periode van twaalf maanden. De leden van de kern- en werkgroep hadden daarnaast contact met elkaar via e-mail, telefonische vergaderingen en de digitale projectomgeving. De werkgroep werd methodologisch en organisatorisch ondersteund door medewerkers van het Trimbos-instituut en kenniscentrum Phrenos: een projectleider, een richtlijnadviseur, informatiespecialisten, epidemiologisch onderzoekers, een onderzoeker praktijkdeel en een projectassistent. Aan de werkgroep was een secretaris verbonden met de taak om voorstellen te doen voor de tekst en de structuur van de richtlijn. De informatiespecialisten verrichtten in overleg en samenwerking met de werkgroepleden op systematische wijze literatuuronderzoek. De epidemiologen beoordeelden de kwaliteit en inhoud van de aldus verkregen literatuur en verwerkten deze in evidencetabellen, beschrijvingen van de wetenschappelijke onderbouwing en wetenschappelijke (gewogen) conclusies. Vervolgens schreven de kerngroepleden, in overleg met de werkgroepleden, een paragraaf of hoofdstuk voor de conceptrichtlijn, waarin de beoordeelde literatuur werd verwerkt. Tijdens vergaderingen lichtten zij hun teksten aan elkaar en aan de werkgroep toe, dachten mee, en discussieerden over andere hoofdstukken.
De uiteindelijke teksten vormden de conceptrichtlijn die ter discussie openbaar is gemaakt. Op basis van de binnengekomen commentaren is door een redactiecommissie een aangepaste versie gemaakt van de richtlijn, die op een werkgroepbijeenkomst is besproken. Na het doorvoeren van op deze bijeenkomst voorgestelde wijzigingen is de definitieve richtlijn aan de opdrachtgever aangeboden. Hierop volgde in 2011 autorisatie door de beroepsverenigingen en in 2012 druk en verspreiding.
Wetenschappelijke onderbouwing van de aanbevelingen
Deze richtlijn is ontwikkeld volgens de methodiek van de evidence-based richtlijnontwikkeling (EBRO). Om de uitgangsvragen te beantwoorden, hebben informatiespecialisten van het Trimbos-instituut gezocht naar relevante onderzoeksbevindingen, door het verrichten van systematische zoekacties. Er is hierbij gezocht naar publicaties van januari 2003 tot juli 2009. Onder de publicatiedatum ‘heden' vallen artikelen die ten tijde van de ontwikkelfase (uiterlijk februari 2010) zijn geaccepteerd door een tijdschrift. Als uitgangspunt is gezocht naar bestaande (buitenlandse) evidence-based richtlijnen voor de zorg voor mensen met schizofrenie, en systematische reviews of meta-analyses.
NICE is een onafhankelijke Engelse organisatie die richtlijnen ontwikkelt voor de gezondheidszorg. Deze instantie heeft in 2010 een herziene richtlijn voor schizofrenie gepubliceerd. De huidige richtlijn is zo veel mogelijk afgestemd op deze NICE-richtlijn. De informatie uit de bestaande richtlijnen, systematische reviews en meta-analyses is aangevuld met informatie uit oorspronkelijk recent onderzoek (vanaf de datum van de laatste systematische review over een onderwerp) van hoog bewijsniveau (gecontroleerde trials en prospectief cohortonderzoek).
In de literatuursearches is gezocht naar literatuur in de Engelse, Nederlandse, Franse en Duitse taalgebieden. In de bijlage op de website www.ggzrichtlijnen.nl is een overzicht van alle zoektermen opgenomen. Daarnaast zijn artikelen geëxtraheerd uit referentielijsten van geselecteerde artikelen. Op basis van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek in combinatie met overige overwegingen van de werkgroepleden en ervaringskennis van patiënten en familie zijn conclusies getrokken en aanbevelingen geformuleerd. Voor het zoeken naar publicaties is gebruikgemaakt van de volgende informatiebronnen.
- Richtlijnen: National Guidelines Clearinghouse en Guidelines International Network.
- Systematic reviews: de Cochrane database of systematic reviews van de Cochrane Library.
- Systematic reviews en oorspronkelijk onderzoek van hoog bewijsniveau: Medline (Pubmed), PsychInfo en Embase.
De kwaliteit van de gebruikte artikelen is beoordeeld met voor het betreffende onderzoekstype relevante checklists die zijn gebaseerd op checklists van het EBRO-platform (Handleiding voor werkgroepleden: CBO, 2005). Daarna zijn ze geordend naar mate van methodologische kwaliteit. Hierbij is de indeling gebruikt die is weergegeven in tabel 1.1.
Tabel 1.1 Indeling van methodologische kwaliteit van individuele studies
Classifi catie |
Interventie |
Diagnostisch accuratesseonderzoek |
Schade of bijwerkingen, etiologie, prognose |
A1 |
Systematische review van ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau. |
||
A2 |
Gerandomiseerd dubbelblind vergelijkend klinisch onder- zoek van goede kwaliteit van voldoende omvang. |
Onderzoek ten opzichte van een referentietest (een ‘gouden standaard') met tevoren gedefinieerde afkapwaarden en onafhankelijke beoordeling van de resultaten van test en gouden standaard, betreffende een voldoende grote serie van opeenvolgende patiënten die allen de index- en referentietest hebben gehad. |
Prospectief cohortonderzoek van voldoende omvang en follow- up, waarbij adequaat gecontroleerd is voor confounding en selectieve follow-up voldoende is uitgesloten. |
B |
Vergelijkend onderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2 (hieronder valt ook patiënt-controleonderzoek, cohortonderzoek). |
Onderzoek ten opzichte van een referentietest, maar niet met alle kenmerken die onder A2 zijn genoemd. |
Prospectief cohortonderzoek, maar niet met alle kenmerken als genoemd onder A2, of retrospectief cohortonderzoek, of patiënt-controleonderzoek. |
C |
Niet-vergelijkend onderzoek. |
||
D |
Mening van deskundigen. |
De werkgroep sluit zich aan bij de voor ggz-richtlijnen veel toegepaste interpretatie van tabel 1.1, waarbij ook single blind rct's in de richtlijn een A-niveau toegekend krijgen. Omdat onderzoek naar psychologische interventies niet dubbelblind uitgevoerd kan worden, is de indeling van methodologische kwaliteit anders niet volledig van toepassing op onderzoek naar psychologische interventies.
Tabel 1.2 Niveau van bewijs van conclusies
Niveau |
Gebaseerd op |
1 |
Minimaal één onderzoek van A1-niveau of ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van A2-niveau. |
2 |
Minimaal één onderzoek van A2-niveau, of ten minste twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken van B-niveau. |
3 |
Minimaal één onderzoek van B- of C-niveau. |
4 |
Mening van deskundigen. |
De beoordeling van de verschillende artikelen staat in de modules over 'diagnostiek van schizofrenie' tot en met 'zorgorganisatie' onder het kopje ‘Wetenschappelijke onderbouwing’. Na de technische samenvatting van de wetenschappelijke onderbouwing volgt de klinisch inhoudelijke conclusie. De belangrijkste literatuur waarop de conclusie is gebaseerd, staat bij de conclusie vermeld, inclusief het niveau van bewijs. De aanbevelingen zijn gebaseerd op wetenschappelijk bewijs en op overige overwegingen, zoals voorkeuren van patiënten en familie, kosten, beschikbaarheid (in verschillende echelons) en organisatorische aspecten. Zie hiervoor het kopje ‘Overige overwegingen' in de modules over 'diagnostiek van schizofrenie' tot en met 'zorgorganisatie'. Deze structuur verhoogt de transparantie van de richtlijn en vergroot de helderheid voor de gebruiker van de richtlijn.