Chronische Pijnrevalidatie

Initiatief: VRA Aantal modules: 14

Uitgangsvraag

Welke factoren moeten worden besproken tijdens de anamnese om vast te kunnen stellen of een patiënt in aanmerking komt voor interdisciplinaire behandeling (om patiënten te leren zelfstandig om te gaan met pijn en de gevolgen ervan voor het dagelijks functioneren)?

Aanbeveling

Zie overkoepelende module In stand houden pijnprobleem

Overwegingen

In deze submodule wordt besproken welke factoren geassocieerd zijn met het in standhouden van het pijnprobleem bij patiënten met nekpijn. Deze factoren zouden gebruikt kunnen worden als selectiecriterium om zo de kans van slagen van het behandeltraject te vergroten. Ook kan de multidisciplinaire behandeling worden aangepast aan de patiënt en kunnen er mogelijk zelfs preventieve maatregelen worden getroffen.

 

Mansell (2021) voerde een systematische review van systematische reviews (een zogenoemde ‘umbrella review’) uit om een overzicht te creëren van factoren die toekomstige disability, pijn en werk-gerelateerde uitkomsten kunnen voorspellen. Het ging in deze review om patiënten die ambulant behandeld werden of door de bedrijfsarts werden gezien. Voor zeven factoren werd een associatie met een redelijke bewijskracht gevonden. Het gaat om (1) beperkingen of het beperken van activiteiten; (2) geestelijke gezondheid; (3) intensiteit van de pijn; (4) ernst van de pijn; (5) coping; (6) verwachtingen ten aanzien van uitkomsten en herstel; en (7) ‘fear-avoidance’. Het is niet duidelijk hoe deze factoren in de dagelijkse praktijk toegepast zouden kunnen worden. Zo zijn er bijvoorbeeld geen afkapwaardes gegeven en is het niet duidelijk of het toepassen van deze factoren als selectiecriterium voor een bepaalde behandeling ook daadwerkelijk tot betere uitkomsten voor patiënten zou leiden.

 

Verwoerd (2019) voerde een systematische review uit naar beïnvloedbare en niet-beïnvloedbare prognostische factoren die geassocieerd zijn met het ontwikkelen van chronische pijn in het houdings- en bewegingsapparaat na drie, zes en twaalf maanden bij patiënten met een eerste episode nekpijn. Er werden zes studies geïncludeerd, waaronder vier Nederlandse studies. Het ging om patiënten in de eerste lijn, patiënten uit chiropractie praktijken en de algemene populatie. De auteurs van de review beoordeelden zowel de bewijskracht als de kwaliteit van de studies. Er werd een redelijke bewijskracht gevonden voor associaties tussen de factoren hogere leeftijd (>40 jaar) en rugpijn en de uitkomst pijnintensiteit en associaties tussen de factoren hoofdpijn en voorgaande episode van nekpijn en de uitkomst zelf-gerapporteerd uitblijven van herstel. De kwaliteit van dit bewijs werd echt als laag tot zeer laag ingeschat door de auteurs.

 

Wingbermühle (2018) voerde een systematische review uit naar prognostische (en mogelijk ook predictieve) modellen. Hieruit kwam naar voren dat er al een groot aantal prognostische modellen is ontwikkeld, de overgrote meerderheid van deze modellen is echter niet gevalideerd. Er zijn twee gevalideerde modellen beschikbaar waarbij het risico op bias als laag is ingeschat en de toepasbaarheid en bruikbaarheid positief zijn beoordeeld. Eén van deze modellen is ontwikkeld op basis van Nederlandse patiënten in de eerste lijn. In beide modellen kwam de factor leeftijd naar voren, waarbij een hogere leeftijd (in één model was het afkappunt een leeftijd van 35 jaar) geassocieerd was met een hoger risico op het in stand blijven van het pijnprobleem. Het is niet duidelijk welke impact het gebruik van een dergelijk model zou hebben op uitkomsten voor patiënten.

 

Overkoepelende overwegingen wat betreft factoren die geassocieerd zijn met het in standhouden van het pijnprobleem.

 

De werkgroep is van mening dat er niet te veel nadruk gelegd moet worden op vragenlijsten alleen. Dit zijn namelijk ondersteunende instrumenten. Uit een mapping review blijkt dat er voor een behoorlijk aantal vragenlijsten ook nog onvoldoende informatie is over een aantal klinimetrische eigenschappen waaronder de validiteit (Köke, 2022). Een aantal mogelijk bruikbare meetinstrumenten wordt beschreven in de dataset van de Nederlandse Dataset Pijn (NDP). Deze dataset betreft een advies wat rondom chronische pijn vastgelegd zou moeten worden, hierbij is rekening gehouden met alle relevante uitkomstmaten en de mogelijk voorspellende factoren. Voor meer informatie zie Köke, 2017.

 

Relatie trauma en chronische pijn

Posttraumatische stress speelt een rol bij ontstaan en aanhouden van chronische pijn en de beperkingen als gevolg van de pijn. Dit is onder andere aangetoond voor pijn aan het bewegingsapparaat na een ongeval (Jadhakhan, 2023) (systematic review) en bij post-whiplash pijn. Postwhiplash pijn herstelt slechter bij patiënten met een Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) dan zonder een PTSS en zij ervaren meer functionele beperkingen (Buitenhuis, 2006; Kongsted, 2008; Maujean, 2017). Ook patiënten die met succes behandeld zijn voor kanker is posttraumatische stress voorspellend voor de persisterende ervaren pijn en beperkingen (Sager, 2020). Voor patiënten met wide spread pain of fibromyalgie geldt dat de prevalentie van posttraumatische stress hoog is (Conversano, 2019; Haviland, 2010) (population study).

Van de verschillende aspecten van posttraumatische stress zijn de herbelevingen, de emotionele verdoving (samenhangend met depressie) en de hyperarousal voorspellend voor het aanhouden van de pijn en de beperkingen (Ravn, 2019; Sager, 2020). Om te screenen op PTSS kan men gebruik maken van de op de DSM-5 gebaseerde Live Event Checklist (LEC) en de Posttraumatische stress Checklijst DSM-5 (PCL-5) (Weathers, 2013; Boeschoten, 2014). Daarnaast is het van belang om ook pijn gerelateerde gebeurtenissen met actuele lading in kaart te brengen. Het gaat daarbij om gebeurtenissen waarna de pijn is ontstaan en/of verergerd en nare ervaringen met de pijn. Ook herinneringen met een lage actuele lading kunnen nog een rol spelen bij het aanhouden van de pijn door de chronische arousal of doordat ze gepaard gaan met fysieke herbeleving of emotionele verdoving.

Middels diagnostiek volgens het gevolgenmodel (Van Rood & De Roos, 2017) kan worden vastgesteld wat de rol van de geselecteerde onverwerkte pijn gerelateerde ervaringen is bij het aanhouden van de pijn (Zorgstandaard SOLK, 2020).

 

Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR)-therapie:

EMDR-therapie heeft tot doel de lading af te halen van de onverwerkte aan de pijn gerelateerde ervaringen. EMDR-therapie leidt tot significantie afname van de pijn intensiteit zoals blijkt uit meerdere systematische reviews (Scelles & Bulnes, 2021; Staton, 2022; Tesarz, 2014; Valiente-Gomez, 2017).

 

Indien er uit de screening aanwijzingen zijn gevonden voor een PTSS en/of er sprake is van pijn gerelateerde herinneringen met actuele lading dan wordt bij voorkeur voorafgaand aan de revalidatie behandeling EMDR-therapie ingezet zodat de patiënt vervolgens optimaal kan profiteren van de revalidatie behandeling. De EMDR-therapie kan ook het begin de revalidatiebehandeling vormen en deze vindt dan ook bij voorkeur plaats binnen de revalidatiesetting. Uitzondering is als er sprake is van complexe-PTSS met comorbiditeit die vraagt om specifieke GGZ interventies naast de EMDR-therapie en de binnen de revalidatiesetting gebruikelijke cognitieve gedragstherapeutische interventies. Zodra de behandeling binnen de GGZ geleid heeft tot afname van PTSS symptomen hyperarousal en herbelevingen wordt zo snel als mogelijk met de pijnbehandeling binnen de revalidatiesetting gestart.

 

Waarden en voorkeuren van patiënten (en evt. hun verzorgers)

Gepersonaliseerde behandeling is per definitie afgestemd op de voorkeuren van de patiënt (doel en factoren). In samenwerking met Pijn Platform Nederland en vier patiëntenorganisaties bracht het Nivel (Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg) de ervaringen van chronische pijnpatiënten met de gezondheidszorg in kaart (Krol, 2013). De continuïteit van zorg wordt door veel pijnpatiënten als een knelpunt ervaren en een ruime meerderheid van de patiënten heeft minder goede ervaringen met de samenwerking tussen de verschillende behandelaars en zorgverleners (Voerman, 2015). De pijnpatiënt heeft behoefte aan één vast aanspreekpunt. Dit heeft ertoe geleid dat patiënten en professionals binnen de Nederlandse pijnzorg samen de Zorgstandaard Chronische Pijn (2017) hebben ontwikkeld waarin veel aandacht voor op de patiënt afgestemde zorg (bij voorkeur preventief), het streven naar één aanspreekpunt en zelfmanagement van de patiënt als eerste stappen binnen een stepped-care model, in overeenstemming met de aanbevelingen van de Leidraad Chronische pijn (NVA-VRA, verwacht 2024)

Samen met behandelaren uit de eerste lijn en zelfstandige Pijnbehandelcentra werken een aantal revalidatiecentra samen met de patiënt aan een op maat gesneden zorg. Ze worden uitsluitend doorgestuurd voor interdisciplinaire revalidatiebehandeling wanneer eerdere stappen in de eerstelijnspijnzorg niet effectief bleken of wanneer het pijnprobleem dermate complex blijkt dat eerstelijnszorg niet geïndiceerd is. Huisartsen worden ondersteund bij het maken van de selectie tussen deze groepen patiënten. Patiënten worden waar mogelijk in de eerste lijn, dichtbij huis, behandeld. Het doel is dat patiënten hierdoor sneller op de goede plek terecht komen en eerder passende hulp krijgen. Uitkomsten van deze proeftuin zijn er helaas nog niet (https://adelantegroep.nl/nieuws/2023/06/nieuwe-ontwikkelingen-in-de-limburgse-revalidatiezorg).

 

De behoefte aan interdisciplinaire samenwerking is recent verwoord door deelnemers van Pijn Alliantie in Nederland (PA!N), waaronder de voorzitter van Samenwerkingsverband Pijn patiënten naar één stem. In een “zeepkistartikel” pleiten ze voor meer interdisciplinaire samenwerking in de praktijk in plaats van het naast elkaar werken binnen een multidisciplinaire samenwerking. Zij zijn ervan overtuigd dat dit zal leiden tot een beter resultaat bijvoorbeeld op het gebied van arbeidsintegratie (Thomassen, 2018). Eisen aan de interdisciplinaire aanpak zijn dan minstens drie verschillende disciplines betrokken, interprofessionele communicatie ingebed in het protocol en het leveren van de zorg vanuit één instelling (Kaiser, 2017).

Pijnpatiënten willen graag serieus genomen worden door hulpverleners (Krol, 2013), immers zij zijn vaak al jaren ervaringsdeskundige. Samen Beslissen is een geschikte methode voor in de spreek/behandelkamer om samen tot de juiste behandeling te komen (Zorgstandaard Chronische Pijn, 2017), zeker in situaties waarin niet één keuze de beste is, maar verschillende opties voor zorgverlening mogelijk zijn, die wat betreft bijwerkingen, effectiviteit of gevolgen voor de patiënt gelijkwaardig zijn. Of wanneer uitkomsten van behandelopties verschillend gewaardeerd kunnen worden (Kennisbank Richtlijnontwikkeling). In zulke situaties dient de voorkeur van de patiënt voor wel of niet behandelen of voor een bepaald type behandeling meegewogen te worden. Daarnaast zijn er ook financiële belemmeringen voor patiënten om toegang te hebben tot een adequate pijnzorg. Verwijzing naar bijv. de fysiotherapeut of oefentherapeut is in vele gevallen beperkt of niet mogelijk als gevolg van onvoldoende mogelijkheden binnen de basis- of aanvullende verzekering. Echter, als deze zorg adequaat wordt geacht en niet doorlopen is, kan geen IMPT worden aangeboden.

 

Samengevat betekent dit dat er vier prioriteiten zijn vanuit de patiënten in het vormgeven van de pijnzorg:

  • Een aanspreekpunt als leidraad van de pijnzorg wanneer er meerdere zorgverleners betrokken zijn bij een patiënt met chronische pijn.
  • Juiste zorg op de juiste plek wat betekent dat patiënten snel de zorg krijgen in overeenstemming met de mate van complexiteit van het pijnprobleem
  • Wegnemen van financiële belemmeringen voor het verkrijgen van adequate pijnzorg binnen de huidige invulling van de zorgverzekering.
  • Het vormgeven van het model van Samen Beslissen bij besluitvorming over de inhoud en prioritering van de pijnzorg. Van belang is steeds meer zelfmanagement van patiënten om de regie te kunnen voeren over de eigen zorg o.a. door meer gebruik te maken van bestaande hulpmiddelen voor zoals boeken, online informatie, filmpjes, VR brillen, trainingen om beter om te gaan met pijn.

Bij het vaststellen of een patiënt in aanmerking komt voor interdisciplinaire behandeling is het belangrijkste doel patiënten met de grootste kans van slagen te triëren. De revalidatiearts voert een biopsychosociale analyse uit om de factoren die bijdragen aan het in stand houden van de pijn in kaart te brengen. Daarnaast wordt nagegaan welke doelen de patiënt heeft, zoals bijvoorbeeld pijnreductie of beter functioneren, en het is van groot belang om na te gaan of deze doelen realistisch zijn. Het reduceren van de pijn is niet altijd mogelijk, de focus van de behandeling ligt op het beter leren functioneren met de pijn. Dit vinden patiënten vaak lastig. Zoals beschreven in het Position Paper van de Werkgroep Pijnrevalidatie Nederland (2017) en het Behandelkader Chronische Pijn van de VRA (2020) zijn belangrijke doelen van de behandeling het verbeteren van zelfredzaamheid en weer zelf regie krijgen op het leven. Bij de triage bespreekt de revalidatiearts de doelen van de patiënt in relatie tot de factoren die de pijn in stand houden en de te verwachten resultaten van interdisciplinaire behandeling. Doorontwikkeling van de decisiontool aan de hand van predictieve algoritmen voor de verschillende uitkomstmaten is wenselijk. Hier loopt momenteel een project voor. Met behulp van dit project wordt de informatie van de predictieve algoritmen op voor de client en revalidatiearts/team begrijpelijke wijze beschikbaar gemaakt in het EPD en cliëntenportal en hierdoor de gezamenlijke besluitvorming bij de indicatiestelling en het formuleren van SMART behandeldoelen gefaciliteerd. Tevens kan aan de hand van de predictief ongunstig bijdragende factoren, voor cliënten die geen of lage kans op succes hebben, een gerichter behandeladvies worden opgesteld of een proef IMPT-behandeling van beperkte duur worden afgesproken. De hypothese is dat hiermee de revalidatiezorg doelmatiger zal worden.

 

Wat betreft de tevredenheid van patiënten, een retrospectieve studie onder 154 Nederlandse patiënten met chronische pijn die in 2011 of 2012 een multidisciplinaire behandeling van 15 weken volgden liet een verbetering zien op de Canadian Occupational Performance Measure (COPM) (Koele, 2014). De COPM wordt afgenomen door ergotherapeuten en richt zich op door de patiënt ervaren problemen in het dagelijks handelen, op drie gebieden namelijk zelfredzaamheid, productiviteit en ontspanning. Er werd na afloop van de behandeling een klinische relevante toename gezien in de tevredenheid van patiënten wat betreft het uitvoeren van voor hen relevante activiteiten. In een retrospectief onderzoek hebben 112 oud-patiënten die een IMPT hadden doorlopen zijn aanvullende vragen gesteld over de lange temijnresultaten van de IMPT. Deze patiënten zaten 26 maanden (mediaan, spreiding 10 tot 37 maanden) na het einde van de behandeling. Een blijvende verbeterde kwaliteit van leven, blijvend verbeterd functioneren en een vermindering in pijnklachten werd in respectievelijk 70%, 65% en 41% gerapporteerd en bijna 68% van de studiepopulatie geeft aan dat de pijn hun leven minder beïnvloedt. Van de gegeven adviezen tijdens het behandeltraject wordt door 75% nog steeds gebruik gemaakt. De tevredenheid over het programma is hoog, bijna 86% geeft aan het IMPT programma niet gemist te willen hebben en 84% raadt het programma ook andere mensen aan. Minder zorggebruik i.v.m. de pijnklachten wordt door 47,3% gemeld (Smeets, 2021).

 

Patiënten met een niet-westerse culturele achtergrond vragen extra aandacht. Deze patiënten hebben, vanuit een ander conceptueel denkkader, vaak andere verwachtingen van de behandeling, welke naast een eventuele (mate van) taalbarrière minder goed tot niet kunnen profiteren van een pijnrevalidatie behandeling. Het is goed om hier al tijdens het includeren van een patiënt voor een behandeling rekening mee te houden. Dit heeft de volgende implicaties (Sloots, 2011):

  1. Voorlichting en onderwijs over de inhoud van revalidatieprogramma’s;
  2. Standaardiseren van het gebruik van professionele tolken;
  3. Gebruik Voorlichter Eigen Taal en Cultuur (VETC);
  4. Meer en langere consulten;
  5. Aandacht voor cultureel competent werken bij hulpverleners

Kosten (middelenbeslag)

Indien het mogelijk is o.a. met de decision tool om op basis van kans op succes op de voor de patient meest relevante uitkomstmaten, de meest geschikte patiënten te triëren voor deelname aan de interdisciplinaire behandeling zal dit leiden tot een grotere kans op slagen van de behandeling, een kleinere kans op uitval en daarmee een kosten-effectievere behandeling. In module 5 ‘Effectiviteit interdisciplinaire pijnrevalidatie’ is meer informatie te vinden over de kosteneffectiviteit van de behandeling.

 

Aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie

In het Behandelkader Chronische Pijn (2020) worden selectiecriteria beschreven waaruit een aantal randvoorwaarden naar voren komen. De patiënt is in staat zijn om actief deel te nemen aan een revalidatiebehandeling met als doel verbetering in activiteiten en participatie. De patiënt is voldoende fysiek belastbaar om een actieve behandeling te kunnen volgen. Psychiatrische symptomen zijn voldoende onder controle en er is geen sprake van een aanzienlijk risico op psychische decompensatie door een revalidatiebehandeling. De patiënt is in staat tot gedragsverandering en/of acceptatie van de gevolgen van de pijnproblematiek en niet daarin beperkt door persoonlijkheidsproblematiek, stemmingsproblemen, sociale omstandigheden, systeemproblematiek, belemmerende bezwaarprocedures (bijv. letselschade, bezwaar tegen UWV uitspraken, juridische procedures), fors medicatiegebruik of anderszins. Er zijn geen taal- of communicatieproblemen die het zinvol volgen van een revalidatieprogramma in de weg staan.

 

De zorgprofessional die de anamnese verricht dient voldoende deskundig te zijn en geadviseerd wordt ter ondersteuning van anamnese om gebruik te maken van gevalideerde meetinstrumenten. Meer informatie over de deskundigheid van revalidatieteamleden en/of gebruik van klinimetrie is te vinden in het Behandelkader Chronische Pijn (2020). Daarnaast wordt aanbevolen in dit behandelkader vast te leggen aan welke minimale kwaliteitseisen interdisciplinaire behandelteams moeten voldoen om te kunnen vaststellen of een patiënt in aanmerking komt voor interdisciplinaire behandeling.

 

De vergoeding van de behandeling kan een belemmerende factor zijn om te kunnen starten met interdisciplinaire behandeling. Er zijn drempels opgeworpen voor deelname aan deze behandeling, er wordt uitgegaan van ‘stepped care’ waarbij de patiënt eerst andere behandelingen gevolgd moet hebben. Onder stepped care zoals ook beschreven in de Leidraad Chronische Pijn (NVA&VRA, verwacht 2024) wordt ook matched care verstaan. Dit betekent dat wanneer de complexiteit van de problematiek bij een patient hoger is en verwacht mag worden dat bijvoorbeeld eerstelijn behandeling bij fysiotherapeut/oefentherapeut of psycholoog niet afdoende is, er meteen IMPT mag worden aangeboden. Vanuit een maatschappelijk perspectief gezien is voor mensen met een risicoprofiel op chroniciteit vroeg interveniëren door het toepassen van matched ipv stepped care daardoor mogelijk uiteindelijk kostenefficiënter.

 

Onderbouwing

Categories of factors associated with pain, disability and/or return-to-work/work absence in adults with low back or neck pain

No GRADE

 

A systematic review of reviews reported that the following seven self-reported categories of factors are likely to be associated with a persistent pain problem in adults with low back or neck pain:

  1. disability/activity limitation;
  2. mental health;
  3. pain intensity;*
  4. pain severity;*
  5. coping;
  6. expectation of outcome/recovery;
  7. fear-avoidance;

 

Conflicting evidence was seen with regard to the strength of the associations.

 

The umbrella review reported categories of factors such as ‘coping’ rather than specific factors.

 

The authors performed a GRADE assessment and reported moderate confidence in the robustness of the associations.

 

Sources: Mansell, 2021

 * While the terms ‘pain intensity’ and ‘pain severity’ are sometimes used interchangeably, Mansell (2021) described how pain severity can be seen as an overarching term, encompassing different dimensions of pain (such as intensity, duration, and impact)

 

Prognostic factors for pain or perceived non-recovery in patients with acute or sub-acute musculoskeletal, non-traumatic neck pain

No GRADE

 

A systematic review reported that a number of prognostic factors might be associated with pain or perceived non-recovery in patients with acute or sub-acute musculoskeletal, non-traumatic neck pain.

These factors include:

  1. higher age (>40 years);
  2. concomitant low back pain or headache;
  3. a previous period of neck pain.

 

For most factors, the authors graded the quality of the evidence as very low.

 

Sources: Verwoerd, 2019

 

Prognostic models for recovery in patients with neck pain

No GRADE

 

A systematic review reported that two prognostic models for recovery in patients with neck pain were found at low risk of bias and were judged to be usable. The following factors were included in these models:

 

Schellingerhout (2010):

  1. age;
  2. pain intensity;
  3. headache;
  4. radiation of pain to elbow/shoulder;
  5. previous neck complaints;
  6. cause of complaints;
  7. low back pain;
  8. employment status;
  9. quality of life (EuroQoL).

 

Ritchie (2015) model for recovery pathway:

  1. Neck Disability Index ≤32
  2. age ≤35

 

Ritchie (2015) model for moderate to severe pathway:

  1. Neck Disability Index ≥40
  2. age ≥35
  3. hyperarousal (Posttraumatic Stress Diagnostic Scale ≥6)

 

A consistent factor in these models is age; older patients are more likely to develop a persistent pain problem.

 

The level of evidence is expected to be very low.

 

Sources: Wingbermühle, 2018; Schellingerhout, 2010; Ritchie, 2015

Prognostic factors

 

Mansell (2021) performed an umbrella review of systematic reviews to present an overview of evidence on factors associated with pain, disability, and/or return-to-work/work absence outcomes in patients presenting with low back or neck pain in ambulant or occupational healthcare. This information could be used to inform patients about their prognosis and to make individualized decisions about optimal management. Since this was an umbrella review, data were analyzed at the level of systematic reviews, and it was not clear from the results section whether patients included in the original studies received treatment. Therefore, although Mansell (2021) uses the term ‘prognostic factors’, we cannot exclude the possibility that some of these studies may in fact have reported predictive factors.

 

A systematic search was performed in MEDLINE (Ovid), EMBASE (Ovid), CINAHL-Plus (EBSCO) and PsychINFO. The search involved systematic reviews published between 2008 and 28 September 2020. Studies fulfilling the following criteria were included in the review: (1) systematic review or overview of systematic reviews; (2) results for adult populations (18 years or older) with neck and/or low back pain of any duration, including whiplash, sciatica and radiculopathies, in any occupational or ambulant health setting. Systematic reviews were excluded if they focused on neck or low back pain following severe trauma, on patients admitted to hospital, or did not include factors that were self-reported by the patient. Relevant factors included any self-reported psychological, social or clinical variable and relevant outcomes included any measure of pain, functional disability and/or return-to-work/work absence.

 

In stage I of the review, data were extracted from the included systematic reviews. If a factor was reported in more than one review and was found to be associated with one of the selected outcomes, the factor was selected for stage II of the review.

In stage II, additional information was extracted, including strength of the association between factor and outcome, consistency of effects, and risk of bias. Risk of bias was assessed using the ROBIS (Risk of Bias in Systematic reviews tool). The level of confidence in the robustness of the associations was assessed using GRADE:

  • High confidence: prognostic factors for which consistent high-quality evidence was presented with at least one high quality SR and no conflicting SRs;
  • Moderate confidence: prognostic factors for which consistent findings from at least one recent medium quality SR were available, with the majority of findings from other concurrent SRs (where applicable) in the same direction of effect;
  • Low confidence: prognostic factors for which summary findings were of low or unclear risk of bias from the majority of SRs and with conflicting results, or when only a single SR reported significant but only moderate-level findings for that predictor;
  • Very low confidence: when none of the above conditions were met.

Forty-one systematic reviews reporting 90 factors were included in stage I of the umbrella review. Of these, ten reviews focused on neck pain only, and four reviews included both patients with neck pain and low back pain. In stage II, 35 reviews reporting 25 factors were included. The risk of bias in these reviews was judged to the low (n=10), high (n=8) or unclear (n=17).

 

In the narrative evidence synthesis of this umbrella review, more weight was placed on reviews conducted in the last five years and reviews with an overall low risk of bias. For seven categories of factors, the level of evidence was judged to be moderate (for the remaining categories, the level of evidence was low). These categories of factors included (1) disability/activity limitation; (2) mental health; (3) pain intensity; (4) pain severity; (5) coping; (6) expectation of outcome/recovery; and (7) fear-avoidance. Even for these factors, conflicting evidence was seen with regard to the strength of the associations.

 

The other factors, for which no robust and/or consistent associations were found included: (1) awareness of impending collision; (2) general health; (3) previous treatment; (4) previous pain; (5) lifestyle: alcohol intake; (6) pain duration; (7) multisite pain; (8) radiating/leg pain; (9) anger; (10) illness perceptions; (11) somatization; (12) PTS symptoms; (13) support at work; (14) job control; (15) job dissatisfaction; (16) previous sick leave; (17) work demands: physical; and (18) participation restriction.

 

The studies included in the systematic review presented associations between self-reported factors and treatment outcomes. However, it is not clear how these factors should be used in clinical practice, e.g. no cut-off values are described, the factors are potentially correlated, and no data are available about the predictive performance of these factors. Therefore, as also recommended by Mansell (2021), further research is needed to explore the impact of using prognostic information on treatment and referral decisions, patient outcomes and costs.

 

No formal GRADE assessment was undertaken in this analysis of the literature because the authors of the umbrella review used the GRADE approach to assess confidence in the evidence. In addition, it would have been difficult to perform a GRADE assessment since no effect sizes were reported in the umbrella review.

 

Verwoerd (2019) performed a systematic review of prognostic factors to provide an overview of modifiable and non-modifiable factors associated with the development of chronic musculoskeletal pain in patients who experienced a first episode of idiopathic, non-traumatic neck pain. The review was specifically focused on prognostic factors, studies that reported predictive factors for the outcomes of specific treatment were excluded. The development of chronic musculoskeletal pain was operationalized by the outcomes ‘pain intensity’ and ‘perceived non-recovery’ at three, six, and twelve months. Insight in prognostic factors could be used to improve clinical decision-making and to inform patients.

 

A systematic search was performed in Medline (PubMed), PsychINFO, EMBASE, SPORTdiscus, and CINAHL. The search included publications up to 21 October 2017. The authors also checked the reference lists of all included articles and performed a grey literature search. Studies fulfilling the following criteria were included in the review: (1) prospective cohort studies; (2) univariable or multivariable analysis to identify prognostic factors; (3) adults with idiopathic, non-traumatic acute (0-3 weeks) and/or sub-acute (3-12 weeks) neck pain; (4) follow-up period of at least three months; (5) papers published in English, Dutch, French or German; (6) outcomes included pain or perceived non-recovery. Studies were excluded if: (1) any of the following applied to patients: neck surgery, radiculopathy and myelopathy, headache, widespread pain, no neck pain at baseline; (2) pain not due to musculoskeletal pain (affecting bone(s), joint(s), muscle(s), or related soft tissue(s)); (3) >40% of the sample had whiplash related neck pain. No meta-analysis was performed as the study populations and outcomes were judged to be too heterogeneous. The authors assessed both the strength and the quality of the evidence. Strength of the evidence was assessed as follows: strong evidence was defined as more than one low risk of bias study providing consistent evidence (>75% of studies showing the same direction of effect). Moderate evidence was defined as more than one high risk of bias study and/or one low risk of bias study providing consistent evidence. A prognostic factor was judged to be of limited evidence if it was only reported in a single study. Quality of the evidence was assessed using a modified GRADE approach.

 

Six studies were included in the review. Four studies were conducted in the Netherlands, one was conducted in the UK, and one was conducted in Switzerland. A total of 2446 patients were included in these studies, 39% were male and 61% were female. Four studies were prospective cohort studies, the remaining two studies reanalyzed data from RCTs. Patients were recruited from general primary care practices (four studies), chiropractice practices (one study), and the general population (one study). Three studies measured pain intensity and five studies measured self-perceived non-recovery. In all six studies, the risk of bias was judged to be high.

 

For the outcome pain intensity, 47 prognostic factors were analyzed across the included studies. In the multivariable analysis, moderate evidence was found for the factors older age (>40 years) and concomitant back pain to be prognostic for higher pain intensity at 12 months follow-up (Hill, 2004; Hoving, 2004).

 

Studies analyzed a total of 43 prognostic factors for the outcome ‘perceived non-recovery’.

Using univariable analysis, moderate evidence was found for a ‘previous period of neck pain’ and ‘accompanying headache’ to be prognostic for perceived non-recovery at 12 months (Hoving, 2004; Vos, 2008). However, these factors were not retained in more than one multivariable model. The authors judged the evidence to be of low to very low quality.

 

The authors recommend performing a high-quality cohort study to provide a higher level of evidence on prognostic factors, especially modifiable prognostic factors.

 

No formal GRADE assessment was undertaken because the authors of the review used a modified GRADE approach to assess confidence in the evidence and judged the evidence to be of low and mostly very low quality.

 

Prognostic models

 

The systematic review by Wingbermühle (2018) presents an overview of multivariable prognostic models for recovery in people with neck pain. The focus of this review was on models that could be used in primary care.

 

A systematic search was performed in MEDLINE, EMBASE, and CINAHL from inception up to 3 May 2016. Reference lists of all included studies were checked for additional relevant studies. Studies fulfilling the following criteria were included in the review: (1) studies constructed multivariable prognostic models; (2) the data for these models was derived from prospective cohort studies or RCTs; (3) participants in these studies included people with non-serious specific or non-specific neck pain at any stage; (4) factors included in the models included baseline characteristics at intake and needed to be applicable to and easily obtained in non-invasive musculoskeletal primary care; (5) outcomes included pain, disability, or perceived recovery. Studies were excluded if they focused on (cost)-effectiveness, side effects, or developing a questionnaire, or when they used clinical procedures involving skin penetration (e.g. injection). Risk of bias was assessed using the PROBAST (Prediction model study Risk Of Bias Assessment Tool).

 

Fifty-three studies were included in the review, this included 46 studies that described the development of prognostic models, four validation studies and three studies that described both the development and validation of prognostic models.

 

In the 49 studies in which the development of a prognostic model was described, the mean age of participants ranged between 30 and 65 years. The mean duration of symptoms ranged from 60 days to 108 months. In 29 studies, participants received some form of treatment, models developed in these studies may have been predictive models rather than prognostic models. Follow-up for outcome measurement ranged between one week and five years. Models included one to ten predictors. All 49 studies had a high risk of bias.

 

In the seven studies describing the validation of a prognostic model, mean age of participants ranged from 32 to 49 years. Follow-up for outcomes ranged between one week and 12 months. In six studies, participants were recruited from a physiotherapy setting, in the remaining study participants came from an insurance company population. Four studies focused on neck pain, while three studies involved prognostic models for whiplash-associated disorders. Four studies were judged to have high risk of bias, while three studies were judged to have low risk of bias. Of these three studies, two had low concerns regarding applicability and were judged to be usable (Schellingerhout, 2010; Ritchie, 2015).

 

The model by Schellingerhout (2010) was developed based on data from three RCTs performed in Dutch primary care settings (n=468) (Hoving, 2002; Vonk, 2009; Pool, 2006). External validation was performed using data from an RCT conducted in UK primary care settings (n=315) (Dziedzic, 2005). The population consisted of patients with non-specific neck pain. Nine factors were included in the final model: (1) age; (2) pain intensity; (3) headache; (4) radiation of pain to elbow/shoulder; (5) previous neck complaints; (6) cause of complaints; (7) low back pain; (8) employment status; and (9) quality of life (EuroQoL). The model predicted the probability of complaints persisting for at least 6 months and was presented in the form of a score chart. The discriminative ability was AUC 0.66 in the Dutch population and AUC 0.65 in the UK population.

 

Ritchie (2015) developed models to predict two potential recovery pathways: a moderate to severe pathway with outcome of NDI ≥30% and one full recovery pathway with outcome NDI ≤10%. The study was performed in Australia and participants were recruited through hospital accident and emergency departments, primary care practices, and general advertisement. The population consisted of patients with whiplash-associated disorders. The models were developed based on data from 53 patients and validated in a population of 48 patients. The model for the recovery pathway included two predictors: NDI ≤32 and age ≤35. Sensitivity was 55% and specificity was 86%. The model for the moderate to severe pathway included three predictors: NDI ≥40, age ≥35, and hyperarousal (PDS subscale ≥6). Sensitivity was 44% and specificity was 99%.

 

A consistent factor in these models was age; in both models older patients were more likely to develop a persistent pain problem. In the score chart by Schellingerhout (2010), for every 10 years of age, the score increases with 7 points, which roughly corresponds with an increase of a few percent in the probability that neck problems will still be present at six months. In the models by Ritchie (2015), being less than 35 years of age was a prognostic factor for recovery, while being 35 years or older was a prognostic factor for ongoing moderate to severe pain and disability.

 

Wingbermühle (2018) concluded that most studies developing prognostic models were at high risk of bias, and only few models have been validated. However, three externally validated models were judged to be at low risk of bias of which two were judged to be applicable and usable. Further refinement of these models and evaluation of the impact of using these prognostic models on patient outcomes is needed.

 

No formal GRADE approach was undertaken but the level of evidence is expected to be very low because of the high risk of bias in most studies and indirectness of the evidence (models were developed to be used in primary care, most models were not externally validated, and studies included patients with whiplash-associated disorders).

One broad search was conducted to identify English language studies published from 2000 that described factors associated with a persistent pain problem in adults with chronic musculoskeletal pain. Given the broad topic, involving all patients with chronic pain and both modifiable and non-modifiable factors, a scoping search was performed to answer the following question: Which modifiable and non-modifiable factors are associated with a persistent pain problem in adults with chronic musculoskeletal pain?

 

P: Adults (≥18 years) with chronic musculoskeletal pain.

I: Modifiable and non-modifiable factors that are associated with a persistent pain problem.

C: Absence of these factors.

O: Persistent pain problem.

 

Search and select (Methods)

The databases Medline (via OVID) and Embase (via Embase.com) were searched with relevant search terms on 18 December 2020. The detailed search strategy is depicted under the tab Methods. The initial systematic literature search resulted in 1508 hits, including 101 systematic reviews, 597 RCTs and 810 observational studies. Given the large body of literature, it was decided to select one systematic review for the four major indications within the field of pain rehabilitation: low back pain, neck pain, shoulder pain and fibromyalgia. An update of the search was performed on 30 June 2021, involving only systematic reviews. This update resulted in 291 hits.

Studies were selected based on the following criteria: (1) systematic review; (2) recent publication date; (3) preferably multiple predictors included in the prediction model (multivariable model); and (4) preferably externally or internally validated.

Fifteen studies were initially selected based on title and abstract screening. Four of these publications involved patients with neck pain (Mansell, 2021; Rashid, 2017; Verwoerd, 2019; Wingbermühle, 2018). The umbrella review by Mansell (2021) was a review of systematic reviews and includes two of the other reviews (Rashid, 2017; Verwoerd, 2019), therefore the guideline working group selected this review for an overview of factors associated with a persistent pain problem. Since the review by Mansell (2021) involved patients with neck pain and low back pain, the review by Verwoerd (2019) that focused specifically on neck pain was also selected. In addition, the guideline working group selected the review by Wingbermühle (2018) that was focused on multivariable prognostic models.

 

Results

Three systematic reviews were included in the analysis of the literature. Study characteristics and results are described below. The systematic review by Mansell (2021) included systematic reviews of patients with neck pain and low back pain. The authors used the GRADE approach to assess the confidence in the robustness of the associations found. The systematic review by Verwoerd (2019) presented an overview of modifiable and non-modifiable prognostic factors for persistent pain after a first episode of idiopathic, non-traumatic neck pain. The studies included in this review presented associations between patient characteristics and pain intensity and perceived non-recovery. The authors used a modified GRADE approach to assess the level of evidence. The systematic review by Wingbermühle (2018) focused on models that could be used in primary care to predict recovery. The authors did not assess the level of evidence, and no formal GRADE approach was undertaken in this analysis of the literature.

  1. Dziedzic K, Hill J, Lewis M, Sim J, Daniels J, Hay EM. Effectiveness of manual therapy or pulsed shortwave diathermy in addition to advice and exercise for neck disorders: a pragmatic randomized controlled trial in physical therapy clinics. Arthritis Rheum. 2005 Apr 15;53(2):214-22. doi: 10.1002/art.21087. PMID: 15818640.
  2. Hill J, Lewis M, Papageorgiou AC, Dziedzic K, Croft P. Predicting persistent neck pain: a 1-year follow-up of a population cohort. Spine (Phila Pa 1976). 2004 Aug 1;29(15):1648-54. doi: 10.1097/01.brs.0000132307.06321.3c. PMID: 15284511.
  3. Hoving JL, Koes BW, de Vet HC, van der Windt DA, Assendelft WJ, van Mameren H, Devillé WL, Pool JJ, Scholten RJ, Bouter LM. Manual therapy, physical therapy, or continued care by a general practitioner for patients with neck pain. A randomized, controlled trial. Ann Intern Med. 2002 May 21;136(10):713-22. doi: 10.7326/0003-4819-136-10-200205210-00006. PMID: 12020139.
  4. Hoving JL, de Vet HCW, Twisk JWR, Devillé WLJM, van der Windt D, Koes BW, Bouter LM. Prognostic factors for neck pain in general practice. Pain. 2004 Aug;110(3):639-645. doi: 10.1016/j.pain.2004.05.002. PMID: 15288404.
  5. Mansell G, Corp N, Wynne-Jones G, Hill J, Stynes S, van der Windt D. Self-reported prognostic factors in adults reporting neck or low back pain: An umbrella review. Eur J Pain. 2021 Sep;25(8):1627-1643. doi: 10.1002/ejp.1782. Epub 2021 May 2. PMID: 33864327.
  6. Pool JJ, Ostelo RW, Köke AJ, Bouter LM, de Vet HC. Comparison of the effectiveness of a behavioural graded activity program and manual therapy in patients with sub-acute neck pain: design of a randomized clinical trial. Man Ther. 2006 Nov;11(4):297-305. doi: 10.1016/j.math.2005.07.006. Epub 2005 Dec 27. PMID: 16380288.
  7. Ritchie C, Hendrikz J, Jull G, Elliott J, Sterling M. External validation of a clinical prediction rule to predict full recovery and ongoing moderate/severe disability following acute whiplash injury. J Orthop Sports Phys Ther. 2015 Apr;45(4):242-50. doi: 10.2519/jospt.2015.5642. PMID: 25827122.
  8. Schellingerhout JM, Heymans MW, Verhagen AP, Lewis M, de Vet HC, Koes BW. Prognosis of patients with nonspecific neck pain: development and external validation of a prediction rule for persistence of complaints. Spine (Phila Pa 1976). 2010 Aug 1;35(17):E827-35. doi: 10.1097/BRS.0b013e3181d85ad5. PMID: 20628331.
  9. Verwoerd M, Wittink H, Maissan F, de Raaij E, Smeets RJEM. Prognostic factors for persistent pain after a first episode of nonspecific idiopathic, non-traumatic neck pain: A systematic review. Musculoskelet Sci Pract. 2019 Jul;42:13-37. doi: 10.1016/j.msksp.2019.03.009. Epub 2019 Apr 2. PMID: 31026716.
  10. Vonk F, Verhagen AP, Twisk JW, Köke AJ, Luiten MW, Koes BW. Effectiveness of a behaviour graded activity program versus conventional exercise for chronic neck pain patients. Eur J Pain. 2009 May;13(5):533-41. doi: 10.1016/j.ejpain.2008.06.008. Epub 2008 Aug 8. PMID: 18692420.
  11. Vos CJ, Verhagen AP, Passchier J, Koes BW. Clinical course and prognostic factors in acute neck pain: an inception cohort study in general practice. Pain Med. 2008 Jul-Aug;9(5):572-80. doi: 10.1111/j.1526-4637.2008.00456.x. Epub 2008 Jun 28. PMID: 18565009.
  12. Wingbermühle RW, van Trijffel E, Nelissen PM, Koes B, Verhagen AP. Few promising multivariable prognostic models exist for recovery of people with non-specific neck pain in musculoskeletal primary care: a systematic review. J Physiother. 2018 Jan;64(1):16-23. doi: 10.1016/j.jphys.2017.11.013. Epub 2017 Dec 27. PMID: 29289589.

Tables of excluded studies

Author and year

Reason for exclusion

Alaman (2021)

Wrong patient population: low back pain

Alhowimel (2018)

Wrong patient population: low back pain

Clark (2017)

Wrong patient population; not focused on neck pain

De Rooij (2013)

Wrong patient population: fibromyalgia

De Rooij (2013b)

Wrong study design: not a systematic review

Fontaine (2018)

Wrong patient population: fibromyalgia, and French language

Haskins (2015)

Wrong patient population: low back pain

Hayden (2019)

Wrong patient population: low back pain

Naylor (2017)

Wrong patient population; not focused on neck pain

Nieminen (2021)

Wrong patient population: low back pain

Rashid (2017)

Included in the selected review of reviews by Mansell (2021)

Steenstra (2017)

Wrong patient population: low back pain

Autorisatiedatum en geldigheid

Laatst beoordeeld  : 10-04-2024

Laatst geautoriseerd  : 10-04-2024

Geplande herbeoordeling  : 10-04-2028

Initiatief en autorisatie

Initiatief:
  • Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
Geautoriseerd door:
  • Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie
  • Nederlands Huisartsen Genootschap
  • Nederlandse Orthopaedische Vereniging
  • Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
  • Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie
  • Nederlandse Vereniging voor Reumatologie
  • Ergotherapie Nederland
  • Nederlands Instituut van Psychologen
  • Vereniging van Oefentherapeuten Cesar en Mensendieck
  • Samenwerkingsverband Pijnpatiënten naar één stem

Algemene gegevens

De ontwikkeling/herziening van deze richtlijnmodule werd ondersteund door het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten (www.demedischspecialist.nl/kennisinstituut) en werd gefinancierd uit de Kwaliteitsgelden Medisch Specialisten (SKMS). De financier heeft geen enkele invloed gehad op de inhoud van de richtlijnmodule.

Samenstelling werkgroep

Voor het ontwikkelen van de richtlijnmodule is in 2020 een multidisciplinaire werkgroep ingesteld, bestaande uit vertegenwoordigers van alle relevante specialismen (zie hiervoor de Samenstelling van de werkgroep) die betrokken zijn bij de zorg voor patiënten in de chronische pijnrevalidatie.

 

Werkgroep

  • prof. Dr. R.J.E.M. Smeets, hoogleraar revalidatiegeneeskunde & revalidatiearts, Universiteit Maastricht & CIR Clinics in Revalidatie Eindhoven, Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen (voorzitter)
  • prof. Dr. A.M.C.F. Verbunt, hoogleraar revalidatiegeneeskunde & revalidatiearts, Universiteit Maastricht & Adelante Zorggroep, Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
  • drs. M.B.M. van Melick, ergotherapeut, Universiteit Maastricht, Ergotherapie Nederland
  • drs. C.J. van Oort, anesthesioloog, Ikazia Ziekenhuis, Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie
  • drs. S. van der Plas, huisarts, Huisartsenpraktijk Buis en Van der Plas, Nederlands Huisartsen Genootschap
  • dr. A.J.A. Köke, fysiotherapeut & bewegingswetenschapper, Universiteit Maastricht & Adelante Zorggroep, Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie
  • dr. R.N.J.T.L. de Nijs, reumatoloog, Elkerliek ziekenhuis, Nederlandse Vereniging voor Reumatologie
  • drs. I.L. Thomassen-Hilgersom, patiëntvertegenwoordiger, Pijnpatiëntennaaréénstem
  • E. de Jong, oefentherapeut, Oefentherapie & Coachpraktijk Eveline de Jong, Vereniging van Oefentherapeuten Cesar en Mensendieck
  • drs. M.W. Havinga, orthopedisch chirurg, OCON Orthopedische kliniek, Nederlandse Orthopaedische Vereniging
  • dr. H.R. Schiphorst Preuper, revalidatiearts, UMCG, Nederlandse Vereniging van Revalidatieartsen
  • dr. C. D. Schröder, GZ-psycholoog, Healthsupport4you, Nederlands Instituut van Psychologen (sinds november 2022)
  • dr. J.J.A. Samwel, klinisch psycholoog, Revalis, Nederlands Instituut van Psychologen. (tot juli 2022)

Met ondersteuning van

  • dr. J. Buddeke, senior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • drs. T. Lamberts, senior adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • dr. L. Oostendorp, adviseur, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten
  • drs. L. Niesink-Boerboom, literatuurspecialist, Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten

Belangenverklaringen

De Code ter voorkoming van oneigenlijke beïnvloeding door belangenverstrengeling is gevolgd. Alle werkgroepleden hebben schriftelijk verklaard of zij in de laatste drie jaar directe financiële belangen (betrekking bij een commercieel bedrijf, persoonlijke financiële belangen, onderzoeksfinanciering) of indirecte belangen (persoonlijke relaties, reputatiemanagement) hebben gehad. Gedurende de ontwikkeling of herziening van een module worden wijzigingen in belangen aan de voorzitter doorgegeven. De belangenverklaring wordt opnieuw bevestigd tijdens de commentaarfase.

Een overzicht van de belangen van werkgroepleden en het oordeel over het omgaan met eventuele belangen vindt u in onderstaande tabel. De ondertekende belangenverklaringen zijn op te vragen bij het secretariaat van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

 

Werkgroeplid

Functie

Nevenfuncties

Gemelde belangen

Ondernomen actie

Smeets

Revalidatiearts

Hoogleraar Revalidatiegeneeskunde,
Lid van Wetenschappelijke Advies Raad patiëntenvereniging de Wervelkolom. Lid van Wetenschappelijk Advies Raad patiëntenvereniging HME/MO

Lid examencommissie EFIC curriculum medici

Ediotrial board lid European Journal of Physiotherapy and Pain Practice

Geen

Geen restrictie

Van Melick

Ergotherapeut

Lid van de Landelijke werkgroep Ergotherapie en chronische pijn,

Geen

Geen restrictie

Samwel

Klinisch psycholoog

Voorzitter sectie Pijnonderwijs van PA!N

Lid van het Algemeen Bestuur van PA!N als gemandateerde vanuit NIP (Nederlands Instituut voor Psychologen)

Afgevaardigde Revalis in Netwerk Chronische Pijn Jeroen Bosch Ziekenhuis

Afgevaardigde Revalis in Netwerk Chronische Pijn Bernhoven Ziekenhuis

Geen

Geen restrictie

Schiphorst-Preuper

Revalidatiearts

Revalidatiearts, Universitair docent, Lid werkgroep Pijnrevalidatie Nederland, Lid algemeen bestuur Pijn Alliantie Nederland tot 2024. Kernredactielid NTPP tot 2024. Vice voorzitter werkgroep Leidraad organisatie van zorg chronische pijn namens de VRA. Lid WPN.

Geen

Geen restricties

Schröder

GZ-psycholoog

Voorzitter sectie revalidatiepsychologie NIP

Geen

Geen restricties

Thomassen

Voorzitter Samenwerkingsverband Pijnpatiënten naar één stem

Voorzitter Patiëntenvereniging CRPS

Geen

Geen restricties

Verbunt

Revalidatiearts

Hoogleraar revalidatie-geneeskunde. Commissie VENI ZonMW betaald,

Vice voorzitter wetenschaps-commissie VRA

Editioral board lid European Journal of Pain

Project Netwerk Pijnrevalidatie Limburg, gefinancierd door zorgverzekeraars VGZ, CZ en Zilveren Kruis

Geen restricties

De Jong

Oefentherapeut

Bestuurslid Landelijk Netwerk Oefentherapeuten Chronische Pijn

Geen

Geen restricties

De Nijs

Reumatoloog

geen

Adviesraad AMGEN met betrekking tot osteoporose. PROFILE trial Sarilumab bij RA (gefinancierd door Sanofi Genzyme)

Aandelen in Farma & medische technologie

Restrictie: Is niet betrokken bij de besluitvorming rondom wel/niet afbouwen van pijnmedicatie voor start MSR.

Havinga

Orthopedisch chirurg

Lid beroepsbelangen-commissie NOV

Geen

Geen restrictie

Köke

Senior onderzoeker Revalidatie-geneeskunde

Afstudeerbegeleider Zuyd Hogeschool Heerlen, opleiding fysiotherapie.

Coördinator Innovatie Kenniscentrum Adelante Hoensbroek

Geen

Geen restricties

Van Oort

Anesthesioloog

Anesthesioloog-pijnspecialist (tot 2022)

Lid Centraal Medisch Tuchtcollege;

adviseur NVA;

Geen

Geen resricties

Van der Plas

Huisarts, praktijkhouder, kaderhuisarts bewegingsapparaat

Instructeur Outdoor Medicine: vrijwilligersvergoeding

 

Medische commissie Nederlandse Klim- en bergsport Vereniging: vrijwillig en onbetaald

 

Nascholingen geven bij huisartsen coöperatie Medicamus: betaald

 

Lezingen en workshops geven over outdoor- en bergsportgeneeskunde op persoonlijke titel: vrijwillig met onkostenvergoeding

 

Geen restricties

Inbreng patiëntenperspectief

Er werd aandacht besteed aan het patiëntenperspectief door de patiëntorganisaties Pijnpatiëntennaaréénstem en de Patiëntenfederatie Nederland uit te nodigen voor de invitational conference. Het verslag hiervan [zie bijlagen] is besproken in de werkgroep. Ook heeft een afgevaardigde van de patiëntenvereniging Pijnpatiëntennaaréénstem zitting genomen in de werkgroep.

De conceptrichtlijn is tevens voor commentaar voorgelegd aan de Patiëntenfederatie Nederland en Pijnpatiëntennaaréénstem en de eventueel aangeleverde commentaren zijn bekeken en verwerkt.

 

Wkkgz & Kwalitatieve raming van mogelijke substantiële financiële gevolgen

Kwalitatieve raming van mogelijke financiële gevolgen in het kader van de Wkkgz

Bij de richtlijn is conform de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) een kwalitatieve raming uitgevoerd of de aanbevelingen mogelijk leiden tot substantiële financiële gevolgen. Bij het uitvoeren van deze beoordeling zijn richtlijnmodules op verschillende domeinen getoetst (zie het stroomschema op de Richtlijnendatabase).

 

Uit de kwalitatieve raming blijkt dat er waarschijnlijk geen substantiële financiële gevolgen zijn, zie onderstaande tabel.

 

Module

Uitkomst raming

Toelichting

Module Factoren die het pijnprobleem in stand houden

Geen financiële gevolgen

Uitkomst 3. Op basis van gegevens uit het DBC-informatiesysteem (DIS) wordt aangenomen dat er jaarlijks minder dan 15.000-20.000 WPN 3 en 4 patiënten zijn. Verder worden geen substantiële investeringen bij het uitvoeren van de aanbevelingen verwacht.

Werkwijze

AGREE

Deze richtlijnmodule is opgesteld conform de eisen vermeld in het rapport Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 van de adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwaliteit. Dit rapport is gebaseerd op het AGREE II instrument (Appraisal of Guidelines for Research & Evaluation II; Brouwers, 2010).

 

Knelpuntenanalyse en uitgangsvragen

Tijdens de voorbereidende fase inventariseerde de werkgroep de knelpunten in de chronische pijnrevalidatie. Tevens zijn er knelpunten aangedragen door verschillende partijen via een schriftelijke knelpunteninventarisatie en een invitational conference. Een verslag van de invitational conference is opgenomen als bijlage.

 

Op basis van de uitkomsten van de knelpuntenanalyse zijn door de werkgroep concept-uitgangsvragen opgesteld en definitief vastgesteld.

 

Uitkomstmaten

Na het opstellen van de zoekvraag behorende bij de uitgangsvraag inventariseerde de werkgroep welke uitkomstmaten voor de patiënt relevant zijn, waarbij zowel naar gewenste als ongewenste effecten werd gekeken. Hierbij werd een maximum van acht uitkomstmaten gehanteerd. De werkgroep waardeerde deze uitkomstmaten volgens hun relatieve belang bij de besluitvorming rondom aanbevelingen, als cruciaal (kritiek voor de besluitvorming), belangrijk (maar niet cruciaal) en onbelangrijk. Tevens definieerde de werkgroep tenminste voor de cruciale uitkomstmaten welke verschillen zij klinisch (patiënt) relevant vonden.

 

Methode literatuursamenvatting

Een uitgebreide beschrijving van de strategie voor zoeken en selecteren van literatuur is te vinden onder ‘Zoeken en selecteren’ onder Onderbouwing. Indien mogelijk werd de data uit verschillende studies gepoold in een random-effects model. Review Manager 5.4 werd gebruikt voor de statistische analyses. De beoordeling van de kracht van het wetenschappelijke bewijs wordt hieronder toegelicht. De beoordeling van de methodologische kwaliteit van de literatuur is uitgevoerd door adviseurs van het Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten.

 

Beoordelen van de kracht van het wetenschappelijke bewijs

De kracht van het wetenschappelijke bewijs werd bepaald volgens de GRADE-methode. GRADE staat voor ‘Grading Recommendations Assessment, Development and Evaluation’ (zie http://www.gradeworkinggroup.org/). De basisprincipes van de GRADE-methodiek zijn: het benoemen en prioriteren van de klinisch (patiënt) relevante uitkomstmaten, een systematische review per uitkomstmaat, en een beoordeling van de bewijskracht per uitkomstmaat op basis van de acht GRADE-domeinen (domeinen voor downgraden: risk of bias, inconsistentie, indirectheid, imprecisie, en publicatiebias; domeinen voor upgraden: dosis-effect relatie, groot effect, en residuele plausibele confounding).

GRADE onderscheidt vier gradaties voor de kwaliteit van het wetenschappelijk bewijs: hoog, redelijk, laag en zeer laag. Deze gradaties verwijzen naar de mate van zekerheid die er bestaat over de literatuurconclusie, in het bijzonder de mate van zekerheid dat de literatuurconclusie de aanbeveling adequaat ondersteunt (Schünemann, 2013; Hultcrantz, 2017).

 

GRADE

Definitie

Hoog

  • er is hoge zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is zeer onwaarschijnlijk dat de literatuurconclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Redelijk

  • er is redelijke zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • het is mogelijk dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Laag

  • er is lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • er is een reële kans dat de conclusie klinisch relevant verandert wanneer er resultaten van nieuw grootschalig onderzoek aan de literatuuranalyse worden toegevoegd.

Zeer laag

  • er is zeer lage zekerheid dat het ware effect van behandeling dichtbij het geschatte effect van behandeling ligt;
  • de literatuurconclusie is zeer onzeker.

 

Bij het beoordelen (graderen) van de kracht van het wetenschappelijk bewijs in richtlijnen volgens de GRADE-methodiek spelen grenzen voor klinische besluitvorming een belangrijke rol (Hultcrantz, 2017). Dit zijn de grenzen die bij overschrijding aanleiding zouden geven tot een aanpassing van de aanbeveling. Om de grenzen voor klinische besluitvorming te bepalen moeten alle relevante uitkomstmaten en overwegingen worden meegewogen. De grenzen voor klinische besluitvorming zijn daarmee niet één op één vergelijkbaar met het minimaal klinisch relevant verschil (Minimal Clinically Important Difference, MCID). Met name in situaties waarin een interventie geen belangrijke nadelen heeft en de kosten relatief laag zijn, kan de grens voor klinische besluitvorming met betrekking tot de effectiviteit van de interventie bij een lagere waarde (dichter bij het nuleffect) liggen dan de MCID (Hultcrantz, 2017).

 

De werkgroep voorzag reeds bij de start van het ontwikkeltraject dat de bewijskracht van de beschikbare evidence, beoordeeld middels GRADE, laag tot zeer laag zou zijn. Er zijn een aantal beperkingen inherent aan onderzoek in het domein revalidatiegeneeskunde, waaronder de onmogelijkheid om volledige blindering toe te passen en de kosten van behandeling waardoor het aantal geïncludeerde patiënten laag blijft, met onzekerheid in de grootte van het effect tot gevolg. Gezien deze beperkingen ligt het niet in de lijn der verwachting dat de bewijskracht zoals beoordeeld met GRADE in de toekomst hoger uit zal vallen.

 

In de module Interdisciplinaire Pijnrevalidatie heeft de werkgroep in de overwegingen een uitgebreide reflectie geschreven hieromtrent omdat zij van mening is dat er meer bewijs voorhanden is dan aan de hand van de GRADE methodiek in de literatuuranalyse is beschreven. Aanvullend bewijs verkregen via onderzoeksdesigns zoals Single Case Experimental Designs (SCED) en cohortstudies heeft een plaats gekregen in de overwegingen. De werkgroep heeft al het wetenschappelijk bewijs gewogen in de overwegingen en tot uitdrukking proberen te brengen in haar aanbevelingen.

 

Overwegingen (van bewijs naar aanbeveling)

Om te komen tot een aanbeveling zijn naast (de kwaliteit van) het wetenschappelijke bewijs ook andere aspecten belangrijk en worden meegewogen, zoals aanvullende argumenten uit bijvoorbeeld de biomechanica of fysiologie, waarden en voorkeuren van patiënten, kosten (middelenbeslag), aanvaardbaarheid, haalbaarheid en implementatie. Deze aspecten zijn systematisch vermeld en beoordeeld (gewogen) onder het kopje ‘Overwegingen’ en kunnen (mede) gebaseerd zijn op expert opinion. Hierbij is gebruik gemaakt van een gestructureerd format gebaseerd op het evidence-to-decision framework van de internationale GRADE Working Group (Alonso-Coello, 2016a; Alonso-Coello 2016b). Dit evidence-to-decision framework is een integraal onderdeel van de GRADE methodiek.

 

Formuleren van aanbevelingen

De aanbevelingen geven antwoord op de uitgangsvraag en zijn gebaseerd op het beschikbare wetenschappelijke bewijs en de belangrijkste overwegingen, en een weging van de gunstige en ongunstige effecten van de relevante interventies. De kracht van het wetenschappelijk bewijs en het gewicht dat door de werkgroep wordt toegekend aan de overwegingen, bepalen samen de sterkte van de aanbeveling. Conform de GRADE-methodiek sluit een lage bewijskracht van conclusies in de systematische literatuuranalyse een sterke aanbeveling niet a priori uit, en zijn bij een hoge bewijskracht ook zwakke aanbevelingen mogelijk (Agoritsas, 2017; Neumann, 2016). De sterkte van de aanbeveling wordt altijd bepaald door weging van alle relevante argumenten tezamen. De werkgroep heeft bij elke aanbeveling opgenomen hoe zij tot de richting en sterkte van de aanbeveling zijn gekomen.

In de GRADE-methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen sterke en zwakke (of conditionele) aanbevelingen. De sterkte van een aanbeveling verwijst naar de mate van zekerheid dat de voordelen van de interventie opwegen tegen de nadelen (of vice versa), gezien over het hele spectrum van patiënten waarvoor de aanbeveling is bedoeld. De sterkte van een aanbeveling heeft duidelijke implicaties voor patiënten, behandelaars en beleidsmakers (zie onderstaande tabel). Een aanbeveling is geen dictaat, zelfs een sterke aanbeveling gebaseerd op bewijs van hoge kwaliteit (GRADE gradering HOOG) zal niet altijd van toepassing zijn, onder alle mogelijke omstandigheden en voor elke individuele patiënt.

 

Implicaties van sterke en zwakke aanbevelingen voor verschillende richtlijngebruikers

 

Sterke aanbeveling

Zwakke (conditionele) aanbeveling

Voor patiënten

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen en slechts een klein aantal niet.

Een aanzienlijk deel van de patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak kiezen, maar veel patiënten ook niet.

Voor behandelaars

De meeste patiënten zouden de aanbevolen interventie of aanpak moeten ontvangen.

Er zijn meerdere geschikte interventies of aanpakken. De patiënt moet worden ondersteund bij de keuze voor de interventie of aanpak die het beste aansluit bij zijn of haar waarden en voorkeuren.

Voor beleidsmakers

De aanbevolen interventie of aanpak kan worden gezien als standaardbeleid.

Beleidsbepaling vereist uitvoerige discussie met betrokkenheid van veel stakeholders. Er is een grotere kans op lokale beleidsverschillen.

 

Organisatie van zorg

In de knelpuntenanalyse en bij de ontwikkeling van de richtlijnmodule is expliciet aandacht geweest voor de organisatie van zorg: alle aspecten die randvoorwaardelijk zijn voor het verlenen van zorg (zoals coördinatie, communicatie, (financiële) middelen, mankracht en infrastructuur). Randvoorwaarden die relevant zijn voor het beantwoorden van deze specifieke uitgangsvraag zijn genoemd bij de overwegingen. Meer algemene, overkoepelende, of bijkomende aspecten van de organisatie van zorg worden behandeld in de module Organisatie van zorg.

 

Commentaar- en autorisatiefase

De conceptrichtlijnmodule werd aan de betrokken (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd ter commentaar. De commentaren werden verzameld en besproken met de werkgroep. Naar aanleiding van de commentaren werd de conceptrichtlijnmodule aangepast en definitief vastgesteld door de werkgroep. De definitieve richtlijnmodule werd aan de deelnemende (wetenschappelijke) verenigingen en (patiënt) organisaties voorgelegd voor autorisatie en door hen geautoriseerd dan wel geaccordeerd.

 

Literatuur

Agoritsas T, Merglen A, Heen AF, Kristiansen A, Neumann I, Brito JP, Brignardello-Petersen R, Alexander PE, Rind DM, Vandvik PO, Guyatt GH. UpToDate adherence to GRADE criteria for strong recommendations: an analytical survey. BMJ Open. 2017 Nov 16;7(11):e018593. doi: 10.1136/bmjopen-2017-018593. PubMed PMID: 29150475; PubMed Central PMCID: PMC5701989.

 

Alonso-Coello P, Schünemann HJ, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Rada G, Rosenbaum S, Morelli A, Guyatt GH, Oxman AD; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 1: Introduction. BMJ. 2016 Jun 28;353:i2016. doi: 10.1136/bmj.i2016. PubMed PMID: 27353417.

 

Alonso-Coello P, Oxman AD, Moberg J, Brignardello-Petersen R, Akl EA, Davoli M, Treweek S, Mustafa RA, Vandvik PO, Meerpohl J, Guyatt GH, Schünemann HJ; GRADE Working Group. GRADE Evidence to Decision (EtD) frameworks: a systematic and transparent approach to making well informed healthcare choices. 2: Clinical practice guidelines. BMJ. 2016 Jun 30;353:i2089. doi: 10.1136/bmj.i2089. PubMed PMID: 27365494.

 

Brouwers MC, Kho ME, Browman GP, Burgers JS, Cluzeau F, Feder G, Fervers B, Graham ID, Grimshaw J, Hanna SE, Littlejohns P, Makarski J, Zitzelsberger L; AGREE Next Steps Consortium. AGREE II: advancing guideline development, reporting and evaluation in health care. CMAJ. 2010 Dec 14;182(18):E839-42. doi: 10.1503/cmaj.090449. Epub 2010 Jul 5. Review. PubMed PMID: 20603348; PubMed Central PMCID: PMC3001530.

 

Hultcrantz M, Rind D, Akl EA, Treweek S, Mustafa RA, Iorio A, Alper BS, Meerpohl JJ, Murad MH, Ansari MT, Katikireddi SV, Östlund P, Tranæus S, Christensen R, Gartlehner G, Brozek J, Izcovich A, Schünemann H, Guyatt G. The GRADE Working Group clarifies the construct of certainty of evidence. J Clin Epidemiol. 2017 Jul;87:4-13. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.05.006. Epub 2017 May 18. PubMed PMID: 28529184; PubMed Central PMCID: PMC6542664.

 

Medisch Specialistische Richtlijnen 2.0 (2012). Adviescommissie Richtlijnen van de Raad Kwalitieit. http://richtlijnendatabase.nl/over_deze_site/over_richtlijnontwikkeling.html

 

Neumann I, Santesso N, Akl EA, Rind DM, Vandvik PO, Alonso-Coello P, Agoritsas T, Mustafa RA, Alexander PE, Schünemann H, Guyatt GH. A guide for health professionals to interpret and use recommendations in guidelines developed with the GRADE approach. J Clin Epidemiol. 2016 Apr;72:45-55. doi: 10.1016/j.jclinepi.2015.11.017. Epub 2016 Jan 6. Review. PubMed PMID: 26772609.

 

Schünemann H, Brożek J, Guyatt G, et al. GRADE handbook for grading quality of evidence and strength of recommendations. Updated October 2013. The GRADE Working Group, 2013. Available from http://gdt.guidelinedevelopment.org/central_prod/_design/client/handbook/handbook.html.

Zoekverantwoording

Zoekacties zijn opvraagbaar. Neem hiervoor contact op met de Richtlijnendatabase.

Volgende:
Complexiteit